Оқулық Ң гі I f L ' h p t L Триумф т алматы 2006 ббк 45 184

зор,  біріншіден  сүттің  өэінен  өзі  бөлінуіне  тоскау  болса, 
екімшіден  емшекке  бактериялардың  кіруіне  кедергі  жасайды. 
Сиыр  желінінің  көлемі,  езінің  түкымдык  касиетіне  байланыс- 
ты  әр түрлі  болады.  Кейбір сиырдың  желініне  30  кг-нан  артык 
сүт  сияды.  Сиыр  желіні  қан,  лимфа  тамырларымен  жоне  нерв 
жүйелерінің  жүмысымен  камтамасыз  етілген.  Желін  күрамы 
желін  сүт  бездері  мен  дөнекер  тканьдарынан  түрады.  Сүт  без
тканы  көптеген  эпитемиалдык  клеткалар  мен  клетка  аралык 
заттардан  түрады.  Дөнекер  тканы  жүмсак,  клетка  аралык  зат- 
тардан түрады. Сүт безі және дәнекер тканьдарынан баска, желін 
қүрамында  май  тканы  да  бар.  Қашқанға  дейінгі  қашарларда 
жөне  суалған  сиырлардың  желінінің  қүрамында  май  тканы 
көбірек. Сиырдың бүзаулау мезгілі жақындаған сайын желіннің 
май жөне дөнекер тканьдары азайып, сүт без тканьдары көбейеді. 
Сиыр  желінін  ең  бірінші  зертгеген  ғалым  академик  Е.Ф.Лис- 
кун  болды.
Желіннің  астау,  тегене  төріздес,  дөңгелек,  ешкі  желін  және 
дамымаған  түрлері  3-суретте  көрсетілген.
____________________ ____ ____________  
43
Астау тәрізді
лады
жөне  барынша  терен.  Үзыны  көлденеңінен  15%  артык.  Көрер 
көзге  жүмыртқа  іспеттес  -   сопақ.  Тегене  тәріздес  — үзындығы 
орташа және жалпақ,  барынша терең.  Үзындыгы  көлденеңінен 
5-15%  артық.  Көрер  көзге  сопақ  шеңбер  тәрізді  —  сиырдың 
желінінің  бауырымен  кабыскан  шетінде  саты  бар.
Дөнгелек  -   төңкерілген  тегене  тәрізді  желінге  Караганда 
кішірек  болғанымен,  тереңдігі  мен  көлденеңі  жақсы  дамыған.
Емшектері  бір-бірінен  алшақ  және  дүрыс  орналаскан,  желін 
сиыр  бауырына  тіке  қабыскан.
Ешкі  желіні  тәріздес  алдыңгы  бөлшектері  өспей  семіп  кал­
ган,  артқы  бөлшектері  салбыранкы.  Бөліктер бір-бірінен терең 
сызықпен  бөлінген.
н  қуықтай,  домалақ.  Емшектері 
Мүндай желін уақтысында дүрыс(
болады
Жаке
болады
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

44
Желін  түбі.  Желін  түбі  әр  түрлі  болады:
— Жайдақ-желін  түбі  жерге  параллель;
— Еңкіш-желін түбі  жерге  10-15%  көлбеу;
— Желін түбі сатылы;
— Желін  бөліктері  әр  түрлі деңгейде.
Емшектердің  түрі:
— Цилиндр  төріздес;
— Конус  төріздес;
— Алмүрт төріздес;
— Шөлмек  тәріздес;
— Қарындаш  төріздес  (жіңішке,  үзын);
— Қүйғьпп  тәріздес.
3-сурет.  Сиыр  желіндерінің  түрлері: 
а  -   те гене  төріздес;  ө  — дөңгелек; 
б  — шошақ  (ешкі  желіні  тәріздес).
Емшектердің  орналасу  түрлері:
1.  Алшақ  (арасы  20 см,  артық).
2.  Алдыңғы  екі  емшек  алшақ,  артқы екі  емшек  жақын.
3.  Оң және сол жақ емшектерінің орналасуы қалыптағыдай,
ал  бүйірінен қарағанда алдыңғы және  артқы емшектері  біріне- 
бірі  жақын.
4.  Барлық  емшектер  бір-бірімен  жақын  орналасқан.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Желіи  өлшемдері.
1.  Үзындығы  —  сиырдын  бауырын  бойлап,  циркульмен 
желіннің  алақанын  (зеркало) бұлтиған шеткі  нүктесінен бауы- 
рына  бекіген  шетіне  дейін.
2.  Көлденеңі  — циркульмен  алынған  бөліктердің  емшегінің 
үстіндегі  томпактан  алғанда.
3.  Ең үлкен Орамасы — лентамен, желіннің бауырына бекіген 
алдыңғы  шетіндегі  желін  түбінен  (Б,В).
4.  Алдыңғы бөліктерінің тереңдігі — лентамен.  Желіннің ба­
уырына  бекінген  жерінен  емшек  түбіне  дейін.
5.  Артқы  емшектердің  тереңдігі  -   алдыңғы  емшектердің 
өлшемін  алғандағыдай.
6.  Желіннің  жерден  биіктігі  — желіннің  түбінің  ортасынан 
жерге  дейін  (сиырдын  желінінің  бауырына  кабысуын  анык- 
тайды).
7. Алдыңғы емшектердің үзындығы -  емшек түбінен үшына
дейін  лентамен.
8.  Артқы  емшектердің  үзындығы  -   алдыңғы  емшектердін
өлшемін  алғандағыдай.
9.  Алдьщғы  емшектер  орамасы  емшек  түбінен.
10.  Артқы  емшектер  орамасы  —  алдыңгы  емшектер  орама- 
сын  алғандағыдай.
11.  Алдыңғы  емшектерінін  аракашыктығы.
12.  Алдыңғы  және  арткы  емшектердін  арақашыктығы.
13.  Артқы  емшектердің  арақашыктығы.
Сиыр  желінінің  бауырына  кабысуы
1. Тығыз кабысу — желіннін алғы шеті сиыр бауырына көлбей 
кабыскан.
2.  Барынша тығыз кабысу -  желіннін алғы шетінен бауыры­
на  қабысарда  көзге  көрінетін  ойық  калады.
3.  Жеткіліксіз тығыз  қабысу  — желіннің  алдыңғы  шеті  сиыр 
бауырына  қабысарда  тік  бүрыш  тәрізді  ойык  қалады.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

46
4.  Салбыраңқы  қабысу  бес  топқа  бөлінеді.
Желіннің  жермен  арасы  кем дегенде  40-50 см  болуы  керек.
Желін  безі  және  оның  бәсеңсуі
Желін  безді,  орташа,  етті жөне  майлы  больш  бөлінеді.  Безді 
•  
і
желшнщ қүрылысы  -  дән толтырылған  қапты сипағандай,  са- 
уып  біткен  соң жүмсап,  босап,  бөсеңсиді.
Желіннің артқы жағынан терісі катпарланады. Мүндай желін 
емшектерінің  терісі де  жүқа,  уқаланғыш  келеді.
Етті  жөне  май  басқан  желінде  өрбіген  шандыр  болады  да, 
сауылған  желін  қалпы  өзгермейді.  Сипалап,  сығымдағанда  да 
желін  көлемі  өзгермей  түрады.  Сиырдың  сүт  беру  қарқынын 
(кг/мин) сауын маусымының екінші немесе  үшінші айларында 
анықтайды.  Ол  үшін  сауылған  сүт  мөлшерін  (кг)  оны  саууға 
кеткен  уақытқа  (мин)  бөледі.  Бақылау  сауынын  алғы  сауын- 
нан  12  сағат өткен  соң  төулігіне  бір  мәрте жүргізеді.
Желіннің  артқы  және  алдыңғы  бөлімдері  біркелкі дамыға-
ны  жөн,  ол  әсіресе  машинамен  сауу  үшін  өте  қолайлы,  әрі
сүттің  желіннен және  емшектен  шығуына  қолайлы.  Ал,  егер-
де  желіннің  4-бөлімі  тең  дамымаса,  өр  бөлімнен  әр  түрлі  сүт
алынады.,  өсіресе  желіннің  алдыңғы  бөлімдері  тез  сауылып,
артқыларынан  әліде  болса  сүт  бөлініп  жатады.  Осы  жағдай
сиыр үшін өте қолайсыз, себебі алдыңғы желін бөлімдерін ма- 
ститке  шалдықтыруы  мүмкін.
Емшектің  түрі,  аумағы  және  орналасуы  әр  түрлі.
Емшектің  цилиндрге  үқсас  болғаны  жөн,  ал  үзындығы  6-
8 см-дей, ал емшектің басқа түрлері машинамен саууға қолай-
сыз.  Ал  егерде  емшектің диаметрі 2  см-ден кем,  немесе  қысқа
болса,  сауу  аппаратының  стаканына  сөйкес  келмей,  ол  түсе
береді,  керісінше  емшек  жуан  немесе  10  см-ден  үзын  болса,
оны  сауу  қиынға  түседі,  себебі  жуан  емшекке  стаканды
кигізгенде  қатты  қысылады,  содан  қан  айналысы  қиындайды.
Ал үзын емшек,  сиырдың  сауу жылдамдығына керісінше  эсер 
етеді.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

47
ЖЫНЫС  МҮШЕЛЕРІ.  Малдардың  жыныс  мүшелері  жақ- 
сы дфмуға тиіс.
ТЕРІСІ  МЕН  ЖҮНІ:  Малдың  терісі  сыртқы  қолайсыз  жаг- 
дайдан қорғау үшін маңызы  зор.  Әрі малдың терісі дененің де- 
малуын  және  денеден  көптеген  затгарды  шығару  қызметін  де 
атқарады.  Терінің  сапасы  мен  қүрылысы  малдың  сыртқы 
пішініне  және  конституция  бағытына  да  көп  өсер  етеді.  Тері 
қыртысына май аз жиналса ондай тері тығыз,  ал керісінше мол 
жиналса,  ол  босаңқы  болады.
Ондай  тері  жақсы  созылады.  Сүтті  түқымға  жататын  ірі 
караның терісі жүқа бірақ тығыз,  созылмалы келеді,  ал етті 
түқымға  жататын  ірі  қара  терісі  керісінше  қалың,  өрі  бо- 
саңқы. 
і
Ірі  қараның  сырт  пішінін. зертгегенде,  оның  жүнін  де  бага- 
лайды.  Малдың  жүні  оны  сырттағы  қолайсыз  жағдайлардан 
қорғайды.  Дені  сау  малдардың  жүні жүмсақ,  жылтыр,  ал  ауру
малдардікі
қатты,  сабалақтанып  келеді.
Ірі  қараның  түсі
Оның  түқымыньщ   белгісі,  әрі  түқым  қуалауш ы лы қ
ш 
•
ерекшелігш  көрсетеді
жүмы- 
t   Әр  қараның  түсі
әр  түрлі:  қызыл,  кара,  ақ,  қоңыр,  кок  ала,  қара  ала,  сары  ала 
т.б.  болады.
Қызыл  түсті  ірі  қараларың  денелерінің  сыртқы  жүндері
біркелкі  қызыл, 
қмэылда Hteaflesyi  r.rrrmww.  Қызыл  түске  мемлекетімізде 
өсірілетін  барлық қызыл  ірі қара түкымдары жатады.  Мысалы, 
қырдың  қызыл,  латвияның  қызылы,  белорустың  қызылы,  ан- 
гельн,  бестужев,  дания,  санта-гертруда  $гб_ ірі  қаралардың
түқьшдары  жатады. 
>
-  Қара-түсті- ірт каратяш  сьіртқьғд о ^ ^ р ьстмеынйиг^жүндорі 
біркеяія  кара. 
Қ а р а   т ү ст і 
ірі 
қара  түқ ы м ы н а  а б е р д и н -а н г у с с  
ж ө н е   Я рославль 
ірі 
қаралары   жатады .
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

48
Ақ  түс  жаңа  шыққан  асыл  түқымды  ірі  қараларда  сирек 
кездеседі.  Бүл  түс  тек  қана  Англияда  өсірілетін  шортгорн  ірі 
қарасының  түқымында.  У^тііііпіпам  мтрі  гпрі  мплдл  сирек 
кездеседі. -Б^л-қүбыль^ ш виң^өне кара ала іргқара тү*вп*ын- 
да  кездеседі»
Қоңыр  түс.  Ірі  қараның  сыртқы  дене  қүрылысының  жүні 
біртегіс  қоңыр  түсті  болады.  Бүл  түске  швиц,  Кострома,  ала- 
тау,  лебедин  т.б.  ірі  қаралардың  түқымдары  жатады.
Ала түс.  Ірі қараның жүні  әр түрлі түстен қүралса,  оны  ала 
түс  деп  есептейді.  Мысалы,  қара  ала  түс.  Бүгян  -барттц*  қара
ала  ірі  қаранын-түкБШща р Е Г . сары  ала  түскг-спмменвал 
ірі  қараеы  жазады.  С озтогакш   ірі-і^зад^» т-үк^мынА  қызыл 
ала  түс  те-кездеооді   ІрЙед5а 'ә^түрлічтаңбэ  болады. МЫсалы,
маңдаиывда-ақ* таңба лемеее  бауіцрътида,^ к-взінін; 
айіуалаіывда- 
т.б,-сол сияқты  таңбалар да. кездеөеді.
ETIv^vlEH  СҮЙЕГІ.  Ірі  қараішң  сырт  пішінін  бағалағанда,
оның  еті  .мен  сүйегіне  де  қарайды.  Себебі,  дене  қүрылысына
олардың  әо^рі  оте  жоғары,  әрі  конституциясының  қалыптасу- 
ына  коп  әсері бар. 
\  
у 
V ,  
|
Етті  түқымғй\жататьщ  ірі  қар^иың  ty ( жақсьі^етілген және 
боргбіқы  келсе,  а һ ^ т т і   түқымга 'іказғатын  ірі  қар^ңың  еті,  ірі 
қараның  түқымдиГқ '^ағытына  байЛакысты  сүйегі  де\)р  түрлі 
сапада болады. Сүтті тү^ымды ірі караныі^сүйегі жақсы жетілген 
болса,  етті  ірі  қаранікі  орташа жетілген.
Сүггі  ірі  қараның 
сырт  пішіні  (экстерьері)
Басы  жеңіл,  үзьш,  мойыны  үзын,  әрі жіңішке,  мойын  қыр-
тысы көп. Арқасы түзу жөне үзын, ішті, боксе жағы кең, қүйым-
шығы үзын, сирақтары жіңішке, түзу, буындары айқын корініп
түрады,  түяқ  бітісі  мықты.  Бүкіл  түрқы  созыңкы.  Сүт  бездері
мен кеудесінің орта бөлігі жақсы дамыған. Бірыңғай сүтті түқым
ірі қарасының желіні үлкен және аумақты, сауын алғаннан кейін 
жақсы  қайтады.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Желіннің  пішіні  тегене  немесе  тостаған  тәрізді,  желіннің 
барлық сүт бөлігіде бір қалыпты дамыган. Дене пішіні сүйірлеу, 
сүйек буындары,  қабырғалары қаңқасының бір қатар бөліктері 
білініп  тұрады.
Жалпы дене  күрылысы дүрыс  бітпесе;  басы  үлкен  әрі  сөле- 
кет,  мойыны  қысқа, 
өрі 
етті,  шоқтығы  қос  айыр,  арқасы,  белі 
қайқы, 
кеуде 
сүйегі  қысыңқы,  іші төмен,  қүйымшағы  өте биік 
болса,  желіні  ешкі  желін  төрізді  жетімсіз  дамыса  оны  сүтті  ірі 
қара  сырт  пішінінің  кемшілігі деп  санайды.
Сүтті ірі қарада желіннің бөлімдері жақсы жетілген,  көлемді 
келіп,  бауырына  карай  көп  созылған,  сауылғаннан  кейін  сыз- 
дағаны  жақсы  қайтады,  яғни  көлемі  көп  кішірейеді.
Желіннің терісі жүқа, жүмсақ жүнмен жабылған.  Ең қолай- 
лы желін тегене немесе тостаған төрізідісі.  Сүт бездері тамыры 
өте  жақсы  жетілуі  қажет,  өрі  сүт  қүдықшасымен  жалғасып 
жатады.  Емшектері  тең  орналасқан  цилиндр тәріздес  болғаны 
жөн.
Етті  ірі  кдраның
сырт  пішіні
Басы  ықшам,  етті,  әрі  қысқа,  мойыны  қысқа  және  жал- 
пақ,  етті,  бүлшық  еті  жауырынымен  түтасып  жатады.  Жау- 
ырыны  арқасымен  түтасқан  жалпақ.  Арқасы  мен  белі  кең, 
ой-шүқырсыз  етті  және  түтас.  Бөксесі  шамбал,  бүлшық 
еттері  сыртына  теуіп  түрады.  Аяқтары  қысқа,  талтақ.  Терісі 
босаң,  қалың  шел  қабаттары  күшті  дамыған,  үйысқан  жүн 
басқан.
Етті  ірі  қаралардың  жалпы  түрқы  төрт  бақ  шомбал  және 
кеудесі  кең,  бүлшық  еттері  мен  шел  қабаты  жақсы  дамыған. 
Қабырғалары  шеңберлі  келеді.
Етті ірі қараның дене қүрылысының кемшілігі:  арқасы және 
белі  қайқы,  кеуде  сүйегі  қысыңкы,  қүйрық  түбі  көтеріңкі, 
аяқтары  биік.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

50
Сүтті-етті  ірі  қараның  сырт  пішіні
Сүтті  және  етті  ірі  қара  (экстерьерінің)  сырт  пішіні  аралас 
қалыптасқан.  Бірақ,  көбінесе  етті  немесе  сүтті  бағыттағы 
өнімдері басым келуі мүмкін,  соған орай дене  пішіні де өзгеріп 
түрады. 
і  . 
; -.f .
Әсіресе олай өзгеру ірі қара малының түқымына және асыл- 
дандыру  жүмысының  төл  өсіру,  бағып-күту,  пайдалану 
себептеріне  байланысты.
Дене  пішінінің  өзгеруі
Малдың  дене  пішіні  түқымдық  қасиетіне  байланысты, 
көбінесе  жасына,  қоңдылығына,  сыртқы  жағдайдың  өзгеруіне 
байланысты өзгеріп түрады. Дененің әр мүшесі бір уақытга өссе, 
өр уақытта қалыптасьпі, әр уақытта әр мүше жеке-жеке жетіліл 
қалыптасады. 
\
Малдың аяқтарының сүйектері енесінің қүрсағында тезірек 
дамыса,  ал  кеуде,  омыртқа,  бөксе  сүйектері  саябыр  дамиды. 
Сондықтан жаңа  туған  бүзау  ірі  малға  қарағанда дене  түлға- 
сы  қысқа және  үзын аяқты болып көрінеді. Ал  бүзау туғаны- 
нан  бастап  кеуде,  омыртқа және  бөксе  сүйектері тез жетіліп, 
дене  түлғасы  үзын,  әрі  енді  көрінеді.  Ірі  қараның  сырт 
пішінінің  қалыптасуына  азықтандырудың  әсері  мол.  Мал 
азығы  жетімсіз  болса,  әсіресе  сиырлардың  буаз  мезгілінде, 
онда  туған  бүзаулардың  аяғы  қысқа  болып,  кеуде  сүйектері 
де  нашар  жетіледі  т.с.с.  Ондай  ірі  қара  жасы  үлғая  дене 
пішінінде  көптеген  кемістіктер  болады  (қайқы  бел,  қушиған 
кеуде  т.б.).
малдардың  өнімі  аз  және  өте  баяу  өседі.  Ал  төл  мал 
азығымен уақытында мол қамтамасыз етілсе, оның өсіп-жетілуі 
және  дене  бітімінің  қалыптасуы  дүрыс  өтеді.  Бірақ  та  малды 
қаншама жақсы азықтандырғанмен оның дене  пішінінің кейбір 
кемшіліктерін түзету өте қиын; оған шоқтығының, арқасының, 
белінің,  аяқтарының  және  т.б.  кемшіліктер  жатады.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

3-кесте
Етті  бағыттағы  тұқым 
сиырының  сьфт  пішіні  мен  дене  бітімін  сынау  бағасы
Дене_
мүшелері 
мен  жалпы
түлғасы
Жоғары  балл  алу  үшін 
қойылатын  талап
Жалпы
түлғасы
және
тұқымдық
типінің
Түлғасы  пропорционалды  жөне 
кең,  дене  бітімі  мығым,  ет-женді 
түқымдық  типі  жақсы  айқын- 
далған 
,
Бүлшық  еттері  жақсы  дамыған
аиқынды- 
сүйектершщ  сөлеккеттігі  жоқ,
өрі  мықты
Сырт  піші- 
нінің  дене 
мүшелері: 
Басы  мен 
мойыны
Кеудесі
Басы  етті  бағыттағы  түқым  малына 
төн,  мойын  еті  жақсы  дамыған,
қысқа
Кең,  терең,  жауырын  сыртында 
буынтығы  жоқ,  жақсы  жетілген 
төстік
Сынақ  бағанасы
не-  коэф-
Г13Г1
балл циент
жал­
пы
балл
Шоқтығы,  Жалпақ,  ет  басқан  шоқтық,  жоны
арқасы
(жоны),
белі
түзу,  әрі  кең,  жоны  мен  белін 
қалың  ет  басқан
Сауыры
Сан  еті
Түзу,  кең  жөне  қалың  ет  басқан 
Қүйрығы  дүрыс  қойылған
Жақсы  дамыған,  бүлшық  етті, 
өкшесіне  қарай  түсіңкі
Желіні
Жақсы  жетілген
Сирақтары  Дүрыс  басылған,  түяғы  берік
Жиыны
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

52
Ірі қараның дене пішінінің қалыптасуына ерекше эсер ететіні
— тұқым қуалаушылық қасиеті.  Сондықтан  ең  бастапқы  мөсе- 
ле,  дене  пішінінің  қалыптасуға  өсерін  тигізетін,  малды  жаксы 
азықтандырумен  қатар,  оны  сұрыптау  жөне  жүп  таңдау 
мөселелері.  Егерде будандастыратын екі малдың дене пішінінің 
кемшілігі болса, оларды шағылыстыруға болмайды. Ондай мал- 
дарды бракқа шығарады,  етке  өткізеді.  Дене  пішінінің  кемістігі 
бар  малды  алдын  ала  бракқа  шығарып  түрса мал табыны  таза- 
рып,  асылдандыру  жүмысы  іске  асады.
4-кесте
Қара-ала  түқымының  тайыншасы  мен  сиырларының 
жеке  мүшелерінің  жасына  байланысты  өзгеруі
Көрсеткіштері
Жасы,  айы
Сақа
сиыр-
лар
1
6
12
18
24
Шоқтығының  биіктігі
79
100
114
123
127
132
Кеудесінің  тереңдігі
30
43
54
58
61
68
Кеудесінің  ені
17
25
32
34
36
39
Денесінің  қиғаш  үзындығы
74
106
117
137
147
162
Кеуде  орамы
82
114
136
145
166
180
Жіліншігінің  орамы
12
14
15,3
16,8
17,6
19
Малдың  дене  мүшелері  жасына  қарай  әр  түрлі  өзгеріп 
түрады.  Әсіресе  кеуде  орамы  жөне  дененің  қиғаш  үзынды- 
ғы,  бүл  мүше  өлшемдері  малдың  үзындығын  жөне  көлемін 
анықтайды.
Ірі  караның  күйі  деп  — сыртқы  пішініне  байланысты,  оның 
қоңдылығын  айтады.  Малдың  күйі  әр  уақытта  өзгеріп түрады. 
Малдың  күйін  төртке  бөледі:  зауытгық,  көрмелік,  жүмыстық 
жөне  бордақылық.
ЗАУЫТТЫҚ  күйге  орташа  қоңдылықтағы  малдар  жатады. 
Әсіресе бүл күйге асыл түқымды малдар кіреді, бүқалар көбінесе 
зауыттық  күйде  болуы  керек.
КӨРМЕЛІК  күй  —  көрмеге  дайындалған  малға  төн.  Мал- 
дың сырт пішіні өдемі,  кей уақытта жоғары қоңцылықта болуы 
мүмкін.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

53
ЖҮМЫСТЫҚ күйге қоңцылығы орташа малдар кіреді, олар- 
дың  негізгі  ерекшелігі  қандай  жүмыс  болмасын  шыдамды,  өрі 
үзақ  уақыт  төзімді  жүмыс  атқаруы  қажет.  Жүмысқа  көбінесе 
өгіздерді пайдаланады,  сондықтан бүқашықтарды немесе еркек 
бүзауларды  8-12  айлықтарында  піштіреді.
БОРДАҚЫЛЫҚ  күй  бордақылау  нәтижесіне  байланысты. 
Бордақылаудың  түрі  көп,  негізгі  мақсат  малды  өте  семіз  қоң- 
дылыққа  жеткізу,  ол  үшін  өте  қүнарлы,  өрі  калориясы  көп 
азықтарды  пайдаланады,  сонда  ғана  мал  денесіне  май  бітеді. 
Малдын  семіз  болуы,  оның жасына да  байланысты.
4-сурет.
1  — Қалмак түқымы;  2  — Британ  түқымы.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

я
L
з
ІІУЭІІЁнМЬ>
■ М
4
4-суретке  крсымша.
3  -   Шароле  тұқымы;  4  -   Киан  тұқымы
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

55
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ
5
-с
ур
ет
. 
Ір
і 
қа
ра
н
ы
ң
 
де
не
 
бі
ті
м
ін
е 
(ко
нс
ти
ту
ц
и
яс
ы
на
)
ба
й
ла
н
ы
ст
ы
 
то
пт
ар
ы
 
(ти
пт
ер
і).

56
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

57
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ
7
-с
у
р
е
т
. 
Е
тт
і 
ба
ғы
тт
ағ
ы
 
си
ы
р
ды
ң
 
сы
рт
 
п
іш
ін
і.

58
€
№
«Г
i l l
I PI  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ
8
-с
ур
ет
. 
С
ү
тт
і-
ет
ті
 
(қ
о
с)
 
ба
ғы
тт
ағ
ы
 
си
ы
рд
ы
ң
 
сы
рт
 
п
іш
ін
і.

9-сурет
.  Ірі  қараның  бөксесінің  тұрлері:
1  —  бөксе  бітімі  дүрыс,  еті  жақсы  жетілген;
2  — бөксесі  түсіңкі,  еттілігі  нашар;  3  —  күйымшағы  көтеріңкі  сиыр
і
лүрыс
3
Сиырлардың  артқы  аякпгарының  орнаг 
же кең 
орналаскдн;  2  — 
икске 
үқсас  ор 
түсіңкі  орналаскдн;  4  — тік  орналаскан
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

60
11-сурет.
  Алдыңғы  аяқгарының  орналасуы:
1  —  кеудесі  кең және  алдыңғы  аяктары  дүрыс  орналаскдн;
2  —  кеудесі  қысыңқы  жөне  алдыңғы  аяқтары  өте  жақын;
3  — жіліншіктері  алшақ орналаскдн.
Ірі  қараның  интерьері  (ішкі  күрылысы)
Қазіргі  уақытта  мал  шаруашылығы  өндірістік  жаңа  техно­
логия  негізінде  дамып  жатқанда,  оның  тұқымдық  сапасын,  әрі 
өнімін  тек  қана  сырт  пішініне  қарай  бағалау  жеткіліксіз.
Сондықтан ірі қараның  ішкі құрылысын да бағалау  негізгі 
мәселе.  Интерьер  —  деген  сөздің  өзі  франция  тілінен  шық- 
қан  interier  —  ішкі  құрылыс.  Негізі  интерьер  дегеніміз  мал- 
дың  ішкі  құрылысының  физиологиялық,  анатом-гистологи- 
ялық  және  биохимиялық  ерекшеліктерінің,  оның  конститу- 
циясы мен  өнімін  бағытына байланысты  екенін айтады.  Мал- 
дың  ішкі  қүрылысы  жөніндегі  ғылыми  зерттеу  50-60  жыл 
бүрын  шыға  бастаған,  қазіргі  уақытта  бүл  ғылымның  шаруа- 
шылық  үшін  маңызы  зор.  Малдың  ішкі  қүрылысын  физио­
логия,  гистология,  рентгенология,  биопсия  жэне  микрофо­
тограф ирование  гы лы м дары на  сүй ен іп   зерттеуде.  Бүл
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

жүктеу/скачать 23,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: