Сборник материалов международной научно-практической конференции посвященной 75-летию д ф. н., профессора Абдул-Хамид Мархабаева «современные технологии подготовки

171 
 
и необычайном» - «Кондзяку-моногатари» и китайской фантастики - «Рассказы о чудесах из 
кабинета Ляо» Пу Сун-лина. 
Фантастическое  воображение  под  знаком  «эстетики  чудесного»  было  основой 
средневекового  рыцарского  эпоса  -  от  «Беовульфа»  (YIIIв.)  до  «Персеваля»  (около  1182) 
Кретьсна  де  Труа  и  «Смерти  Артура»  (1469)  Т.  Мэлори.  Обрамлением  фантастических 
сюжетов  стала  легенда  о  дворе  короля  Артура,  наложенная  впоследствии  на  расцвеченную 
воображением  хронику  крестовых  походов.  С  ней  скрещивалась  более  исторически 
обоснованная легенда о дворе Карла Великого. Дальнейшую трансформацию этих сюжетов 
являют  монументально-фантастические,  почти  совсем  утратившие  историко-эпическую 
подоснову  ренессансные  поэмы  «Влюблённый  Роланд»  Боярдо,  «Неистовый  Роланд» 
Л.Ариосто, «Освобожденный Иерусалим» Т. Тассо, «Королева фей» Э. Спенсера. 
 Вместе  с  многочисленными  рыцарскими  романами  XIY-XYI  вв.  они  составляют  особую 
эпоху  в  развитии  фантастики  Вехой  в  развитии  фантастической  аллегории,  созданной 
Овидием, был  «Роман о Розе» XIII в. Гильома де Лорриса и Жана де Мена.  
   Развитие  фантастики  в  период  Ренессанса  завершают  «Дон  Кихот»  М.  Сервантеса  - 
пародия  на  фантастику  рыцарских  похождений  и  одновременно  начало  реалистического 
романа, и «Гаргантюа и Пантагрюэль».  
Фантастика  Рабле  -  комическая  эпопея  на  фантастической  основе,  одновременно 
традиционной  и  произвольно  переоформленной  и  переосмысленной.  У  Рабле  же  находим 
(глава  «Телемское  аббатство»)  один  из  первых  примеров  фантастической  разработки 
утопического  жанра,  хотя  и  исконно  нехарактерной:  ведь  у  зачинателей  жанра  Т.  Мора 
(1516) и Фантастика Кампанеллы (1602)  утопия тяготеет к дидактическому трактату и лишь 
в  «Новой  Атлантиде».  Фантастика  Бэкона  являет  собой  научно-фантастическую  игру 
воображения.  Пример  более  традиционного  сочетания  Фантастики  с  мечтой  о  сказочном 
царстве  справедливости  -  «Буря»  Уильяма  Шекспира.  В  меньшей  степени,  чем  древнейшая 
мифология  и  фольклор,  стимулировали  фантастику  религиозно-мифологических  образов 
Библии.  Крупнейшие  произведения  христианской  фантастики  -  «Потерянный  рай»  и 
«Возвращенный рай» Дж. Мильтона - основаны на апокрифах. Это, однако, не умаляет того 
факта,  что  произведения  европейской  фантастики  средневековья  и  Возрождения,  как 
правило,  имеют  вторичную,  этическую  христианскую  окраску  или  представляют  игру 
фантастических образов в духе христианской апокрифической демонологии. Вне фантастики 
стоят жития святых, чудеса принципиально выделены как экстраординарные происшествия. 
Тем не менее, христианско-мифологическое сознание способствует расцвету особого жанра - 
фантастику  видений.  Начиная  с  апокалипсиса  Иоанна  Богослова  «видения»  или 
«откровения»  становятся  полноправным  литературным  жанром:  разные  аспекты  его 
представляют  «Видение  о  Петре  Пахаре»  (1362)  У.Ленгленда  и  «Божественная  комедия» 
Данте.  Идея  «откровения»,  в  отличие  от  жития,    противопоставление  земной 
действительности  иного,  сверхъестественного  плана  существования.  Поэтика  религиозного 
«откровения»  определяет  визионерскую  фантастику  У.  Блейка:  его  грандиозные 
«пророческие» образы – последняя вершина жанра.   
К концу XYII в. маньеризм и барокко, для которых фантастика была постоянным фоном, 
дополнительным  художественным  планом  сменил  классицизм,  по  своей  сути  чуждый 
фантастикe:  его  обращение  к  мифу  полностью  рационалистично.  При  этом  происходила 
эстетизация восприятия фантастики, утрата живого ощущения чудесного. 
 В  романах  XYII-XYIII  вв.  мотивы  и  образы  фантастики  походя  используются  для 
осложнения  интриги.  Фантастический  поиск  трактуется  как  эротические  похождения 
«фейных  сказок»,  например  «Акажу  и  Зирфила»,  1744,  Ш.  Дюкло.  Фантастика,  не  имея 
самостоятельного  значения,  оказывается  подспорьем  плутовского  романа  «Хромой  бес» 
А.Р.Лесажа,  «Влюблённый  дьявол»  Ж.  Казота,  философского  трактата  «Микромегас» 
Вольтера и т.д. В «Путешествиях Гулливера» Дж. Свифта фантастика в духе Рабле и Сирано 
де  Бержерака  поставлена  на  службу  идеологической  сатире.  Реакция  на  засилье 
просветитительского  рационализма  наступила  во  второй  половине  ХYIIIв.;  англичанин  Р. 

172 
 
Хёрд  призывает  к  прочувствованному  изучению  фантастики  «Письма  о  рыцарстве  и 
средневековых  романах»,  1762;  в  «Приключениях  графа  Фердинанда  Фэтома»  Т.Смоллетт 
предваряет  ставший  началом  развития  фантастики  XIX-XXв.  «готический  роман» 
Х.Уолпола,  А.Радклиф,  М.Льюиса,  У.Бекфорда.  Поставляя  аксессуары  романтических 
сюжетов, фантастика остаётся на подсобной роли: с её помощью двойственность образов и 
событий  становится  изобразительным  принципом  предромантизма.  У  романтиков 
двойственность оборачивается раздвоением личности, ведущим к поэтически благотворному 
«священному  безумию».  «Прибежища  в  царстве  фантазии»  (А.Кернер)  искали  все 
романтики:  у  «иенцев»  фантазирование,  т.е.  устремлённость  воображения  в  запредельный 
мир  мифов  и  легенд,  выдвигалось  как  приобщение  к  высшему  прозрению,  как  жизненная 
программа  -  сравнительно  благополучная  за  счёт  романтической  иронии  у  Л.Тика, 
патетичная  и  трагическая  у  Новалиса,  чей  «Генрих  фон  Офтердинген»  являет  образец 
обновленной  фантастической  аллегории,  осмысленной  в  духе  поисков  недостижимого  и 
непостижимого идеально-духовного мира. Гейдельбергская школа использовала фантастику 
как  источник  сюжетов,  придающих  дополнительный  интерес  земным  событиям.  «Изабелла 
Египетская» Л.Арнима представляет собой фантастическую аранжировку любовного эпизода 
из  жизни  Карла  V.  Такой  прагматический  подход  к  фантастике  оказался  особенно 
перспективным. Стремясь обогатить ресурсы фантастики, немецкие романтики обратились к 
её первоисточникам - собрали и обработали волшебные сказки и легенды («Народные сказки 
Петера  Лебрехта»,  1797,  в  обработке  Тика,  «Детские  и  семейные  сказки»,  1812-14,  и 
«Немецкие  предания»,  1816-1818,  братья  Гримм).  Это  способствовало  становлению  жанра 
литературной  сказки  во  всех  европейских  литературах,  остающегося  и  поныне  ведущим  в 
детской  фантастикe.  Классический  его  образец  -  сказки  Х.К.Андерсена.  Романтическая 
фантастика  синтезирует  творчество  Э.  Т.  А.  Гофмана:  здесь  и  готический  роман  «Эликсир 
дьявола»,  и  литературная  сказка  «Повелитель  блох»,  «Щелкунчик  и  мышиный  король»,  и 
феерическая  фантасмагория  «Принцесса  Брамбилла»,  и  реалистическая  повесть  с 
фантастической подоплёкой «Выбор невесты», «Золотой горшок».  
Попытку  оздоровить  влечение  к  фантастике  как  к  «пропасти  потустороннего» 
представляет  «Фауст»  Гёте;  используя  традиционно-фантастический  мотив  продажи  души 
дьяволу,  поэт  обнаруживает  тщету  блужданий  духа  в  сферах  фантастического  и  в  качестве 
окончательной  ценности  утверждает  земную  жизнедеятельность,  преобразующую  мир  (т.е. 
утопический идеал исключается из области фантастики и проецируется в будущее).   
В  России  романтическая  фантастика  представлена  в  творчестве  В.Жуковского,  в 
фантастике Одоевского, А. Погорельского и т.д. 
 К  фантастике  обращался  А.С.  Пушкин  в  «Руслане  и  Людмиле»,  где  особенно  важен 
былинно-сказочный  колорит  фантазии  и  Н.В.  Гоголь,  фантастические  образы  которого 
органично  влиты  в  народно-поэтическую  идеальную  картину  Украины  («Страшная  месть», 
«Вий»).  Его  петербургская  фантастика  («Нос»,  «Портрет»,  «Невский  проспект»),  крайне 
экономная  и  «выморочная»,  по-иному  обусловлена  общей  картиной  действительности, 
сгущенное  изображение  которой  естественно  порождает  фантастические  образы  (как  и  в 
«Пиковой даме» Пушкина или в «Двойнике» фантастика М. Достоевского).  С утверждением 
критического реализма фантастика опять оказалась на периферии литературы, хотя нередко 
привлекалась  как  своеобразный  контекст  повествования,  придающий  символический 
характер реальным образам (например, у Ш. Бронте, Н. Хоторна, А. Стриндберга).   
Готическую  традицию  фантастики  развивает  Э.По,  рисующий  или  подразумевающий 
запредельный,  потусторонний  мир  как  царство  призраков  и  кошмаров,  властвующих  над 
земными  судьбами  людей.  Однако  он  же  предвосхитил  («История  Артура  Гордона  Пима», 
«Низвержение  в  Мальстрем»)  появление  новой  отрасли  фантастики  -  научной  фантастики, 
которая  в  творчестве  Ж.Верна  и  Г.Уэллса  принципиально  обособляется  от 
общефантастической  традиции;  она  рисует  реальный  мир,  преображаемый  наукой  и  по-
новому открывающийся взгляду исследователя. Развитие космической фантастики приводит 
к открытию новых миров, по неизбежности как-то соотносящихся с традиционно-сказочным. 

173 
 
    Интерес  к  фантастике  как  таковой  возрождается  к  концу  XIXв.  у  неоромантиков 
(Р.Стивенсон),  декадентов  (М.Швоб,  Сологуб),  символистов  (М.Метерлинк,  А.Блок), 
экспрессионистов (Г.Мейринк), сюрреалистов (Г.Казак, Э.Крёйдер).  
Развитие  детской  литературы  порождает  новый  облик  фантастического  мира  -  мир 
игрушечный:  у  Л.Кэрролла,  К.Коллоди,  Л.Милна;  в  современной  литературе  -  у  А.  Н. 
Толстого («Золотой ключик»), Н. Носова, К.Чуковского. Воображаемый, отчасти сказочный 
мир  создаёт  с  привлечением  мотивов  и  образов  западной  приключенческой  литературы  А. 
Грин.  
В западной литературе XXв. богато представлена неоготическая фантастика (У.Де ла Мар, 
Х.П. Лавкрафт, Дж. Кольер). Хотя во 2-й половине XX в. фантастический импульс находит 
себе  выход  в  основном  в  области  научной  фантастики,  однако  иногда  он  вызывает 
качественно  новые  художественные  явления,  например  трилогия  англичанина  Дж.  Р.  Р. 
Толкина «Властелин колец» (1954–55), написанная в русле эпической фантастики, романы и 
драмы  Кобо  Абэ,  произведения  испанских  и  латиноамериканских  писателей  (А.Састре, 
Х.Кортасар).  Для  современности  характерно  отмеченное  выше  контекстное  использование 
фантастики, когда внешне реалистическое повествование имеет символико-иносказательный 
оттенок  и  даёт  более  или  менее  зашифрованную  отсылку  к  какому-либо  мифологическому 
сюжету. Например, «Улисс» Дж. Джойса, «Кентавр» Дж. Апдайка, «Корабль дураков» К. А. 
Портер, а еще особой популярностью пользуется «Гарри Поттер» - (7 книг) Джоан Роулинг.  
Сочетание  различных  возможностей  фантастики  являет  собой  роман  М.Булгакова 
«Мастер  и  Маргарита».  Фантастико-аллегорический  жанр  представлен  в  советской 
литературе циклом «натурфилософских» поэм Н. А. Заболоцкого («Торжество земледелия» и 
др.),  народно-сказочная  фантастика  -  творчеством  П.Бажова,  литературно-сказочная  - 
пьесами  Е.Шварца.   Жанровые  формы  фантастики  -  фантасмагория  и  феерия  -  стали 
традиционным  вспомогательным  средством  русской  и  современной  сатиры:  от 
М.Е.Салтыкова-Щедрина  («История  одного  города»)  до  В.  В.  Маяковского  («Клоп»  и 
«Баня»). 
В  ходе  исследования  современного  состояния  фантастики  можно  сделать  следующие 
выводы:  вопрос  об  определении  и  классификации  фантастики  до  сих  пор  не  решен 
однозначно. Фантастика рассматривается в разных аспектах, как метод, прием, жанр, отрасль 
литературы,  однако  в  процессе  своего  развития  фантастика  перешла  в  обширное  явление 
культуры и стала составной частью творчества человека.  
 
Современные  исследования  в  этой  области  показывают  сложное  и  противоречивое 
положение  фантастики,  в  которой  ярко  просматривается  ряд  проблем.  Например, 
копирование  многими  писателями  англоамериканской  фантастики;  кинематографичность 
фантастики;  массовое  подражание,  отсутствие  новых  идей,  тем,  сюжетов  в  некоторых 
жанрах  фантастики;  разрушение  школ  мастеров  фантастики;  издательский  диктат  и 
бездарная  организация  книготорговли;  цеховая  замкнутость  фантастов;  негативное 
отношение профессиональных писателей других областей к фантастике.  
Тем  не  менее,  фантастика  второй  половины  ХХ  века  остаётся  живой  и  плодоносной 
ветвью  различных  направлений  мировой  художественной  литературы.  В  развитие 
современной  казахской  фантастики  входит  плеяда  творчеств  А.Ж.Машани,  М.Сарсекеева, 
Т.Султанбекова,  Ш.Алимбаева,  Ш.Абдирамана,  Т.Сулейменова,  Т.Шаханова,  Т.Абдикова, 
Ж.Сахиева,  С.Габбасова,  Р.Бектибаева,  Н.Кенжегуловой,  где  творчество  Абдул-Хамида  
Мархабаева играет особую роль…  
 
................................................. 
1.
 
Беляев, А. Создадим советскую Научную фантастику /А. Беляев. //Детская литература, 1938, 
№15-16, С. 1. 
2.
 
Ильенков Э. В., Об эстетической природе фантазии, в сборнике: Вопросы эстетики, в. 6, М., 
1964 
3.
 
Мелетинский  Е.  а)  «Эдда»  и  ранние  формы  эпоса,  М.,  1968;  б)  Герой  волшебной  сказки,  М,, 
1958;  

174 
 
4.
 
Кагарлицкий Ю., Что такое фантастика?, М., 1974; 
5.
 
Бахтин М., Вопросы литературы и эстетики, М., 1975; 
6.
 
Kennard  J.  E.,  Number  and  nightmare.  Forms  of  fantasy  in  contemporary  fiction,  Hamden  (Conn.), 
1975; 
7.
 
Анкин,  Б.  «Замок  чудес»  накануне  третьего  тысячелетия:  О  фантастике  /  Б.Анкин.  // 
Книжное обозрение. 1996. - 16 января (№3).- С.15-18. 
 
 
                                           Өзбекова  Г.С. 
ф.ғ.к., ҚазҰУ доценті 
 
«ҰСТАЗДЫҚ ЕТКЕН ЖАЛЫҚПАС...»   
 
Еліміз  тəуелсіздік  алған  1991  жылы  əл-Фараби  атындағы  қазақ  мемлекеттік 
университетінің  журналистика  факультетінің  сырттай  бөліміне  Қазақстанның  түкпір-
түкпірінен 60-тан аса студент келіппіз.  
Сол  кезде  қазақ  бөлімінде  Темірбек  Қожакеев,  Əбілфайыз  Ыдырысов,  Тұрымтай 
Дүйсебаева,  Намазалы  Омашев,  Дəмегүл  Баялиева,  Бауыржан  Жақып,  Сейдолла  Садықов, 
Роза Алтынбекова т.б. ұстаз-ғалымдар сабақ беретін.  
Сол көптеген ұстаздарымыздың ішінде Абдул-Хамит Мархабаев ағай да бар болатын. Ол 
кісі  бізге  арнаулы  пəннен  сабақ  берді.  Сабаққа  он-он  бес  студент  барамыз.  Ағайдың  атын 
айту қиын болғандықтан əркім əр түрлі айтатын. Ең оңайы фамилиясымен атау. Сондықтан 
«Мархабаев ағай» дейміз. Мінезі қызық жəне қаталдығы да бар. Ағай сабақты да түсіндіреді 
жəне шымшыма əзілдері де бар. Кейде өкпелі кісіше қабағы түюлі болады. Сабаққа жүрдім-
бардым  дайындықсыз  келетін  студенттерге  кейіп,  аздап  ұрсып  та  алатын.  «Түнімен 
жүресіңдер салақтап, кітап бетін ашпай таңертең келесіңдер, пəленше сияқты оқымайсыңдар 
ма», - деп ренжитін.  
Ол  кезде  курстық  жұмыс  жазамыз.  Қазіргідей  компьютер  жоқ,  бəріміз  қолмен  жазамыз. 
Шетін қызыл сызықтармен сызып барынша əдемілеп жазуға тырысамыз. Жəне ол 50 беттен 
кем  болмауы  керек.  Курстық  жұмысты  қорғаған  кезде  50  бет  екендігіне  көзін  жеткізіп, 
парақтап санап алады. Əрине ондай жұмысқа «бес» қояды.  
Кейіннен  университет,  аспирантура  бітіріп,  кандидаттық  диссертация  да  қорғадық. 
Ұстаздық  еткен,  ағалық  қамқорлық  көрсеткен,  ғылыми  бағыт  берген  ардақты 
ұстаздарымыздың  қатарында  тілеулес,  қамқор  көңілмен  Мархабаев  ағай  да  қолдау 
көрсететін.   
Ағаймен  10-жылдан  астам  уақыттан  бері  əріптес  ретінде  туған  факультетімізде  бірге 
қызмет етеміз.  
Ағай  75-ке  толып  отыр.  Шəкірттерінің  көпшілігі  республика  көлеміне  танымал.  Əр 
жылдары «Түлектер күнінде» шəкірттерінің ол кісі туралы жылы лебіздерін естіп жүрміз.  
Жазушы-фантаст,  ғалым  ретіндегі  еңбегі  өз  алдына.  Осы  мерейлі  сəтте  дəрісін  тыңдаған 
шəкірті  ретінде  жылы  лебізіміз  бен  алғысымызды  білдіруді  жөн  санадық.  «Əлі  де  алар 
асуыңыз көп болсын, қартаймаңыз!» - дейміз шəкірттік көңілден.       
 

175 
 
Шамшиден
 Абдраман 
профессор, т.ғ.к., пед.ғыл. докт., Қ.И.Сəтбаев атындағы ҚазҰТУ, 
А.Машани атындағы танымдық-тəрбие орталығының директоры 
 
ТҰРАНДЫҚТАР ТАС ДƏУІРІНІҢ БАЙЫРҒЫ ТҰРҒЫНДАРЫ  
 
 
Тəуелсіз Ел тарихының жазылу қажеттілігі енді ғана еске  түскендей бүгінгі ірілі - уақты 
БАҚ-да  жаппай  көтеріліп  жатқан  мəселенің  көкейкестілік  пəні-ұрпақ  тəрбиесінің  қамы 
екендігі  талас  тудырмаса  керек.  Сондықтанда  жаһандану  заманында  ежелгі  тарихи  ақиқат 
жастар  санасында  Ұлы  Далада  ұлт  болып  ұйысатырар  намысты  шыңдауы  шарт.  Демек 
академиялық стилде жазылатын тарихи еңбектермен қатар ғылыми-көпшіліқ – танымдықты 
туындатып  жасөспірімдерді  нағыз  қазақ  тарихын  игеруге  даярлайтындай  жеңіл-əдеби  тілде 
жазылатын. 
Қазір  бізде  Қазақ  тарихын  шындық  тұғырдан  талдайтындай  мəдени  мұралармен 
археологиялық деректер баршылық жəне олардың толыға беретіндігі де күмəнсіз. Бұған қоса 
Ұлы Далада ұлттық болмыс-бітімді қалыптастыру кезеңдерін айқындауда ауыз əдебиетімізді 
жəне ондағы сөздеректерді  зерделеудің де  мəні зор болмақшы. Өйткені  ақын Мағжанның 
жүз  жолдық  «Түркістан»  жырындағы  қазақтың  ғұмырнамалық  тарихи  өткелдері 
сөздеректерге негізделді емес пе?! Егер оның астарын ғылыми негізде ашар болсақ, əліппені 
енді  игерген  балдырғындардан  бастап  жас  өспірімдерге  өлеңмен  өрілген  Ұлы  Даланың 
тарихи ақиқат шымылдығы көтерілер ме еді. Осынау жырдың шежіре, ауыз əдебиеттеріндегі 
сөздеректермен  əдіптелген  тарихымыздың  ақиқаты  егіде  оқушыларын  да  бей-жай 
қалдырмауы  осыдан  болса  керек.  Бүтін  тарихнамаға  эпиграмма  болатындай  осы  өлең 
жолдарын тақырып етудегі мысалға алумыздың мақсаты Тұран тарихының жсаөспірімдерге 
арналған арнайы жазылатын сөздеректермен де берілсе деген ниеттен туындады. 
Соған  мысал  ғарыш,  атом  ғасырында  да  тілдік  айналымда  жүрген,  ал  тарихи  тұрғыдан 
қазақтың  алғашқы  қауымдық  дəуірінің  əлеуметтік  ақуалын  да  аңғартар  сөздеректің  бірі 
«тас» атауы. 
Осыдан  30-40  мың  жыл  бұрын,  яғни  соңғы  Мұз  дəуірі  делінетін  кезеңде  адамзаттың 
жансақтаған жері тас үңгір болғанын білеміз. Үскірік өтінен үңгірдің түбіне қарай ығысқан 
адами санада қараңғыны «тастай» дегізген анықтауыш түрі пайда болды. Ал заттың тəнді 
тітіркендірер  мұздайлығын  «тастай»  дегізетін  теңеу  де  сол    кезде  бүгінгі  тілімізге  енсе 
керек.  
Сол  мұз  құрсауында  қалған  Каспийден  Қиыр  Шығысқа  қарай  созылған  тоқымдай 
құрлықты  ғылымда  Каспий  ойпаты  немесе  Тұран  даласы  делінеді.  Демек,  тас  атауы  жəне 
онымен  сабақтас  таным-ұғым  сол  дəуірде  Тұран  даласын  мекендеген  ақыл  иелерінің  бізге 
жеткен    сөздеректердің  бірегейі  деуіміз  осыдан.  Демек  сол  ақыл  иелерінің  бүгінгі  ұрпақ  – 
қазақ халқы. 
Бұл  ғылымда  энолит  заманы  делінетін  өркениеттің  үңгірлік  басқышын  бүгінгі  қазақ 
ұлтының  да  айналып  өтпегендігіне  айғақ.  Оған  тілімізде  сақталып  қалған  келесі  сөздерек 
«аңыз». 
Сол  энолит  дəуіріндегі  тіршіліктің  басты  кəсібі  аңшылық  болды:.  Осы  кəсіп  келе  келе 
тағы  жануарларды  қолға  үйрету  машықтығы  тəрізді  адами  сананың  дамуы  кезеңдерімен 
жалғасты  да.  Ал  сол  кездегі  аңшылардың  із кесуі,  дыбысқа-əртүрлі  түз  тағыларының  үніне 
(ызыңына) қарай танымы бүгінгі аңшылардың  құлшына айтатын хикаятын аңыздық сипатқа 
айналдырды  емес  пе?  Бұрын  егінжай  болған  атырапты  кəзір-аңыз  деп  аталулы  да  осы 
сөздеректің  мəнін аша түседі. 
Мұндайда  аңшылық  кəсіптің  адами  сананы  дамытудағы  басты  кезеңдерін  айналып  өтуге 
болмайды. Оның бірі қолға үйретілген жануарлардың алғашқылары делінетін сиырдың төрт 
емшегінен сауылатын сүттің, ешкінің екі үрпісінен алынатын сүттен көп болатындығы адами 
ойлау  категориясындағы  «сана»    мен  «санат»  сөздер  түбірінің  сан  есімнен 
туындатқандығында.  Əл-Фараби  бабамыздың:  “Сан  берген  сана  берген  санат  берген  ...  ” 

176 
 
делінетін  өлең  жолын  еске  алайықшы.  Демек,  көбіне  мəн  бермейтін  «төрт  құбыла», 
«төртеудің  түгел  болуы»,  орнықтылықты  «төрт  тағандық»  деуіміз  сүт  бұлағының  сол 
көзінің санамыздағы ендігі бір мəні емес пе екен?  
Аңшылық  кəсіптің  талабынан  туындаған  келесі  танымдық-тастан  жасалатын  қару-
құралдардың пəрменін арттырудағы ізденіс болды. Мұны Ұлы Даладағы Тас дəуірінен Қола 
дəуіріне өту нышандарының басталуы деуіміз керек сыяқты.  
Ұлы  Далада  Қола  дəуірінің  іздері  кəзір  де  сайрап  жатыр.  Бүгінгі  өнім  беріп  тұрған 
Жезқазған  жəне  Алтайдағы  түсті  металдар  кеніштерінің  дені  сол  Қола  дəуірде  ашылғанын 
біреу  біледі,  біреу  білмейді.  Атауына  заты  сай  жер  мен  өзендерідің  аттары  –  тіліміздегі 
сөздеректер. Бірақ кен қазушылар кім еді деген сауалға  «Еуропа центристерінің» кертартпа 
идеологиясы Қола дəуірінде кен қазып, металын ағызатын пештерді салушыларды байырғы 
халыққа қимай «əпенділер» (чудь) деп келген-ді. Тіліміздегі алтын, күміс, қорғасын, мырыш, 
мыс,  сынап,  темір,  көмір,  қалайы  тəрізді  химиялық  элементтер  атауын  берген  қазаққа 
малшылықтан  бұрын  өндіріспен  айналысқандығына  шүбə  келтіруге  бола  ма,  сірə!  Егер 
байырғы  Ұлы  Дала  тұрғындары  кен  байлығын  өз  қажетіне  айналдырмаса  бүгінгі  қазақ 
тіліндегі осынау атаулар болар ма, еді? Əрине жоқ... Егер Жібек жолының Сарыарқаны кесіп 
өтетін  бір  тармағы  «Дала  жолы»  сорабының  Шумер  асып  кететіндігін  ескерсек,  керуен 
теңінің  дені  жез  бұйымдары  екендігіне  таңданбас  едік.  Шумердің  қыш  жазуында  өздерін 
Кеңгірлікпіз  деуі  жəне  басқада  түркі  сөздерінің  ұшырасуы  Ұлытаудан  бастау  алып 
Жезқазғанды басып өтетін Кеңгір өзенінің атауы «Кеңді үңгір» сөзінен туындамады ма деген 
сөздеректік атау бой көрсетеді. Ал, Жезқазған кенішінің көне кен қазбалар түбінен табылған 
сексеуіл  күлін  зерттегенде  оның  2-3  мың  жыл  бұрын  бүгінде  кен  ісінде  қолданылатын 
«термобур» аспабының тегі екендігі дəлелденді.  
Егер  сөздеректер  тегін  тексерер  болсаң  түркі  аңшыларының  Берингі  бұғазы  жоқ  кезде 
Аляска  асып,  Америка  құрлығына  да  қоныс  тепкендігін  аңғару  қиын  емес.  Ғалым  Ə. 
Ахметовтың Америка индустарының тілінен көптеген түркілік атауларды анықтауы олардың 
Алтай  жұрағаты  екендігіне  күмəн  туғызбайды.  Демек,  Мұз  дəуірінен  басталатын  түркі 
ерлерінің ізін дүниенің төрт бұрышынан кездесуі кездейсоқтық болмаса керек. Осыған орай 
Орталық Америкадағы ең дəл күнтізбе жасаған Майа халқының жыл басын түркі сөзі «жаңа 
күн»  деп  атауы,  оған  қоса  тіліміздегі  «Жел+Майа»  «Майа  боз»  сөздерімен  төркіндес 
аталатын елдің тегінде түрікке апармауымыз əбестік болар еді-ау! 
Қазақтың  ендігі  бір  сөздерегі  анықтық  пен  қанықтықтың  аксиомасына  айналған  «тасқа 
басылған  таңбадай»  делінетін  теңеуі  еліміздің  оңтүстік  аймағындағы  «Таңбалы  тас» 
галереясын  айтпағанның  өзінде,  Ұлы  Даланың  барлық  бұрышынан  кездесетін  тастағы 
таңбаларға  байланысты  руналық  жазуды  туындаған  ақиқат  болса  керек.  Солардың  дені 
сəйгүлік үстінде найза кезеп, садақ тартқан аңшылық дəуірдегі ер түріктің тарихи болмысы 
екендігін айтпас бұрын, осы таңбалардың адами мəдениетінің дамуындағы Тұран жұртын оқ 
бойы  оздыратын  жылқыны  алғаш  рет  қолға  үйретуі  дер  едік.  Ер  қанаты  –  ат  деп  келетін 
мəтелдің бүгінгі Елтаңбадағы қанатты тұлпардың болмыстық шындығын аңдатар ақиқат бұл. 
Міне, жылқыны алғаш қолға үйреткен Қазақтың Ботай жерінде ашылған жаңалықтың Дала 
өркениетінің  дара  бастауы  деудің  ғылыми  құндылығы  осында  жатыр.  Бір  бұл  емес,  Ұлы 
Даланың байырғы тұрғындарының өркениеттік деңгейінің басқалармен терезесін теңестірер 
сол  тастардағы  өгіз  (сиыр)  кескіндерінің  көптеп  кездесуімен  де  тұранның  көне  тарихының 
деңгейін паш етер түсінік түйіндеуге болатындығы. 
Егер  Қазақтың  «Жерді  Көк  өгіз  көтеріп  тұрады»  делінетін  мифтік  аңызының  
философиялық астарына үңілсек - сүті мен етінің тамақ, терісі төсеніш-киім болған жануарға 
жердегі  адами  тіршілікті  көтерді  демеу  мүмкін  емес.  «Өзім  дегенде  өгіз    қара  күшім  бар» 
делінетін қазақтың мəтелінің бір сырыда осында болса керек. 
Ертедегі Мысыр елінде əулие өгіз – Апис, индиялықтар ұғымында жерді сиыр – Драхама 
көтеретіндігі,  Иран  аңызында  аспан  Тəңірі  Ормуздың  алғашқы  жануары  Бұқа  (өгіз)  болуы, 
оны  Күн  Тəңірі  Митраға  (Мифа)  құрбандыққа  шалғанда  шашыраған  қанынан  тіршіліктің 
пайда  болуы,  ал,  Шумер-Вабилион  елінде  өгізді  аспан  музыкасының  бас  Арфа  кейпінде  

177 
 
танылуы  қазақтың  «Көк  Өгізі»  танымымен  сабақтасып  жататындығы  да  тұранның  қара 
шаңырағы қалған қазан ұлтының адами тарихтың төріндегі орнын мезгесе керек. 
Жер  шарының  түкпір-түкпіріндегі  қазіргідей  қатынас  құралы  жоқ  кезде  Өгіздің 
(Сиырдың) мифологиялық аңыздарға айналуы əр халықтың дүниетанымының деңгейлестігін 
аңғартса керек. Демек бұл Тұранның «Өгізхан» ертегісінің де əлемдік сипат алатын санаттық 
маңызына дəлел. 
Аңызда  өз  атын  Өгіз  атаған  бір  жастағы  болашақ  батыр,  жиһанкер,  əрі  ғалым-аңшы  Ай 
орағын өлшеп ойнайды. Егер біз ұлтымыздың астрономиялық танымына шүбəланбасақ, Өгіз 
батырдың  Күн  сұлуынан  сүйген  үш  ұлының:  Күн,  Ай,  Жұлдыз  есімдері,  ал  Жер  сұлуынан  
туған Көк, Тау Теңіз атанған ұлдарының аттары  жəне ұлдарынан 12 мүшел санындай нəсіл 
тарауы  –  Өгізхан  аңызының    астрономиялық  түсінігін  аңғартар  нышандары  деуіміз  керек. 
Дəлірек  айтсақ  аспан  шырақтарын  бақылауда  дараланатын  Сиыр  (Сауыр)-Үркер-Тур-Телец 
жұлдыз  тобының  жердегі  өкілі  Өгізхан.  «Екі  батыр  соғысты,  Үркер  мен  Айдай  тоғысты» 
деп көктемде күн мен түннің теңелісіне жаңа Ай мен Үркердің тоғысын  ұлыстың ұлы күні 
Наурыз  мейрамына  теңелуін  Низами  «Жеті  аруында»,  «Көтерген  Ай  сұлуды  алып  өгіз, 
Көктемде аспан туы ол Наурыз» деуі осыдан болса керек. 
Өгізхан  аңызында  оның  Қыпшақ  деген  жігітінің  Қаңлы  арбасын  жасауы  нəтижесінде 
жорықта жеңіске жеткізетіндігі ол жалпы арбаның алғаш шығуы Тұран  тарихының ғылыми 
ақиқаты  ауыл  жəне  бар.  Аңыздың  ендігі  бір  қыры  қазақтың  «Алыптар»  туралы  ертегісінің 
түгелдей  астрономиялық  ұғымда  астарлануы.  Əсіресе  12  айлық  мезгілдерінің 
аспантанымдық  сипатта  дəлме-дəл  бейнеленуі  ауыз  əдебиетіміздің  теңдесі  жоқ  сөздеректік 
құндылығы  демекпіз.  Бұған  түркілік  өгіз  (оғыз)  тайпаларын  оғыз  деп  бұрын  айтсақта,  əлем 
əдебиетінде «Оғызнаманың» «Өгізнама» екендігін ешкім таласа қоймас дейміз. 
Əрине Өгізханның күш иесі санатындағы кейпі Геркулеспен тұстас бола тұрсада  жəне ол 
Ай  орағын  өзіне  герб  етіп  алса  да  астрономиялық  таңбалар  қатарына  оның  ілікпеуі  бүгінге 
дейін түркі мəдениетіне деген сыңаржақ көзқарастың сақталып қалуынан деу керек. 
Дей  тұрсақта,  əріптердің  түп  атасы  таңбалар  екендігін  мойындаған    тіл  ғылымының 
атышулы  ғалымы  Д.  Дирингердің  жазулар  тарихына  арналған  «Алфабит»  атты  кітабында 
(орысша  аудармасы:  М.1969)  «Көк  тюрки»  жазуымен  руналық  таңбаларды  салыстыра 
отырып  түркі  əріптерімен  Өгізхан  таңбасының  сабақтасатындығына  келтірілген  дəлелі 
олардың мағыналық əлем ғылымының мойындау дер едім. Бұл, Тұран елдерінің өркениеттегі 
теңдесі жоқ үлесі болатындығына тағы бір дəлел. Жəне басқа да ғылыми дəлел де жоқ емес. 
Ол Тұранның қазіргі Қарақалпақтың Хорезмдік аймақтағы Қойқырылған делінетін қиранды 
қала  орнынан  «Көк  түрік»  жазуы  таңбаларының  табылуы.  Бұл  осыдан  4-5  мың  жылдар 
бұрын салынған «Растыхана» - обсерватория екендігі зерттеліп анықталды. Оны салушылар 
түрік нəсілді  Қаңлы (Қан-гой) - Қыпшақ тайпалары екендігі де дəлелденді. 
Қойқырылған  құрылысыдағы  қашаннан  сегіз  бөлікті  болып  келетін  Күн  қасиетіне 
арналған  шаңрақ  тəріздес  дөңгелек  обсерваторияның  салынуы  да  тегін  емес.  Егер  Орталық 
Америкадағы,  Мексикадағы  Майа  жеріндегі  Қаракол  обсерваторияларыныңда  осыған 
ұқсастығын  ескерсек,  бұл  түрік  мəдениетінің  қаншама  іргелі  кең  екендігіне  дəлел. 
Қойқырылғанның ендігі ғылыми жаңалығы-қала үйлерінің есік-терезелерінің, сатыларының 
төңіректің  төрт  бұрышына  дəл  бағытталмай,  шығыс-батыс  сызығынан    21  градус  ауытқыта 
салынуы. Осылайша бақылау бағытының астрономияда Балықтар тобындағы (арабша Балық 
-  Хут)  Фомальгаут  жарық  жұлдызымен  дəлденуі  зерттеушілерге  Хорезм  жеріндегі  осы 
обсерваторияның  да  ізгі  қызыметі  Мысырлықтардың  Ніл  дариясының  тасу  мерзімін 
анықтауда  Сириус  жұлдызын  бақылағанындай  Əмударияның  тасу  кезеңін  анықтауға 
арналған  деген  тұжырым  жасауға  негіз  болған-ды.  Бұған  ертеде  шығыс  елінде,  мысалы 
Вабилонда Фомальгаутты су иесі Эа атты Тəңірінің меншігі дегізетін белгі - су иесі Анахит 
суретінің  де  Қойқырылғаннан  табылуы  айғақ.  Бұған  екінші  дəлел  осы  қаланың  нақ 
ортасындағы Анахит құдығы мен  Бұхарадағы Айыб пайғамбар құдығымен қосатын түзудің 
Балық  жұлдыздар  тобының  бағытын  көрсетуі  Тұран  елінің  астрономиялық  білімі  анау 
делініп  жүрген  елдердің  ешқайсысынан  кем  түспейтінін  дəлелдейді.  Мысалы  

178 
 
мысырлықтарға  рахаты  мен  егер  дəл  мезгілін  анықтамаса  тасқыны  апат  əкелетін  Ніл 
дариясының  Климонжар  тауының  басындағы  Айна  көлінен  бастау  алатындығын    анықтап,  
картасын алғаш жасаған Тұранда туып өскен ер түріктің бірі ұлы бабамыз Мұхамед Мұсаұлы 
əл-Хорезмидің  оны  Жабал-əл  Қамар  -  Айтауы  деп  көрсеткендігін  де  еске  сала  кетейік.  Ал, 
Тұраннан  шыққан  атақты  бабамыздың  бірі  ғұлама  əл-Бируни  «Өткен  ұрпақ  жəдігері» 
еңбегінде  христан,  еврей,  араб,  рум,  иран,  Хорезм  елдерінің  күнтізбесін  келтіре  отырып, 
Түрік  елінің  астрономиялық  білімінің  басқалармен  терезесінің  тең  екендігін  дəлелдеп 
бергендігі  жəне  бар.  Сол  білімділіктің  бір  дəлелі  Тұранда  түлеп  ұшқан  Ұлықбек  жасаған 
жұлдыздар картасы кəзір де  ешбір өзгеріссіз қолданыста.  
Егер  қутақырға  шөп  шықпайтындығын  ескерсек  тұранның  ұлы  ойшылдар  ғылыми  нəрін 
ауыз əдебиетінен алғандығын аңғару қиын емес. Осыған сөздеректің бір мысалы «Ер-Төстік» 
ертегісінде  де  бар.  Күлдіреуішке  (бəлкім  күнтіреуішке)  қақталған  төстікке  жерігі  қанған 
ананың  ұлы  Ер-Төстік    мінген  тұлпарының  сегіз  аяғының  болуы  қазақ  ертегілеріндегі  Күн 
рəмізі-сегіз  аяқты  айдаһарды  еске  салады.  Талтүсте  күн  шаңырақтан  тік  түсетін  – 
Күнтіреуіне қақталған төстіктің астрономиялық астарының болмауы бекер емес. 
Келесі сөздерек Қырық өтіріктің кейіпкері білімдар Тасша бала есімі. Бұл Тастың сырына 
қанық Тасшы бала нағыз ғұлама.  Бошалап кеткен Ала биесінің Шолпанның бергі жағында, 
Айдың  арғы  жағында  құлындап  тұрғанын  сырығына  құрығын  жалғасада  таппай,  енді  оған 
тебенін жалғағанда ғана көреді. Өйткені тебен – магниттелген компас тілінің ұғымы. Бүгінгі 
сөзбен айтсақ «Қырық өтірік» қырық сюжетті ғылыми-фантастикалық туындылар. 
Ұлы  Тұран  ойшылдарының  ғылыми  жаңалықтары  тарихи  оқулық  санатында  ұрпақ 
тəрбиесіне    айналары  анық.  Бірақ  ғұламаларымыз  ашқан  қағидалардың  дені  Еуропа 
ғалымдарының  қанжығасына    байланып  кетуде.  Бүгінгі  Тұран  ғалымдарына  алдымен  соны 
арашалап алу керек сияқты.  
Осының  бір  мысалы  Ұлы  бабамыз  əл-Фараби  жасаған  ойыс  айна  мен  шұғыла  шоғыры-
мухарак  (фокус)  ұғымы.  Ғылымда  қазір  телескоптың  атасы  Галилео  Галелей  делінеді,  күн 
сəулесінің  шоғырға  айналуын  ашқан  фокус  ұғымын  астроном  Кеплерге  апарады.  Бірақ 
олардың «жаңалығы» əл-Фараби қағидасынан 600 жылдай кейінгі мəселе емес пе?! 
Ойыс  айна  жасап  Күн  бетінен  өтіп  бара  жатқан  дақты  байқағаны  туралы  мағлумат  əл-
Фараби мұрасында бар. Сөйтсе бұл бүгінгі есептеулермен анықталғандай сол кезде Шолпан 
планетасының  Күнді  айналып  өткен  мезгіліне  дəл  келеді  екен.  Ойыс  айна  -  линзамен  күн 
сəулесін  бір  нүктеде    топтауға  болады.  Қазіргі  физика  тілінде  бұл  фокус.  Мұны  əл-Фараби 
мұхарах деп атаған. Оның калькалық аудармасы фокусты Еуропа ғылымына енгізген Кеплер. 
Əрине  ғылыми  жаңалықтың  қолданысына  шек  қойылмақ  емес,  бірақ  мəселе  Галилео  мен 
Кеплердің  есімдері    айтылғанда  Ер  Түріктің  ұлы  перзенті  əл-Фараби    неге  ұмыт  қалуы 
керек?... 
«Түріктің  кім  білмейді  музыкасын.  Фараби  тоғыз  шекті  домбырасын....».  Егер  бүкіл 
музыкалық  аспаптар  атасын  шекті  аспаптарға  апаратын  болсақ,  таста  таңбаланған  домбыра 
кескінін  айналып  өте  алмас  едік.  Демек,  Мағжанның  бабасына  еншілейтін  тоғыз  шекті  – 
тоғыз  пернелі  домбыра  сарынына  құндақта  қаныққан  ұлы  бабасының    музыканың 
энциклопедиясы  делінетін  12  дəптерлік  «Музыканың  үлкен  кітабының»  жазылмауы  да 
мүмкін емес-тін. 
Музыканың 7 нотасы Пифагор заманынан белгілі. Бірақ бүгінде осы 7 нотаның əл-Фараби 
есіміне  телінудің  құпиясы  олардың  мақамдық,  əуездік  сапасын  беретін  сандық  қатынастар 
санатындағы  өзгерістерге  негізделетіндігін  қадап  айтуымыз  керек.  Мысалы  əл-Фараби 
бабамыз  3-ми  нотасы  терцияға  меншіктелген  81:64  қатынасын  5:4  пен;  6-ля    секстадағы 
27:16  орнына  5:3;  7-септиманың  243:123  қатынасын  15:8  -  алмастырған-ды.  Бүгінгі  нотада 
осы қатынас қолданылады. Сөйтіп Еуропада  аспан саны  «бесті» жердікімен қоса қолдануға 
тиім салған, ал бесбұрыш пентограмманы тұмар түрінде тағыну əдетін Əл-Фараби бабамыз 
осылай өзгертіп еді. Осы жаңалық Еуропа елінің қолданысын күтіп 600 жылдай жатып қалу 
«сыры» бұл. 

179 
 
  Осы ретте күні бүгінге дейін түркілік төркінінен жырақталып Еуропа жұрты «Фибоначчи 
саны» деп дəріптелетін ғылыми қағиданы да айта кетейік.  
Осыдан 800 жылдай  бұрын Пиза қаласының саудагері Боначчи ұзақ уақыт араб елдігінде 
ғұмыр кешеді. 
Ол  баласын  Алжерде  араб  тілінде    оқуға  береді.  Сөйтіп  кейін  арабша  ұл-филис 
жалғауымен  Фи-Боначчи  атымен  əлемге  əйгі  еткен.  Л.Пизанский  “Либер  абак”-“Абак 
кітабын”  1202  жылы  жариалайды.  Бұл  автордың  айтқанындай  өзі  оқыған  əл-Хорезми,  əл-
Фараби,  Абул-Вафа  сыиақты  ғұламалардың  математикалық  ғылымының  европа  тіліне 
тұңғыш  аудармасы  болды.  Фибоначчидің  атын  шығарған  қағида  сол  кітаптағы  “Қоян 
есебінен” туындайтын заңдылық еді. Есеп шарты жабық аулаға бір пар қоян жібергенде бір 
жылда  неше  қоянға  көбейетіндігі.  Əрбір  пар  қояннан  ай  сайын  бір  пар  көжек  туады.  Сол 
көжектер де екі айдан соң өздеріндей бір пар көжек əкеледі. Сонда əрбір айдың аяғында қоян 
жұптарының  саны:  1,  2,  3,  5,  8,  13,  21,  34,  55,  89,  144,  233  жетеді.  Осы  қатардағы  сандар 
сыры:  əрбір  жаңа  сан  өзінің  алдындағы  екі  санның  жиынтығын  беретіндігі  жəне  мұның 
қағидалық  мəні  осы  қатардағы  сандардың  ортасынан  əрі  қарай  екі  санды  бір  біріне 
бөлгендегі,  мысалы:  34:55=0,618;  55:89=0,6179  тəрізді  144:233=0,61803  қатынасының 
математикадағы  “Алтын қима” тұрақты мəніне жуықтай беретіндігі. Еуропалықтардың күні 
бүгінге  дейін  алтын  қима  санын  Фибоначчи  саны  делінуі  де  осыдан.  Бұл  Қазақ  тіліндегі 
“Абақ”  атауының  сөздеректік  түсінігінің  астрономиялық-космологиялық  ұғымымен 
сабақтасатындығында.  Бұған  ерте  заманда  түркі  қалықтары  планеталарды  Аттар  деуі 
қазақтың  “Ат  байладым  абаққа”  мəтелінің  планеталардың  орындарын  даралау  түсінігін 
туындататындығына дəлел. Ал, Абақ атауын есеп ғылымының негізі дегізетіндей ұғым тоғыз 
құмалақ,  дойбы,  шахмат  тақталары  тəрізді  түсінік  беретін  “Абақтың”  сөз  баламалық  мəні. 
Мысалы:  “Он  екі  абақ  керей”  таңбасындағы-қос  шаршы,  ал    Дулаттың  ру  таңбасының  екі 
табақ-қос  шеңбермен  берілуі.  Абақ  сөздерегіндегі  геометриялық  есеп  ғылымының 
нышандарын  аңғартады.  Бұған  қоса  Сібір  жеріндегі  түркі  тілдес  ел  астанасының  Абакан 
(Абақ-хан) аталу да оның сөздеректік сырының бір қырына мысал. 
Енді  Мағжан  жырындағы  Ер  түріктің  бесігі  Түркістанның  -  екі  дүниенің  есігі  екендігіне 
келейік.  Мұның  нышандық  ишараты  Нұх  пайғамбар  кемесінің  қайырлаған  тауы 
Қазығұрттың Түркістан мен Арыстанбап    əулие қалаларынан қол созым жерде тұрғандығы. 
Осыған  орай  XI  ғасырдың  ғұламасы  М.Қашқаридің  «Диуани  лұғат  түркіде»  «Түрік-Тəңір 
жарылқаған  Нұх  ұлығының  аты...»  Ғұлама  бұған  келтірген  дəлелдерінде  Қашқарлық  ғалым 
Халиф  ұғылы  имам  Шеих  Хұсайынның  «Ақырзаман»  туралы  кітабынан  бір  хадисті 
келтіреді:  Пайғамбар  Расул  Аллаһ  былай  деген:  «Ұғылық  Тəңір  айтты  –  менің  бір  тайпа 
əскерім бар, оларды Түрік деп атадым, оларды күншығысқа орналастырдым. Бірер халықтан 
ғазалансам  түріктерді  оған  қарсы  жолдаймын»  (1-том.  Ташкент,  «Фан»  1960  жыл  333-335 
беттер).  
Нұх  (ғ.с.)  адамзаттың  екінші  атасы.  Ал,  Ай  барлық  ғылымның  айнасы.  Демек  Нұх 
оқиғасының Құранның 54-ал-Қамар (Ай) сүресінде: Қиамет-жақындады. Ай жарылады (1). 
“Негізінде  əр  істің  бір  тұрағы  бар  (3)  Оны  (Нұқты)  шегеленген  тақтай  кемеге 
орналастырдық  (13).  Расында  оны  ғибрат  қылып  қалдырдық  (15)”  делінетін  аяттар 
ғибратын:  өркениеттегі  Ер  түріктің  үлесін  алғашқы  есікке,  ал  бұл  жалғанда  фазилаттық, 
инсафтық  ғұмыр кешуін  қияметтің  ақ  жолына  апарар  келесі  есіктің ишараты  емес  пе  деген 
ойды туындатпайды емес...  
Ғылымда  Құс  Жолының  –  Галактикамыздың  Темір-Қазық  жұлдызын  25725  жылда  бір 
айналып шығатындығы анықталған заңдылық. Сонда 12 мүшелдік əрбір мерзімінің ұзақтығы 
2144  жылға  созылады  екен.  Егер  біз  Алаштың  –  қазақтың  жыл  санауын  Қазықұрттың 
басында  жатып  қалған  жетім  қозының  өсіп-өніп    Шопан  атаға  айналған  кезінен  яғни  Қой 
жылынан  бастасақ  сонан  бергі  8  мүшелдік  мерзім  18000  жылға  жетеді  екен.  Бұл  Мұз 
дəуірінің  соңғы  кезеңі.  Яғни  Нұх  дəуіріне  жуықтайды.  Яғни  бұның  түп  төркіні  Гун-Тұран-
Сақ  заманына  иек  артатындығы.  Бұл  Алаш  жұртының  қазақ  болып  қалыптасу  кезеңдерінің 
басталуы болар. 

180 
 
Ендеше  Ұлытаудан  басталатын  Кеңгір  өзенінің  табанындағы  Жошынікінен  де  бұрын 
тұрғызылған Алаша-хан мазарын қалайша Алаш жайлы аңыздың ақиқатық белгісі демеске?! 
Қазақ тарихы осындай сөздеректерді анықтаудан бастау алу керек сияқты. 
Бұған Алпамыс (Алып-мас) жырына өзек болған Білге қағанның ел үшін атқарған əрекеті 
немесе  тасқа  қашалған  Күн-тегі  (Күлтегін),  Таны-көк  (Тоныкөк)  есімдерін  жеткізген 
қазақтың төл алфавитімен куəландырылатын мəдениетімізді еске алайықшы!... 
Ал,  жаңа  заманда  əл-Фараби  бастаған  ұлы  Тұран  ойшылдарының  бүкіл  жаратылыс 
ғылымының  бастауында  тұрғандығын  ескерсек,  бүгінгі  түркі  жамағатының  жауапкершілік 
жүгінің жеңіл еместігін сезінер едің. Демек көп түрік енші алып тарасқанда Қара шаңырақ 
қалған қазаққа енді «Оян» деп құрғақ ұрандаудан гөрі сананы тарихпен жаңғыртып, түркілік 
намысты  жанитындай  іс-əрекет  керек.  Жасөспірімдерге  арналған  мұндай  қазақ  тарихы 
тарихшыларға  еншіленетін  еңбектің  көпшілік  –  танымдығымен  ерекшеленетін  тəрбие-
ғибраттық  сарында  жазылатын  көркем  шығармалардың  ұстанымында  ұсынылуы  керек 
сияқты.  
 
Садуақасов
 А.А. 
ҚазҰУ  аға оқытушысы 

жүктеу/скачать 2,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: