ТЉРКИЯ РКФСР  МЕН  ТЉРКИЯ  АРАСЫНДАЅЫ  ДОСТЫЋ  ЖЌНЕ

50
тарына  сќйкес  келмейдi  деп  таниды.  Сондыћтан  да  олар
ол  келiсiмдердi  ћажетсiз деп  танып жќне  кљштерiн  жоюѕа
келiседi.  РКФСР  љкiметi  Тљркияны  ертеде  Тљркия  мен
патша љкiметiнiѓ арасында жасалѕан халыћаралыћ  мiндет-
темелерiнен  азат  деп  есептейтiндiгiн  жариялайды.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы  и  мате-
риалы.  М.,  1960.  Т. 1.  С. 834.
АШАРДЫ  ЖОЮ  ЖЌНЕ  ОНЫЃ  ОРНЫНА  ЖАЃА  ЖЕР
САЛЫЅЫН  ЕНГIЗУ  ТУРАЛЫ  ЗАЃ
17  аћпан,  1925  жыл.
1-бап.  Ашар  жљйесi  жойылсын.  1341  (1925)  бюджет
жылынан  бастап  жер  жќне  орман  шаруашылыѕы  #нiм-
дерiне   осы   заѓныѓ   негiзiнде   салыћ   салынатын   болды.
2-бап.  Егiн  шаруашылыѕыныѓ  #нiмдерiне,  сондай-аћ
џн,  ћырмаѕа осы  кљнге  дейiн  салынып  келген  ашар
салыѕыныѓ  орнына  осы  #нiмдердiѓ  порттаѕы  немесе
стансыдаѕы  баѕасыныѓ 10
%  м#лшерiнде  салыћ салынады.
Артылѕан  жерлерден  60 шаћырым  ћашыћ  орналасћан
порттар  не  стансыларѕа  келетiн  #нiмдерге  салынѕан  салыћ
#ндiрiлген  жерiнде  т#ленедi...
Стамбџл,  Пера,  Скутары  уалаяттарыныѓ   ауылдыћ
жерлерiнен  жеткiзiлген  к#к#нiстер  мен  жемiс-жидектер
љшiн  бџл  салыћ  т#ленбейдi.
3-бап. Жљзiм,  кљрiш,  кљнжiт  сияћты  егiн  #нiмдерiне
олардыѓ  ћџныныѓ  8
%  м#лшерiнде  салыћ  т#ленедi.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы  и  мате-
риалы.  М.,  1960.  Т. 1. С. 834-835.
ЏЛТТЫЋ  ЋОРЅАНЫС  ТУРАЛЫ  ЗАЃ
8  ћаѓтар,  1940  жыл.
1-бап.  Т#тенше  жаѕдайларда  мемлекеттiѓ  ћџрылымын
экономикалыћ  жќне  џлттыћ  ћорѕану  тџрѕысынан  ныѕайту
љшiн  Министрлер  кеѓесiне  осы  заѓ  белгiлеген  ћџрылым
мен  жаѕдайларѕа  сќйкес  тиiстi  ћџћыћтар  мен  #кiлеттiктер
берiледi.  Т#тенше  жаѕдайлар  деп  мыналар  саналады:

51
а)  iшiнара  немесе  жаппай  жџмылдыру;
б)  елдiѓ  соѕысћа  кiру  мљмкiндiгi;
б)  Тљркия  Республикасына  мљдделi  шетелдер  арасында
соѕыс  жаѕдайы  туѕан  кезде...
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1939—1945 гг.). Документы  и  мате-
риалы.  М.,  1960.  Т. 2.  С. 697, 709.
ЖЕРДI   ШАРУАЛАРЅА  ЉЛЕСТIРУ  ТУРАЛЫ  ЗАЃ
11  маусым,  1945  жыл.
8-бап.  Осы  заѓныѓ  ережелерiне  сќйкес  љлестiруге  мына
жерлер  жатады:
а) ћазынаныѓ  ћарамаѕындаѕы  жќне  пайдалануындаѕы
жерлер,  арнайы  иелiк  категориясына  жатћызылѕан  жќне
ћоѕамдыћ  ћажеттiлiкке  пайдаланбаѕан  жерлер;
б) бiр  немесе  бiрнеше  село,  елдi  мекендер  мен  ћала-
лардыѓ  пайдалануында  болѕан  жер  шаруашылыѕы
министрлiгi  артыћ  деп  тапћан  жерлер;
б) иесiз  жерлер;
в) осы  заѓныѓ  ћаулыларына  сќйкес  ћайтарылып
алынатын  жерлер...
14-бап.  Т#менде  к#рсетiлген  жерлер  оларда  салынѕан
ауыл  шаруашылыѕын  жљргiзуге  ћажеттi  ћџрылыстарымен
бiрге  жерi  аз  жќне  жерi  жоћ  шаруаларѕа  (ауыл  шаруа-
шылыѕы  жџмысшыларымен  ћоса)  б#лiп  беру  љшiн  Жер
шаруашылыѕы  министрлiгiнiѓ  ћарамаѕына  алынады:
а) барлыћ  вакуф  жерi...;
б) жергiлiктi  басћармалар  мен  монополистердiѓ  бас-
ћаруында  болып  келген,  бiраћ  ћоѕамдыћ  маћсатћа  пайда-
ланбаѕан  жер;
в)  табиѕи  жќне  жеке  заѓды  тџлѕалардыѓ  меншiгiндегi
к#лемi  бес  мыѓ  денюмнан  артыћ  жер...
16-бап. Жерi  аз  аудандарда  орташа  жер  иеленушi-
лерден 2 мыѓ  денюмнан  артыћ  жер  к#лемi  алынуы
мљмкiн. Бiраћ  бџл  ћаулы  иесi  #зi  #ѓдейтiн, тќртiпте  џста-
латын  жќне  жергiлiктi  жаѕдай мен  мљмкiндiктерге  сай
келетiн  ћџрылыстары  мен  шаруашылыћ  ћџрал-сайман-
дары  бар  орта  шаруашылыћтарѕа  тарамайды...
17-бап.  Жерсiз  немесе  жерi  аз  љлескерлер  жалдау-
шылар  немесе  ауыл  шаруашылыѕы  жџмысшылары  пайда-

52
ланып  отырѕан  жерлер  иесiздендiрiлiп,  жоѕарыда  атал-
ѕан  #ѓдеушiлерге  б#лiнiп  берiледi,  ал  ол  жердiѓ  иелерiне
осы  аудан  љшiн  белгiленген  м#лшерден  љш  есе  артыћ
м#лшерде  ћалѕан  жерi  ћалдырылады...
45-бап.  Б#лiп  беру  љшiн  ћазынаѕа  алынѕан  жерлердiѓ
ћџны  жер  облигациялары  деген  атпен  шыѕарылѕан
мемлекеттiк  облигациялармен  т#ленедi.  Ол  облигация-
лардыѓ  ћџны  20  жыл  iшiнде  теѓ  б#лшектерiмен  #теледi
де,  ќр  келесi  салымѕа  жылына  4
%  #сiм  т#ленедi...
46-бап.  Б#лiнiске  тљскен  жерлердiѓ,  ондаѕы  ћџрылыс-
тар  мен  ѕимараттардыѓ  ћџны  ћарызѕа  алѕаннан  кейiнгi
алтыншы  жылдыѓ  ћаѓтар  айынан  бастап  20  жыл  iшiнде
ол ћарызѕа  ешћандай  #сiм  ћосылмай  теѓ  љлеспен  т#ленiп
бiтуi  керек.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1939—1945 гг.). Документы и  мате-
риалы.   М.,  1961.  Т.  3.  С.  677-678.
ХАЛЫЋАРАЛЫЋ  ЋАТЫНАСТАР
В. ВИЛЬСОННЫЃ  “14  ТАРМАЅЫ”
8  ћаѓтар,  1918  жыл.
1.  Ашыћ  бiтiмгершiлiк  келiсiмдерi.
2.  Бейбiтшiлiк  жќне  соѕыс  кезiндегi  теѓiздiѓ ашыћ-
тыѕы (бостандыѕы).
3. Кеден  кедергiлерiн  алып  тастау.
4. Iшкi  тќртiптi  саћтауѕа  ћажет  м#лшердегi  жаппай
ћарусыздану.
5. Отарлыћ  ж#нiндегi  талаптарды  жергiлiктi  халыћ
пен  билiкке  џмтылушы  мемлекеттiѓ  мљдделерi  теѓ  дќре-
жеде  ескерiлетiндей  етiп  ќдiл  реттеу.
6. Ресейдегi  басып  алынѕан  аумаћты  азат  ету.
7. Бельгияны  босату  жќне  оны  ћалпына  келтiру.
8. Францияныѓ  ћираѕан  облыстарын  ћалпына  келтiру
жќне  оѕан  Эльзас-Лотарингияны  ћайтарып  беру.
9. Италияныѓ  шекарасын  реттеу.
10. Австро-Венгрия  халыћтарына  автономия  беру.
11. Балћандаѕы  шекараларды  тљбектiѓ  тарихи  дамуы
мен  этнографиясын  ескере  отырып  реттеу,  Сербияѕа
теѓiзге  шыѕуѕа  жол  ашу.

53
12. Оттоман  империясыныѓ  халыћтарына  #зiн-#зi  бас-
ћару  ћџћыѕын  беру.
13. Теѓiзге  шыѕа  алатын  тќуелсiз  Польшаны  ћџру.
14. Халыћтардыѓ  жалпыѕа  бiрдей  ассоциациясын  ћџру.
Лан  В. США  от  Первой  до Второй
мировой  войны. ОГИЗ. М., 1947. С. 42.
ОДАЋТАСТАР  МЕН  ГЕРМАНИЯ  АРАСЫНДАЅЫ
КОМПЬЕНДЕ  ЖАСАЛЅАН  УАЋЫТША  БIТIМ
11  ћараша,  1918  жыл.
1-бап. Жердегi жќне ќуедегi соѕыс ћимылдарын уаћытша
бiтiмге ћол ћойылѕаннан  кейiн  6  саѕ  iшiнде  тоћтату.
2-бап.  Басып  алынѕан  Бельгия,  Франция,  Люксембург
елдерiн,  Эльзас-Лотарингияны  ћоса  тез  арада  босату,  ол
жерден  ќскерлердi  ќкетудi  15  кљн  iшiнде  аяћтау.
3-бап.  Жоѕарыда  аталѕан  облыстардыѓ  тџрѕындарын
кепiлге  алѕан  адамдармен  ћоса  керi  ћайтару.
4-бап. Герман  армиясы  мына  т#мендегiдей  ќскери
жабдыћтарды:  5  мыѓ  зеѓбiрек,  25  мыѓ  пулемет,  3  мыѓ
миномет  жќне  1700  аэропланды  одаћтастарѕа   бередi.
5-бап.  Герман  армияларымен  Рейннiѓ  сол  жаѕындаѕы
жердi  ћайтару...
7-бап. Су  жолдары, ћатынас жќне байланыс ћџралда-
рын  бљлдiруге тыйым салу. Одаћтастарѕа 5 мыѓ паравоз,
150  мыѓ  вагон  жќне  5  мыѓ  жљк  машинасын  беру...
12-бап. Соѕысћа  дейiн  Австро-Венгрияныѓ,  Румы-
нияныѓ  жќне  Тљркияныѓ  б#лiгi  болып  келетiн  аумаћта-
рындаѕы  барлыћ  герман  ќскерлерi  тез  арада  Германияѕа
ќкетiлуi  тиiс...
22-бап. Одаћтастар мен АЋШ-ћа  барлыћ  сљѓгуiр  ћайыћ-
тарды  (крейсерлер  мен  миналыћ  к#лiктердi  ћоса),  барлыћ
ћару-жараћтарды  одаћтастар  мен  АЋШ  к#рсеткен  порт-
тарда  тапсыру.
23-бап.  Одаћтастар  мен  АЋШ  к#рсеткен  су  љстiндегi
Герман  ќскери  кемелерi  кiдiрiссiз  ћарусыздандырылады.
34-бап.  Уаћытша  бiтiм  мерзiмi  36  кљн  м#лшерiнде
белгiлендi.  Мерзiмдi  џзартуѕа  болады.
Международная  политика  новейшего
времени  в  договорах,  нотах  и  деклара-
циях.  М., 1926.  Ч. 2. С. 194.

54
ВЕРСАЛЬ  ШАРТЫ
(Љзiндiлер)
28  маусым,  1919  жыл.
1-бап. Барлыћ  мемлекеттер,  доминиондар  немесе  отар-
лар  Лигаѕа  мљше  бола  алады.
2-бап. Лиганыѓ бљкiл ћызметiн, осы статуста аныћтал-
ѕандай,  жиналыс  пен  кеѓес  атћарады,  олардыѓ  жанында
тџраћты  хатшылыћ  жџмыс  iстейдi.
3-бап.  Жиналыс  Лига  мљшелерiнiѓ  #кiлдерiнен  тџрады.
4-бап. Кеѓес одаћтас жќне бiрiккен мемлекеттердiѓ басты
#кiлдерiнен, сондай-аћ Лиганыѓ басћа 4 мљшесiнен  тџрады.
Лиганыѓ бџл 4 мљшесi жиналыстыѓ  шешiмi бойынша жќ-
не  оларды сайлаѕысы келетiн мерзiм бойынша аталады.
Кеѓесте  џсынылѕан  Лиганыѓ  ќр  мљшесi  тек  бiр дауысћа
ѕана ие бола алады жќне бiр ѕана #кiлi болады...
7-бап. Лиганыѓ орналасатын жерi Женева болып  белгi-
лендi.
8-бап.  Лига  мљшелерi  бейбiтшiлiктi  саћтау  џлттыћ
ћауiпсiздiкпен бiрге џлттыћ  ћарусыздандыруды  еѓ  т#менгi
м#лшерге  дейiн  ћысћарту  ћажеттiгiн  жќне  бiрiгiп  ћимыл-
дауды  ћажет  ететiн  халыћаралыћ  мiндеттердi  орындауды
талап  ететiнiн  мойындайды...
10-бап.  Лига  мљшелерi  Лиганыѓ  барлыћ  мљшелерiнiѓ
аумаћтыћ  тџтастыѕы  мен  саяси  тќуелсiздiгiн  ћџрметтеуге
жќне оларды ћандай да болсын сыртћы шабуылдан саћтау-
ѕа  мiндеттенедi...
32-бап.  Германия  Бельгияныѓ  талас  болып  келген
Морэне  аумаѕына  толыћ  билiгiн  орнатуын  мойындайды...
51-бап. 1871  жылдыѓ  26  аћпанында  Версальда  ћол
ћойылѕан  бiтiмге  жќне  1871  жылдыѓ  10  мамырындаѕы
Франкфурт шартына байланысты Германия жаѕына  кеткен
аумаћтар 1918 жылѕы 11 ћарашадаѕы уаћытша бiтiм  кљнi-
нен  бастап  Францияныѓ  ћарамаѕына  ћайтарып  берiлсiн...
80-бап.  Германия  Австрияныѓ  басты  одаћтастар  жќне
Бiрiккен  мемлекеттер  арасындаѕы  жасалѕан  шартта  белгi-
ленген аумаѕындаѕы  тќуелсiздiгiн  мойындайды  жќне  ћатаѓ
саћтайды.
81-бап.  Германия  Чехословакия  мемлекетiнiѓ    тќуелсiз-
дiгiн толыћ мойындайды...
87-бап.   Германия  Польшаныѓ тќуелсiздiгiн толыћ
мойындайды...

55
119-бап.   Германия  басты  одаћтастар  мен  Бiрiккен
мемлекеттердiѓ  пайдасына  #зiнiѓ  барлыћ  ћџћыѕынан  жќне
теѓiздiѓ  арѕы  жаѕындаѕы  барлыћ  иелiктерiне  деген
ћџћыћтарынан  бас  тартады...
160-бап.  Германияны  ћџрайтын  мемлекеттiк ћарулы
кљштердiѓ  жалпы  саны  офицерлер  мен  сапћа  жара-
майтындарды  ћоса  есептегенде  100  мыѓ  адамнан  аспауы
керек  жќне  олар  тек  елде  тќртiптi  саћтау  љшiн  шекара
кљзетiне  пайдаланылады...  Германияныѓ  Бас  штабы  жќне
сол  сияћты  басћа  да  ћџрылымдары  таратылады  жќне
ћандай  тљрде  болсын  ћайта  ћалпына  келтiрiлмейдi...
173-бап.  Германияда  жалпыѕа  бiрдей  ќскери  ћызметтiѓ
ћандай  тљрiне  болса  да  тыйым  салынады.  Герман  ќскерi
тек  ерiктi  жалдану  негiзiнде  ћџрыла  алады...
180-бап. Германияныѓ  Рейннен шыѕысћа  ћарай  50  ша-
ћырым  ћашыћтыћтаѕы  белдеуден  батысћа  ћарай  орна-
ласћан  барлыћ  ћџрлыћтаѕы  бекiнiстерi,  ћамалдар  жќне
бекiнiстi  жерлер  ћарусыздандырылады  жќне  жойылады.
181-бап.  Герман  ќскери  флотыныѓ  кљштерi:
6  бронетасушы  кемеден,
6  жеѓiл  крейсерден,
12  мина  тасушы  кемеге  ћарсы  тџратын  кемеден,
12  мина  тасушы  кемеден  аспауы  керек.
Олар  ешћандай  сљѓгуiр  кемелер  џстамауы  керек...
198-бап.  Германияныѓ  ќскери  кљштерi  ћџрамында
ешћандай  ќскери  жќне  теѓiз  б#лiмдерi  болмауы  керек.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы и  мате-
риалы.  М.,  1960.  Т. 1. С. 179—186.
В. И. ЛЕНИН  КОМИНТЕРНДI  ЋЏРУ  ТУРАЛЫ
Љстiмiздегi  1919  жылы  наурызда  Мќскеуде  коммунис-
тердiѓ  халыћаралыћ  съезi  болып #ттi. Бџл  III  съезд  ком-
мунистiк  интернационалдыѓ  барлыћ  елдерде  Кеѓес  #кiме-
тiн  орнатуѕа  џмтылатын  бљкiл  дљниежљзi  жџмысшы-
лары  одаѕыныѓ   негiзiн  ћалады.
Маркс негiзiн ћалаѕан Бiрiншi Интернационал 1864  жыл-
дан  1872  жылѕа  дейiн  #мiр  сљрдi.  Париждiѓ  ћањарман
жџмысшыларыныѓ,  атаћты  Париж  коммунасыныѓ  же-
ѓiлуi  Интернационалдыѓ  аћыры  болды...
Екiншi  Интернационал  соѕысћа  дейiн,  1889  жылдан
1914  жылѕа  дейiн  #мiр  сљрдi.  Бџл  уаћыт  капитализмнiѓ

56
неѕџрлым  тыныш  жќне  бейбiт  дамыѕан  кезеѓi  болды.
Бџл  уаћыттыѓ  iшiнде  бiрсыпыра  елдерде  жџмысшы  ћозѕа-
лысы  ныѕайып,  есейдi...
Т#рт  жыл  бойы  жер  бетiн  ћанѕа  бояѕан,  капиталистер
арасындаѕы пайданы б#лiсу љшiн, азѕантай  жќне  ќлсiз  ха-
лыћтарѕа #ктемдiк жљргiзу љшiн болѕан соѕыс 1914  жылы
басталѕан  кезде,  бџл  социалистер  #з  љкiметтерiнiѓ  жаѕына
шыѕып  кеттi...  Социализм  деген  байырѕы  с#здi  социализм-
нiѓ  опасыздары  масћара  еттi.
Капитал  езгiсiн  ћџлату  iсiне  адалдыћтан  айнымаѕан
жџмысшылар  ћазiргi  кљнде  #здерiн  коммунистер  деп
атайды.  Бљкiл  дљниежљзiнде  коммунистер  одаѕы  к#бейiп
келедi.  Бiрсыпыра  елдерде  ћазiрдiѓ  #зiнде  Кеѓес  #кiметi
орнап  отыр... к#п  џзамай  бiздер  коммунизмнiѓ  бљкiл
дљниежљзiнде  тараѕандыѕыныѓ  куќсi  боламыз...
Љшiншi Интернационал  iс  жљзiнде  1918  жылѕы  оппор-
тунизм  мен  социал-шовинизмге  ћарсы  кљрестiѓ  к#пжыл-
дыћ  љрдiсi,  ќсiресе  соѕыс  уаћытында,  бiрталай  џлттарда
коммунистiк партиялар ћџрылѕан кезде #мiрге ендi.
Формалдыћ  жаѕынан  Љшiншi  Интернационал  #зiнiѓ  бiрiн-
шi  съезiнде,  1919  жылѕы  наурызда,  Мќскеуде  ћџрылды.
Ал  бџл  Интернационалдыѓ   #те   ерекше   белгiсi,   оныѓ
мiндетi — марксизмнiѓ  #сиеттерiн  орындау,  iске  асыру
жќне  социализм  мен  жџмысшы  ћозѕалысыныѓ  ежелден
бергi  мџратын  жљзеге  асыру,  Љшiншi  Интернационалдыѓ
осы  #те  ерекше  белгiсi  #зiн  бiрден-аћ  мынадан  к#рсеттi:
жаѓа,  љшiншi, “Жџмысшылардыѓ  халыћаралыћ  ћоѕамы”
ћазiрдiѓ  #зiнде-аћ  белгiлi  м#лшерде  Кеѓестiк  Социалистiк
Республикалар  Одаѕымен  деѓгейлес  болып  отыр...
Љшiншi  Интернационал  Екiншi  Интернационалдыѓ
iстеген  жџмысыныѓ  жемiсiн  пайдаланды,  оныѓ  оппорту-
нистiк,  социал-шовинистiк,  буржуазиялыћ,  жеке  џсаћ
буржуазиялыћ  мерезiн  сылып  тастап,  пролетариат  дикта-
турасын  жљзеге  асыра  бастады...
Латынныѓ  осы  с#здерi  ендi  ћазiргi  Еуропаныѓ  бар-
лыћ халыћтарыныѓ тiлдерiне аударылды. Ол — ол ма,
дљниежљзiнiѓ  барлыћ  тiлдерiне  аударылды.
Дљниежљзiлiк  тарихтыѓ  жаѓа  дќуiрi  басталды.
В.И.Ленин.  Третий  Интернационал  и
его  место  в  истории. Полн. собр.  соч..
Т. 38.  С. 254—255,  334-335.

57
КСРО,  РУМЫНИЯ,  ЧЕХОСЛОВАКИЯ,  ТЉРКИЯ  ЖЌНЕ
ЮГОСЛАВИЯ  АРАСЫНДАЅЫ  БАСЋЫНШЫЛЫЋТЫ
АНЫЋТАУ  ТУРАЛЫ  КОНВЕНЦИЯДАН
4  шiлде,  1933  жыл.
Кеѓестiк  Социалистiк  Республикалар  Одаѕыныѓ  Орта-
лыћ  Атћару  Комитетi,  Џлы  мќртебелi  Румын  королi,
Чехословак  Республикасыныѓ  президентi,  Тљркия  Респуб-
ликасыныѓ  президентi  жќне  Џлы  мќртебелi  Югославия
королi  #з  елдерi  арасындаѕы  бейбiтшiлiктi  ныѕайту  маћса-
тымен  #здерi  ћатысушы  Бриан-Келлог  пактi  ћандай  да
бiр  болсын  басћыншылыћћа  тыйым  салады  деп  санап,
жалпыѕа бiрдей  ћауiпсiздiк  маћсатында  оны  аћтауѕа еш-
ћандай жол  бермеу  маћсатымен  басћыншылыћ  џѕымын
мљмкiндiгiнше  толыћ  аныћтау  љшiн;  барлыћ  мемлекеттер
тќуелсiздiкке,  ћауiпсiздiкке,  #з  аумаћтарын  ћорѕауѕа  жќне
#зiнiѓ  мемлекеттiк  ћџрылымыныѓ  еркiн  дамуына
теѓћџћыћтылыѕын  к#рсете  отырып;..  #з  елдерi  арасында
басћыншылыћты  аныћтайтын  наћтылы  ережелер  енгiзуге,
олар  жалпы  мойындалѕан  ережелерге  айналѕанша  шешiм
ћабылдап,  осы  маћсатпен  мына  конвенцияны  ћабылдады.
1-бап.  Келiсушi  жоѕары  жаћтардыѓ  ќрћайсысы  ћалѕан
елдердiѓ  ќрћайсысымен  #зара  ћатынастарында  осы
конвенцияныѓ  кљшiне  енген  кљнiнен  бастап  басћын-
шылыћтыѓ  аныћтамасын  басшылыћћа  алуѕа  мiндет-
тенедi...
2-бап.  Осыѕан  сќйкес  халыћаралыћ  ћаћтыѕыстарда
шабуылшы  деп...  мына  т#мендегiдей  ќрекеттердiѓ  бiреуiн
бiрiншi  болып  жасаѕан  мемлекет  есептеледi:
1. Екiншi  мемлекетке  соѕыс  жарияласа.
2. Соѕыс  жарияламай ћарулы  кљштерi  басћа  мемле-
кеттiѓ  аумаѕына  басып  кiрсе.
3. ;зiнiѓ  ћџрлыћтаѕы,  теѓiз  жќне  ќуе  кљштерiмен
соѕыс  жарияламай-аћ,  басћа  мемлекеттiѓ  аумаѕына  жќне
ќуе  кемелерiне  шабуыл  жасаса.
4. Басћа  мемлекеттiѓ  жаѕалаулары  мен  порттарын
теѓiзден ћоршауѕа алса.
5. ;зiнiѓ  аумаѕында  џйымдастырылып,  басћа  мемле-
кеттiѓ  аумаѕына  басып  кiрген  ћарулы  ћараћшыларѕа
к#мек  к#рсетсе...

58
1933 жылдыѓ  3  шiлдесi  кљнi  басћыншылыћты  аныћтау
ж#нiндегi  конвенцияѕа  Польша  ћол  ћойды.
Документы  внешней  политики  СССР.
М.,  1970.  Т. 2.  С. 403—405.
БЏЅАЗДАРДЫЃ  РЕЖIМI  ЖMНIНДЕГI
КОНВЕНЦИЯ
20  шiлде,  1936  жыл.
Монтредегi  (Швейцария)  конференцияѕа  ћатысушы-
лар — КСРО,  Англия,  Франция,  Тљркия,  Болгария,  Грекия,
Румыния,  Югославия  жќне  Жапония  ћол  ћойѕан  бџѕаз-
дардыѓ  режiмi  ж#нiндегi  конвенция  1923  жылѕы  Лозанна
конвенциясын  ауыстырды.
1-бап.   Жоѕары  келiсушi  жаћтар  бџѕаздар  арћылы
#ту  мен  оларда еркiн жљзудiѓ  ћџћыћты  принципiн  мойын-
дайды  жќне  куќландырады.
I тарау. Сауда  кемелерi.
2-бап. Бейбiт  кездерде  сауда  кемелерi  ешћандай  кедер-
гiсiз,  туы  мен  жљгiне  ћарамастан,  кљн  демей,  тљн  демей
бџѕаздар  арћылы  жљзiп  #туге  толыћ  ћџћылы...
4-бап. Соѕыс  жаѕдайында,  егер  Тљркия  соѕысушы  жаћ
болмаѕан  жаѕдайда  да,  сауда  кемелерi  туы  мен  жљгiне
ћарамастан,  бџѕаздар  арћылы  еркiн  жљзiп  #туге  ћџћылы.
5-бап. Соѕыс  кезiнде,  егер  Тљркия  соѕысушы  жаћ  бола-
тын  болса,  онда  Тљркиямен  соѕыс  жаѕдайында  емес  ел-
дердiѓ  сауда  кемелерi,  егер  олар  ћарсы  жаћћа  ешћандай
к#мек  к#рсетпейтiн  болса,  бџѕаздар  арћылы  еркiн  жљзiп
#туге  ћџћылы.
II тарау. Ќскери  кемелер.
10-бап.  Бейбiтшiлiк  уаћытта  су  бетiндегi  жеѓiл  кеме-
лер,  кiшiгiрiм  ќскери  жќне  ћосалћы  кемелер,  олардыѓ
Ћара  теѓiз  жаѕалауларындаѕы  мемлекеттердiкi  ме,  жоћ
басћа мемлекеттердiкi  ме,  ћандай  туы  бар  екендiгiне  ћара-
мастан,  бџѕаздар  арћылы  еркiн  жљзiп  #туге  ћџћылы...
12-бап.  Ћара  теѓiз  жаѕалауындаѕы  мемлекеттер  #зде-
рiнiѓ  базасына  ћайтару  маћсатында,  егер  Тљркиямен
сату  немесе  сатып  алу  туралы  кљнiбџрын  хабарланды-
рылѕан  жаѕдайда,  осы  теѓiзден  тыс  сатып  алынѕан  #зiнiѓ
суасты  ћайыћтарын  бџѕаздар  арћылы  #ткiзу  ћџћыѕына
ие  бола  алады.  Осы  немесе  басћа  жаѕдайларда  суасты

59
ћайыћтарын  кљндiз  су  бетiмен  жќне  бџѕаз  арћылы  жеке-
жеке  #ткiзе  алады...
14-бап.  Бџѕаздар  арћылы  транзитте  болатын  ћуатты
шетелдiк  теѓiз  отрядтарыныѓ  барлыћ  кемелерiнiѓ  жалпы
ауырлыћ салмаѕы  15 000  т-дан  аспауы  тиiс...
18-бап. 2.  Ћара  теѓiзге  кемелердiѓ  келуiнiѓ  ћандай  да
маћсаты  болѕанына ћарамастан, жаѕалаудаѕы емес  елдердiѓ
ќскери кемелерi онда 21 кљннен артыћ ћалуына болмайды.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы и  мате-
риалы.  М.,  1960.  Т. 1.  С. 246—248.
КОМИНТЕРНГЕ  ЋАРСЫ  ПАКТ
25  ћараша,  1936  жыл.
Џлы  Жапон  империясыныѓ  љкiметi  мен  Германияныѓ
љкiметi  коммунистiк  интернационалдыѓ (“Коминтерн”  деп
аталатын)  маћсаты ћарамаѕындаѕы  барлыћ  ћџралдарды
пайдалана  отырып,  ћазiргi  #мiр  сљрiп  отырѕан  мем-
лекеттерге  ћарсы  ћастандыћ  ќрекет  пен  зорлыћ-зомбылыћ
жасау  екендiгiн  сезiне  отырып,  коммунистiк  интернацио-
налдыѓ  џлттардыѓ  iшкi  iстерiне  араласуына  шыдамдылыћ
к#рсету  олардыѓ  тыныштыѕына,  ќлеуметтiк  тiршiлiгiне
жќне  ћоѕамдыћ  ћџрылысына  ѕана  ћауiп  т#ндiрiп  ћоймай-
ды,  сонымен  ћатар  бљкiл  дљниежљзiндегi  бейбiтшiлiк
iсiне  де  ћауiптi  екендiгiне  толыћ  сенiммен  жќне   #здерiнiѓ
коммунистiк  ћастандыћ  ќрекеттерге  ћарсы  ћорѕану  мќсе-
лесiнде  ынтымаћтастыћ  ниеттерiн  бiлдiре  отырып,  мына
т#мендегi  мќселелерге  келiстi:
1-бап. Келiсушi  Жоѕары  Екi  Жаћ  коммунистiк  интер-
националдыѓ iс-ќрекеттерi туралы бiр-бiрiне мќлiмет берiп
отыруѕа, тиiстi ћорѕау шараларын  ћабылдау туралы
аћылдасып отыруѕа жќне ол шараларды iске асыруда  тыѕыз
байланыс  орнатуѕа  мiндеттенедi...
2-бап.  Келiсушi  Жоѕары  Екi  Жаћ  iшкi  ћауiпсiздiгiне
коммунистiк  интернационалдыѓ  дџшпандыћ  ќрекеттерi
ћауiп т#ндiрiп тџрѕан љшiншi мемлекетке осы келiсiм  ру-
хында ћорѕаныс шараларын ћабылдауды немесе осы  келi-
сiмге ћосылу ж#нiнде бiрiгiп џсыныс жасауѕа мiндеттенедi.
3-бап. ... Осы  келiсiм  бес  жыл  мерзiмге  жасалды  жќне
ћол  ћойылѕан  кљннен  бастап  кљшiне  ендi.  Екi  келiсушi
жаћ  #з  уаћытында,  осы  келiсiм кљшiнiѓ  жойылу  мерзiмi

60
келгенше,  #здерiнiѓ  одан  ќрi  ынтымаћтастыѕыныѓ  сипаты
ж#нiнде  #зара  тљсiнiстiкке  жетуге  мiндеттi.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы  и  мате-
риалы.  М.,  1960.  Т. 1.  С. 184-185.
ИСПАНИЯДАЅЫ  ИНТЕРНАЦИОНАЛДЫЋ  БРИГАДАЛАР
Мен  жетi  интернационалдыћ  бригаданыѓ  саны,  ћџры-
лымы,  џйымдастырылуы  мен  ћимыл  жасаѕан  уаћыты
ж#нiнде мќлiметтердi келтiргiм келедi. Франкистiк “тарих-
шылар”  бџл  наћты мќлiметтердi  терiске  шыѕарып  к#рсiн...
Испанияда ћџрамында 23 батальоны  жќне  бiр  батареясы
бар жетi интернационалдыћ бригада ћимыл жасады, таѕы
бiр  батальон  86-испан  бригадасыныѓ  ћџрамына  ендi...
... Алѕашћы  интернационалистер  1936  жылдыѓ  8  ћара-
шасында  соѕысћа  араласып,  1938  жылдыѓ  ћазанында
керi  шаћырылып  алынды  да,  одан  #з  отандарына  немесе
Испанияѕа  ћай  елден  келсе,  сол  елге  ћайта  бастады.
Ерiктiлердiѓ  б#лiмдерi  Халыћ  армиясыныѓ  ћатарында
23 ай бойы бостандыћ љшiн шайћасћанда олардыѓ  ћатары-
нан  35  мыѓдай  адам  арѕы  жаћћа  #тiп,  олардыѓ  5000-ѕа
жуыѕы  Испан  жерiнде  ерлiкпен  ћаза  тапты.
Бiрнеше  жљздеген  интернационалистер  ќскердiѓ  басћа
тљрлерiнде — авиация,  артиллерия,  инженерлiк  ќскер,
санитарлыћ  б#лiмдердiѓ...  ћџрамында  болды.  Солардыѓ
арасында  кеѓес  џшћыштары  мен  танкiшiлерi  де  болды.
Кеѓестiк  ерiктi  џшћыштар  алѕашћы  рет  1936  жылдыѓ
5  ћарашасында  џрысћа  ћатысып,  Мадрид  тџрѕындарын
Италия-Герман  авиациясыныѓ  айуандыћ  бомбалауынан
ћорѕады, ал танкiшiлер  сол  жылдыѓ  29 ћазанында  Се-
сения-Вальдемора секторында шайћасты. Одан басћа  рес-
публикалыћ  аймаћта  кеѓестiк  ќскери  кеѓесшiлерiнiѓ  бiр
тобы тамаша  командирлер  болды,  олар  бiзге  армияны
џйымдастыру мен  оныѓ  жауынгерлiк  дайындыѕында  љлкен
к#мек  к#рсеттi...
Интернационалдыћ  бригадалардыѓ  ћџрамында  #здерi-
нiѓ саяси-идеологиялыћ жќне ќлеуметтiк айырмашылыћ-
тарына  ћарамастан  жалпы  антифашистiк  сенiмдерiмен
бiрiккен  католиктер,  протестанттар,  еврейлер,  атеистер,
коммунистер,  социалистер,  буржуазиялыћ  жќне  прогрес-
шiл  партиялардыѓ  #кiлдерi,  сонымен  бiрге  ешћандай
партияларѕа  жатпайтын  адамдар  тiзе  ћосып  шайћасты.

61
Бригадаларда  бљкiл  Еуропа  елдерiнiѓ,  Латын  жќне  Сол-
тљстiк  Америкалыћ  љлкендi-кiшiлi  мемлекеттерiнiѓ,
Аустралияныѓ,  Азия  мен  Африканыѓ  к#птеген  елдерiнiѓ
#кiлдерi  болды. С#йтiп,  интернационалдыћ  бригадалар
бљкiл  дљниежљзi  антифашистерi  ынтымаћтастыѕыныѓ
батыл да #ткiр к#рiнiсi болды. Олар жџмысшы табы мен
бейбiтшiлiк љшiн демократиялыћ ћозѕалыстыѓ наѕыз  сана-
лы кљштерiнiѓ антифашистiк интернационалдыћ  одаѕыныѓ
#кiлдерi.  Олар дљниежљзi  халыћтарыныѓ,  жџмысшы  табы,
шаруалар  мен  зиялылардыѓ  35  мыѓ  наѕыз  жаужљрек
#кiлдерi  болатын.
Энрике  Листер.  Наша  война.  М.,  1969.
С. 95—98.

жүктеу/скачать 0,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: