Оқулық Ң гі I f L ' h p t L Триумф т алматы 2006 ббк 45 184
жүктеу/скачать 23,36 Mb. Pdf көрінісі
|
b1874
ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ Ірі қара ет өнімінің калыптасуы және оған эсер ететін жағдайлар Малдың өсіп-дамуына және май болып қалыптасуына көпте- ген жағдайлар өсер етеді. Оған: жасы, азықтандырылуы, түқы- мы және жынысы жатады. Сонымен қатар еттің морфология- лык және химиялық құрамдары да өзгереді. Эр жастагы малды сойғанда, олардьщ таза етінің, майының, сүйегінің, дәнекерінің, шандыр-шеміршектерінің өзара қатынасы әр түрлі, әрине ол ұшадағы белок пен майдың да өзара қатынасына байланысты. Сондықтан, үшаның тағамдық касиеті де өзгеріп түрады. Жасының әсері. Ірі қара туған бүзауларды дүрыс азықтан- дырса, олардың өсіп-даму қарқыныда жақсы өтеді. Ал, бүзау үшасының қүрамьшда сақа малдарға Караганда сүйегі, дәнекері, шеміршек-шандырлары көбірек болады. Малдың өсіп-дамуы кезеңдерінде денесі толығады оған ерекше эсер ететін ет жөне сүйек үлпалары, ал әрқайсысының өсіп-даму қарқьшы өр түрлі. 12-15 айлықтарына дейін жас малдардың ет үлпасы қарқынды дамиды, әсіресе 6 айға дейінгі мезгілінде; ал сүйек үлпасы бая- улау өседі. Соньщ әсерінен 1,5 жастагы жас малдьщ етінің сал- мағы өссе, ал сүйегінің үлестік салмағы төмендейді. Егерде, жаңа туған еркек бүзаудың еті мен сүйегінің өзара қатынасы 2:1 болса, ал сақа малдардың осы көрсеткіші 3,6-4,6:1. Үшаның морфологиялық қүрамының жасына байланысты өзгеруі 12-кестеде келтірілген. Малдың жасына карай ет үлпа- сының химиялық қүрамы да өзгереді: таза етінде суы азайып, ал күрғақ заты көбеюде, сонымен қатар ет аралығьша май бітеді. Еттің қуатгылығы жоғарылайды. Ет үлпасының қарқынды да- муына байланысты, үшада белоктың қүрамы көбейеді. Бүзау- лардың 6-9 айлығьгаа дейін оның үшасындағы үлпа қүрамын- дағы суының азаюына байланысты майы аздап көбейеді. Ал, 6-9 айлығынан бастап жас малдардың организмінде май бітуі жоғарылайды. Бірак жас малдардың 12-15 айлығына дейін ет үлпасы, майдың бітуіне қарағанда, қарқынды дамиды. Жас мал- дарды осы жастарында сойғанда үшасындағы еті мен май үлпа- ларының өзара қатынасы жақсарады. Жас мал өскен сайын, .................................................. .............................................................................................................................................................................. 97 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 98 оның етінің химимялық күрамыда өзгереді, осындай өзгеріс малдардың азықтандыруына да байланысты. Малдың 18 айлығынан кейін организмінде зат алмасуынын өзгеруіне байланысты және азоггың бітуінің төмендеуіне қарай белоктьщ құрылуы да төмендейді, осы себептерге байланысты ет ұлпасының дамуы да баяулайды. Бірақ организмде майдын бітуі жоғарылайды, әсіресе малды бордакылау кезендерінде. Жас малдардың қарқынды өсуіне жөне бордақылауына байланысты ет пен май үлпаларынын қатынасы жақсарады. 12-кесте Симментал тұқымды өгізшелер ұшасының морфологиялық құрамы (Левантин Д .Л . дерегі бойынша) Жасы Тірідеи салма- Үша мен іш май- ының салмағы, кг Сойыс салмағының морфология - лык кұрамының ұлпалары (%) ғы, кг сүйегі таза еті майы дәнекері Туғанда 39,5 23,0 27,6 61,7 4,6 6,1 12 айлы- ғында 304,5 165,1 18,0 64,2 14,2 3,6 18 айлы- ғында 425,0 236,3 16,5 61,8 18,6 3,1 29 айлы- ғында 614,0 341,8 16,3 56,0 25,3 2,4 13-кесте Өгізшелер ұшасының химиялық қүрамы, % (АКШ -тың Миссури тәжірибе станциясының дерегі) Малдың Жоғары денгейде азыктандырғанда Орта деңгейде азықтандырганда жасы суы майы бело гы күлі суы майы бело гы күлі 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Т уғанда 72,80 3,64 18,25 4,52 72,80 3,64 18,25 4,52 5'/2 айлы- гында 56,27 20,99 17,18 4,04 63,97 10,48 19,56 5,00 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 айлы- ғында 54,75 23,57 17,21 3,95 60,60 15,05 18,94 4,88 18 айлы- гында 51,70 26,74 17,18 3,81 58.30 17,40 18,30 4,90 48 айлы- ғында 38,75 44,34 12,50 ! 3,33 51,88 24,09 18,31 5,10 Малдьщ жасына қарай ұшаға бітетін майдың деңгейі жоға- рылайды және ііп мүшелерінде де көбейеді. Төлдердің өсіп- даму кезеңдерінде май ішкі мүшелерде бітуімен қатар, етара- лыққа да және тері астына да бітеді. Кәрі малдарды бордақыла- ғанда ет аралық жөне ет ішіндегі майлар азаяды, себебі осы уақыттарда тері асты және ішкі майдың бітуі жоғарылайды. Сонымен, малдардың өсіп-даму кезеңдерінде сүйек пен дәне- кер үлпалары азаяды да, еті жэне майы көбейеді, әсіресе бірінші жылдары ет үлпасы қарқынды дамиды да, ал 18 айлығынан кейін май үлпасының бітуі қарқындайды. Азықгандьірудьщ өсері. Азыктанд ыр удың деңгейіне және қүра- мына қарай малдың тірі салмағы, дене бітімі, ірілігі, морфоло- гиялық үша қүрамы жэне 1 кг төуліктік салмаққа жүмсалатын азық өлшемі өзгеріп түрады. Көптеген ғалымдардың дерегі бой ынша мал денесінің жеке бөлімдерінің қаркынды өсуі, өсіресе постэмбрионалдық кезеңде әр түрлі. Азықтандыру деңгейінің томен болуы қаңқа жөне үлпа болімдерінің сол мезгілде қарқ- ынды дамуына керісінше өсер етеді. Жас малдардьщ осіп да- муы кезендерінде, үнемі азық жетіспесе және азықтың сапасы нашар болса, кейін оны жаксарту қиын да және мүмкін емес, олардың организмінің морфологиялық жене физиологиялық мүмкіндігі озгеріп, малдың осіп-дамуы кемиді. Жас малдардың өсіп-дамуынан азықтандырудың жетіспеуі, әсіресе олардың ар- тқы бөлімдеріне қатты өсер етеді және еттілік қасиеті де төмендейді. Сонымен қатар жас малдардың осіп-даму мезгіліде коп кешігіп, 1 кг тірі салмағына жүмсалатын азық қымбатқа түседі. Әсіресе үшаның морфологиялық және химиялық қүрамы ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 100 өзгереді. Әсіресе, мал азығы жетіспеген жағдайда ұшаның етінде май ұлпаларының өсуі баяулайды. Осының әсерінен малды сойғанда үшаның сапасы төмен, сүйек жөне дөнекер үлпала- рының үлесі мол. Жас малдың тірі салмағы төмендегенде үшаның етінің майы да азаяды. Жас малдың қарқынды өсіп-даму кезеңдерінде, оның тірі салмағы жоғарылап, еттің морфологиялық қүрамы жаксарады. Әсіресе, жас малдардың артқы бөлімдерінің бөлшек еттері жақсы дамып, жалпы үшаның еті мен майының үлесі жоғарылайды. Малдың семіздігіне қарай, үшасында судын үлесі азаяды, ал қүрғақ заты көбейіп, еттің калориясы өседі. 14-кесте Малдьщ семіздігіне қарай, үшаның морфологиялық жөне химиялық құрамдарының өзгеруі (%) (Ет өнеркәсібі гылыми-зерттеу институтының дерегі) Көрсеткіштері Семіздігі томен орта жоғары Үшаның морфологиялық құрамы: еті 60 59,7 52,1 майы 3,5 10,3 23,0 сүйегі 21,6 17,5 15,1 дөнекер үлпасы 14,3 12,3 9,6 Еттің химия лық қүрамы: белогы 21,0 20,0 17,7 майы 3,8 10,7 22,9 суы 74,1 68,3 58,5 күлі 1,1 1,0 0,9 калориясы 1 кг, ккал. 1214 1815 2856 Азықтандыру деңгейінің өзгеруіне байланысты, оның азық өтеуі де өзгереді. Мал денесіне май бітуі көбейсе, 1 кг салмағы- на азык шығыны да көбейеді (8-20%-ға дейін), себебі майдың бітуіне азық шығыны көбірек кетеді. Ет өніміне көп эсер ететін азықтьвд көптеген түрлері бола ды. Малдың өсіл-даму кезеңдерінде, оның рационында көлемді азықтың үлесі 70-80% болса (тамыр түйнекті, сүрлем, жасыл ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 101 ж&не басқа да көлемді азықтар), жас малдар 18 айлығында көлемді азықты жақсы пайдалана алады. Көлемді азықты пай- далакуына байланысты, жас малдардың тірі салмағы өседі, ас корыту мүшелері жақсарады, іш майы көбейеді. Еттің химия- лык қүрамы да өзгереді. Өгізшелердің етінде, егерде оларға жемді көбірек берген жағдайда, суы азайып, майы көбірек бітеді. Малға жемді көп беру, оның қаркынды өсуіне және организмінде майдың бітуіне көп өсер етеді. М алдарды бордақылау кезеңдерінде, олардың ішкі мүшелеріне майдың бітуі жоға- рылайды. Бордақылаудың нөтиіжесінде мал тез семіреді, үшаның салмагы жөне үша шығымы кобейеді. Малдың семіздігінің нөтижесінде, оның үшасының морфологиялық қүрамы өзгеріп, сапасы жақсарады. Ірі қара түқымының әсері. Ірі қараның түкымының дене бітімінің дене қүрылысының ет өніміне әсері коп. Малды дүрыс сапалы азыктандыру уақыттарында әр түқымның түқым қуалаушылық қасиеті жөне мүмкіндігі толығымен анықталады, осы жағдайлар малдың өсіп-дамуына ерекше эсер етеді. Етті бағыттагы ірі қаралар қаркынды эседі, бір тэулікте қосатын қосымша салмагы жогары, ал сойыс уакытында - ет шыгымы өте жогары. Етті багыттагы ірі қара сүтті жэне қос багытты ірі қараларга Караганда тәулігіне қосатын 1 кг өсіміне азык элшемі аз жүмсалынады. Етті багыттагы ірі қара- ның ет үлпасы қарқынды эсіп, уақытынан бүрын қалыпта- сады, ал оның қаркынды эсуі баяуланганда май үлпасы тез біте бастайды. Сондықтан, етті багыттагы малды союга ерте дайы ндайды . Ет ж эне май үлп алары ж ақсы дам ы ган мезгілдерінде, ал сүйек жэне дэнекер үлпалары керісінше баяу дамиды. Етті багыттагы ірі қараның ет аралық жэне терілерінің астына майының бітуі қарқынды, сондықтан олар- дың етінің калориясы жогары. Етті багыттагы ірі қараның дене бітімінің сырт пішінінің айырмашылыгы бар. М. Англияда шыгарылган етгі түқым ірі қараларының бойы қысқа, дене түрқы кең жэне қысқалау, осіп- дамуы қаркынды, май бітуі ерте, ал Францияда жэне Италияда шыққан етті ірі қара түқымы эте биік, тірі салмагы жогары, “ ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 102 дене тұрқы ұзын, кең жөне ет шығымы жоғары, ал майының бітуі кешірек басталады. Сүтті жөне сүтті-етті бағытқа жататын малдарды қарқынды өсірсе жөне бордақыласа, олардың да ет өнімінің көрсеткіші жоғары. Бірақта, оларда ет аралық жөне тері асты майлары аз дау, ал іш майы өте көп. ТМД және Қазақстанда өсірілетін сүтті жөне сүтті-етті түқымға жататын малдардың ет өнімі көрсеткіштерінің өзінше ерекшеліктері бар. Себебі кейбір түқымды малдардың өсіп-дамуы қарқынды да, тірі салмағы жоғары, сүттілік қасиеті жақсы. Қара ала, симментал, алатау ірі кара түқымдарының малдарын қарқынды өсірсе және бор- дақыласа, өсіп-дамуы жоғары. 18 айлықтарында сойғанда ет шығымы жоғары жөне сапалы үша алады. Кейбір сүтті және сүтті-етті түқым малдарының ет өнімін зерттегенде, олардьщ етінің қацыптасуында айырмашылықтар бар екенін анықтауға болады. Т үқымы Көрсеткіштері Көрсеткіштері сим ментал Tipi салма- ғы, кг 1 кг салмағы на кеткен азық, а.ө. Ет шығы- мы, % Ү шадағы сүйек үле- сі, % Іш майының салмағы. кг 15-кесте өпзшелердің (К.Б. Свечиннің дерегі бойынша) 1 Түқымы сим- 1 ментал қара- ала 61,1 61,6 19,4 17,3 1 21,4 23,5 Симментал ірі қарасы қара ала түқымына қарағанда, өсіл- Даму қарқыны жоғары, 18 айлықтарында тірі салмағы жоғары, ал үшасындағы сүйегі көбірек. Ал, қара ала ірі қара түқым мадцарында май бітуі жоғарырақ, сондықтан еті майлы. Етті бағыттағы ірі қара түқымдарының бір-бірінен ет өнімі және еттерінің сапасы жағынан айырмашылықтары бар. Етгі ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ І багыттағы өте ірі түқымдарының өгізшелерінің тәуліктік коса- тын салмағы өте жоғары, сондықтан олардың тірі салмағы 18 айлиқтарында 700-750 кг жетеді. Ал, олардың денесінде май- дың бітуі сақа уақытында болады. Ағылшынның герефорд және шортгорн түқымына жататын өгізшелерінің өсіп-даму қарқыны жоғары жөне тәуліктік қосатын салмағы да жоғары деңгейде. 16-кесте Өгізшелер ұшасының морфологиялық қүрамы, % Тұқымы Ет ұлпасы Май ұлпасы Сүйек үлпасы Дәнекер жөне шандыры Г ерефорд 57,1 28,5 12Д 2,3 Шортгорн 55,1 30,4 12,1 2,4 Етті бағыттағы абердин-ангусс ірі қара түқымы малдарының өсіп-даму қарқыны да жоғары және союға ерте дайындауга бо лады, ал үшасында сүйектерінің үлесі аздау. Сонымен қатар абердин-ангусс ірі қарасының басқа етті ірі қара түқымдары- мен салыстырғанда, ет шығымы 1,-2% артық. Сонымен етті бағыттағы ірі қара түқымдарының өсіп-даму қарқыны, етінің қалыптасуы, мойынның бітуі және азықты өтеуі, олардың биологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты, әрі осы белгілердің түқым қуалаушылық қасиеті де жоғары. Мал жынысының әсері. Мал етінің сапасы, олардың жыны- сына да байланысты. Үрғашы бүзаулардың, үрғашы тайынша- лардьщ өсіп-даму кезендерінде май бітуі ерте басталады және 1 кг салмағына азық аздау жүмсалынады. Үрғашы тайыншалар етінің дәмі жақсы және жүмсақ, сапа- лы, сонымен қатар төуліктік қосатын салмақтары бүкашық- тардан төмендеу. Кәрі сиырлардың еті қатты, олардың үша- сында майы және суы аздау. Көрі сиырларды бордақылау кезендеріндегі майы іш органдарына және тері астына көп бітеді. 5-6 жастағы сиырлардың еті жүмсақ, малды пішу организмде зат алмасуының төмендеуіне өсер етеді; піштіргеннен кейін ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 104 малдар мазасызданбай жақсы семіреді. Малдарды жас уақытында піштіргенде, олардың организмінде май бітуі жақсарады, әсіресе май іш органдарына жөне ет аралығына жақсы бітеді. Сол се- бептен май ұлпасының бітуі ет үлпасына қарғанда үшада көбірек дамиды. Піштірілген малдардың тәуліктік салмағы және ет шығымы жоғары; еттің дәмі де жақсы, жүмсақ және ет калори- ясы да жогары. Шаруашылықтарда малдардың етінің сапасын оның тірідей салмагы, тез осіп — дамуы жэне 1 кг төулік салмағына мал азығының жүмсалуы бойынша бағалайды. Мал сойылганнан кейін, оның үшасының салмагы, үшасы- ның шыгымы, үшасының морфологиялық қүрамы, етінің хи- миялық қүрамы және етінің дәмділігіне қарай багалайды. Үшаның шыгымын багалау үшін, малды арнайы сойып, ба- қылайды. Малды ет комбинаттарына откізерде оның тірідей салмагын (немесе үша салмагы мен етінің сапасын), жынысын, жасын жөне қоңдылыгын анықтаиды. Малды откізерде бірнеше топқа бөледі: I - топ сиыр және огіз; II - бүқалар; III - 3 айлық төдцен 3 жасқа дейінгі төлдер, IV — 14 күндік бүзаулар- дан 3 айлық аралыгындагы толдер. Малдың тірі уақытында, оның қоңдылыгын дене бітіміне, етінің жетілуіне, тері астындагы май бітісіне қарап айырады, сойылганнан кейін үша жүйелеріне майдың бітуі, ішкі орган- дары мен ет бүлшықтарының арасындагы майга қарап айы рады. ^ . 1 / 7 * Сиыр, өгіз жэне тэлдерді семіздігі жогары, орташа жэне арық деп боледі, ал бүқалар мен бүзауларды семіздігі I жэне II кате гория деп боледі. Жасы 3 айдан жогары толдер мен сақа мал- дардың үшасын 12 мүшеге бэлсе, ал бүзаудың үшасын 9 мүше- ге бэледі. Эр мүшенің сапасы эр түрлі болады, себебі ол эр мүшедегі таза ет пен майдьщ үлесіне байланысты, сондықтан етгі 3 сүрыпқа (сортқа) боледі. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ Ірі Қара тұқымдары бір-бірінен өнімінің жетілгіштігі, дене бітімі, сырт пішіні, бордақылау мүмкіндігі, етінің сапасы, тағы баскд шаруашылық және биологиялық ерекшеліктеріне қарай ерекшелінеді. Қазақстанда мамандандырылған етті бағыттағы қазақтың ақбас, әулиекөл, қалмақ, герефорд, санта-гертруда, галловей тұқымдары кеңінен таралған. Етті бағыттағы ірі қарадан алынатын өнім екі топқа бөлінеді: ірі карадан алынатын шикізат және ірі қара өнімдерін қайта өңцеу қалдықтары. Ірі қарадан алынатын шикізат — шаруашылықтарда малды өсіру және бордақылау нәтижесінде алынатын негізгі өнім. Ірі кара жасына және жынысына қарай, I — сиырлар, II — бұқалар, III — жас мал (баспақ) жэне IV — бұзаулар (14 күн мен 3 ай арасы) болып төрт топқа бөлінеді. Ірі Қара қоңдылығына қарай үш категориядан түрады: жоға- ры, орташа жэне орташадан томен. ______________________________________________________________________________ _____________________________ 105 БАҚЫЛАУ СҮРАҚТАРЫ 1. Ірі қара үшасының морфологиялық қүрамы. 2. Ірі қара үшасының химиялық қүрамы. 3. Ірі қара етіне эсер ететін жағдайлар. 4. Ірі қара етін есептеу және бағалау. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 106 ________________ VI Т А Р А У Ірі қараның асыл тұқымды малдары І рі қара малы тұқымының бөлінуі, қазіргі уақыт- тағы ірі қара малының түқымының бірінен- бірінің айырмашылығы көп. Сондықтан ғалымдар оны бірнеше топқа бөлуде (зоологиялық, географи- ялық т.б.), ал шаруашылықтарда қолайлы жағын қарастырып түқымды әр түрге бөлуде. Қазіргі асыл түқымды ірі қара малын шаруашы- лық жағдайына қарап 3 топқа бөледі: сүтгі- сүтгі-етгі немесе етті-сүтгі жөне етгі түқымдар. Бүрынғы КСГӨ ауылшаруашылық министрлігінің деректері бойын - ша (1991 ж.) сүтгі түқымының қара ала тобына: қара ала, әулиеата, литваның қара аласы, бушуев, эстон- ның қара аласы, тагил, голланд, британия фризы, немістердің қара аласы, данияның қара аласы, шведгің қара аласы, польшаның қара аласы жатса, қызыл түқымды топқа: қырдың қызылы, эстонияның қызы- лы, литваның қызылы, латвияның қызылы, горбат қызылы, польшаның қызылы, тамбовтың қызылы, данияның қызылы, белоруссияның қызылы жатады. Ал сүтгі-етті түқымның сары ала тобына: симментал, сычев және монбельярд; сүтгі-етгі түқымның қоңыр тобына: швиц, костром, лебедин, алатау, кавказдың қоңыры, карпатгың қоңыры, юрин түқымдары. Етгі түқымның тобына: абердин-ангусс, герефорд, қалмақ, қазақтың ақбасы, санта-гертруда, шароле жөне шортгорн ірі қара малдары жатады. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ---------------------— ___________________ __________ 107 Ірі қара малының сүггі түқымының сипаттамасы Саны жағынан одағымыз бойынша бірінші орында (57,3%). Бұл түқымның көпшілігі аса сүтті болумен қатар мал азығын үтымды пайдаланады. Тірідей салмағы басқа топтарға қарағаңда онша үлкен емес, дене бітімі мықты, сөлекет келсе, сүйегі жеңіл, дене еті шымыр- лау терісі жүқа, ал ас қорыту мүшелері өте жақсы жетілген. Сүтті сиырдың түқымына қарай орташа тірідей салмағы 450 кг-ан 500кг дейін жетсе, үша шығымы 40-45% ғана. Көптеген осы түқымға жататьш сиырларының сүтінің майлылыгы орташа: 3,6-3,8%, ал эр сиырдан орташа 3000-4500 кг сүт сауылуда. Сүггі ірі кара түқымдарының ішінде ең көп тарағаны голштин қара ала түқы- мы, себебі бүл топқа жататьш сиьфлар аса сүтті. Одағымыз бой ынша сүтп ірі кара мал шаруашылығының өндірістік негізде дамуына байланысты асыл түқымды қара ала түқымының саны көбеюде, себебі бүл түқым өндірістік технологияга өте бейімді. ГОЛЛАНДИЯ ірі кдрасының түқымы Бүл түқым жергілікті іріктеу, жүптау төсілдерін қолданып, жақсы бағып-күтуге байланысты шыққан. Қазіргі Голландия ірі кара малының түқымы XX ғасырдың басында қалыптасқан. Голландияның қара ала сиырының түқымы өте ірі, дене бітімі мен сүйегі мықты, еті жақсы жетілген, дене бітімі әдемі сиыр- ларының тірідей орташа салмағы 550-600 кг, бүқаларынікі - 800-1000 кг, орташа сүті 5200 кг да майлылыгы 4,1%, белогі 3,32-3,55%, бүзауларының тугандагы тірідей салмагы 36-42 кг. Бүл түқым тез өсіп дамиды және еттілік қасиеті жақсы. Борда- қыланганнан кейін үша шыгымы 55-60% жетеді. Осындай түқы- мының асылдыгына байланысты Голландия ірі қара малының түқымын көптеген мемлекеттерге жерсіндіруге әкеле бастаган. Мысалы Голландия ірі қара малын Англияга, Францияға, АҚШ-қа, Канадага, Жаңа Зеландияга, Жапонияға т.б. мемле кеттерге әкелген. Қазіргі уақытта бүл ірі караньщ түқымын 50 жүктеу/скачать 23,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|