Сабақтар өткізу үшін де өте қажет. Бүл кітап университетгер мен академиялардың инженерлік мамандықтарында оқитьш
жүктеу/скачать 8,55 Mb. Pdf көрінісі
|
b1834
43-сурет 41 саны бірдей болса (4 3 ,а-су р ет), онда жетектеуші және же- тектелуші білікгер бір- деи жылдамдықпен айналады. Ал тістер саны әр түрлі ілініскен доңғалақтардың жыл- дамдықтары, олардың тістерінің санына кері пропорционал болады. Д иам етрі ш ағы н, 44-сурет тістері түзу жетектеуші доңғалақты тістегеріш (шестерня) деп атайды. Тістер доңғалақтың осіне параллель немесе белгілі бір бүрьші жасап орналасуы мүмкін. Осыған орай тік тісті және қиғаш тісті цилиндрлік доңғалақтар болады. Жетектеуші және жетекгелуші білікгердің осьтері қиылы- сатьш болса, айналмалы қозғалысты олардың біріншісінен екіншісіне жеткізу үшін конустық тісті беріліс қолданылады (44-сурет). Мүндағы тісті доңғалақтардың сыртқы бетгері қиық конус тәрізді болып келеді. Олардың тістерінің орналасу- ларьша қараи тік тісті және қиғаш тісті конустық доңға- лақтар кездеседі. Сендер конустық тісті берілісті автомаши- наның қардан білігінен қозғалысты артқы доңғалактарға беретін дифференциал деп аталатьш механизмнен көрулеріңе болады. Біліктердің осьтері параллель болмауы және қиылыспауы мүмкін. Осылайша орналасқан біліктерді айқасқан білікгер деп атайды. Айналмалы қозғалысты жетектеуші біліктен онымен айқасқан жетектелуші білікке беру үшін червякті берілістер қолданылады (45-сурет). Осындай беріліс червяк (1) деп аталатын бүрама тәрізді тетікбөлшекген және червякгі доңғалақтан (2) түрады. Червяк білікпен бірге жасалған немесе білікке қондырылған көбіне цилиндр пішінді бүрандалы бет түрінде кездеседі. Көбіне, червяк жетектеуші, ал червякті доңғалақ жетектелуші болады. Храповикті (шаппалы) механизм (46-сурет) храповик (1) деп аталатын тісті доңғалақтан, шаппалы саусақтан (2) және саусақты тіреп түратын пластинка тәрізді серіппеден (3) қүрастырылады. Храповик тістерінің ігішіні шаппалы саусаққа сөйкес болуы қажет. Храповик білікке қондырылады. Білік тек бір бағытта ғана айнала алады, ал қарсы бағытта айналуына храповик тістері арасына кіріп түратын серіппе саусақ жол бермейді. Храповикті механизмді білікке периоды 42 45-сурет 46-сурет аз мезгілден кейін қайталайтын айналмалы қозғалыс беру үшін де пайдалануға болады. Айналмалы қозғалысты түзу сызықты қозғалысқа түрлендіру үшін рейкалы тісті беріліс қолданылады (47-сурет). Цилиндр тәрізді тісті доңғалақ (1) айналғанда, онымен ілініскен тісті рейка (2) оңға немесе солға карай түзусызық бойымен қозғалады. Тісті берілістерде тісті доңғалақ негізгі міндет атқарады және оны сызбада кескіндеудің көптеген ерекшелікгері бар. Оньщ тістері әр түрлі қисықтармен (эвольвента, циклоида және т.б.) шектеледі. Сондықтан тістерді пішіндерін сақтап кескіндеу оңайға соқпайды. Сызба салуды жеңілдетіп, тісті доңғалақтарды оңай кескіндеу үшін шартты кескіндер тағайыңдалған. Цилиндрлік тік тісгі донғалақты қарастырайық. Тісті доңғалақтьщ негізгі ерекшелігі — оның тістері. Тістер саньш і әрпімен белгілейтін боламыз. Тісті екі бөлікке бөледі: тістің жүзі және түбі (48-сурет). Тістің биіктігін һ, оның 47-сурет 48-сурет 43 жүзінің биіктігін һ6 және түбінің биіктігін һа өріптерімен белгілейді. Тісті доңғалақты орап түратын цилиндр жүргізсек, ол цилиндр тістерді дөңестері деп аталатын беттері бойынша жанайды. Осындай цилиндрдің диаметрін дөңестер диаметрі деп атап, 2) әрпімен белгілейді. Диаметрі Ое болатьш шеңберді дөңестер шеңбері дейді және ол тісті доңгалақты қоршап түрады. Енді тістерді түгелдей түптеріне дейін жонып таста- лық. Соңца тісті донгалақтың қалганын шектейтін цилиндрдің диаметрін ойықтар диаметрі деп атап, Д әрпімен белгілейді. Бүл тістердің түптері арқылы жүргізілетін шеңберді ойықтар шеңбері деп атаймыз. Дөңестер шеңбері мен ойықтар шеңбері аралыгында, гістерді жүзі және түбі деп аталатын бөліктерге бөлетін бшгіш шеңбер жүргізіледі. Бөлгіш шеңбер диаметрін іі әрпімен белгілейді. Тісгі доңгалақтың негізгі параметрін модуль деп атайды және оны т өрпімен белгілейді. Модуль миллиметрмен өлшенеді және оның мәндері күні бүрын есептелген. Тағайындалған модуль мөндері 4-кестеде келтірілген. Осы кестеден мүмкіндігінше бірінші қатардағы модуль мендерін пайдалану қажет. 4-кесте Қатар Модүль мәндері, мм 1 1 1,25 1,5 2 2,5 3 4 | 5 6 8 10 12 16 20 2 1,125 1,375 1,75 2,25 2,75 3,5 4,5 5,5 7 9 11 14 18 22 Тісті берілісті жобалау кезінде конструктор, алдымен, модульдің мәнін есептейді. Модульдің есептелген мәнін оның 4-кестедегі мәндерімен салыстырады. 4-кестеден модульдің есептелген мөніне жақынын тауып, қабылдайды. Модульдің қабылданған мөнін пайдаланып, тісті доңғалақтың басқа өлшемдерін есептейді. Бөлгіш шеңбердің диаметрі сі = т ч ; Тіс жүзінің биіктігі һб Щ Щ Тіс түбінің биіктігі һ =1,25* т; Доңестер шеңберінің диаметрі 0= а+ 2 • һ={і+2) • т\ Ойықтар шеңберінің диаметрі Д — й— 2 • һа =(% —2,5) • т; Тістердің үзындығы Ь = 1,6* т; Тісті доңғалақ қүрсауының қалындығы п = 3 • т; Тісті доңғалақ дискісінің қалындығы с = 3,6 • т; Білік цапфасыньщ диаметрі <і' Күпшектің диаметрі а. = 1,6 • Щр Тісті доңғалақ қүрсауының ішкі циаметрі и = Ь — 2 • п; Тесіктердіңдиаметрі £>т= \ ф —сік) Тесіктердің орналасуын анықтайтын шеңбердің диаметрі V Күпшектің үзындығы һ 1,5 Тісті донуалақ сызбасын салуға мысал қарастырайық. Модулі т =5 мм, тістер саны і =25 болатын цилиндрлік тік тісті донғалақтың сызбасын салу керек болсын. Осы тісгі доңғалақ қондьфылатын білік цапфасының диаметрі й = 22 мм. Аддымен тісгі доңғалақ қүрсауының диаметрлерін есептеп табамыз: І = т : і =5 • 25 = 125 мм; (?+ 2 ) (25+2) бөлгіш шеңбердщ диаметрі а щ дөңесгер шеңберінің диаметрі Э =т ойықтар шеңберінің диаметрі 2). Сызбада доңғалақтың екі кескінін корсету қажет мм мм кескін үшін гісгі доңғалақтың фронталь тілігі қабылданады. Доңғалақтың осін горизонталь орналастырған дүрыс. Екінші кескін ретінде гісгі доңғалақтың сол жақтан қарағандағы көрінісін сызады. Алдымен сол жақ көрінісгі салу қолайлы. Өзара перпе ндикуляр болатын горизонталь жөне вертикаль екі ось сызықтарын жүргізіп, центрлес үш шеңбер сызамыз. Олардың диаметрлері 135, 125 және 112 мм. Дөңестер шеңберін кейінірек жуан негізгі түтас сызықпен бастырьш жүргізеді, ал бөлгіш шеңбер нүктелі үзілме жіңішке сызық- пен сызылады. Ойықтар шеңберін доңғалақтың осіне пе- икуляр жазықтықта жщшіке түтас сызықпен жүрпзеді Кейде бүл сызықты көр- сетпейді. Тістердің үзындықтарын есептеп Ьғ =6 • т=30 мм, басты кескінді сыза бастаймыз. Горизонталь байланыс сы- зықтарын жүргізіп, тістердің нүсқаларын тіктөртбүрыш түріңце сызамыз. Бөлгіш шең- берге сөйкес сызық жіңішке нүктелі үзілме сызықпен жүрпзшетші жоғарыда аи- тылған болатын (49, о-сурет). Жоғарыда келгіріліен тең- аланып [оңғалақтың қалған өлшем [епін есептейміз: 49-сурет тісті дощалақ қүрсауының қалыңцығы п—Ъ • пғ= 3 -5—15 мм; тісті доңғалақ дискісінің қалыңдығы с ■ 5=18 мм; 3,6 • т 3,6 ■ қүрсаудың ішкі диаметрі күпшектің диаметрі күпшектің үзындығы тесіктердің диаметрі /) = Д - 2 • «=112—2 • 15=82 мм; (1= 1,6 • (1= 1,6 • 22 = 35 мм; Ь =1,5 • (і , 1,5 • 22 = 33 мм; \ ( А - Ч ) | (82-35) 16 мм; тесіктердің центрлері арқылы өтетін шеңбердің диаметрі В 0,5 • (2), + <1к) = 0,5 • (82 + 35)=58 мм. Есептеп табылған өлшемдері бойынша кескіндерді жіңшіке сы зы қтармен салуды аяқтайм ы з. Оның дүрыстығын тексерғеннен соң, бастырып жүргізе бастаймыз. Одан кейін басы артық көмекші сызықтарды өшіріп тастаймыз. Өлшем сызықтарын жүргізіп, доңғалақтың өлшемдерін түсіреміз (49, ә-сурет). Доңғалақтың осі арқылы өтетін жазықтықпен тілгенде алынатын кескінде оның тістері сызықталмайтынын аңғарып, есте сақтау керек. Сызбада (49, ә-сурет) кілтекке арналған ойық кескінделгенмен, оның өлшемдері түсірітмеген. Осыңдай ойықтардың өлшемдері қалай тағайындалатыны жөнінде 6.1 -параграфта айтылады. Тісті доңғалақ сызбасында тістер санын, модулін және басқа да керекті мәліметтерді көрсету керек. Оларды орналасатьш суретге көрсетілген кесте түрінде Сызу кабинетіндегі көрнекті қүралдардың шпнде тісті доңғалақтар да бар. Сол тісті донғалақтардың біреуінің негізгі параметрін (модулін) анықталық. Осы мақсатта оньщ тістерін санап шығамыз; сыртқы дөңестер шеңберінің диаметрін өлшемдерш өлшеуіш қүралдарымен Сонда О мен г-тің сан мәндерін таптық. Жоғарьща мынадай тендік М одуль т Тістер саны 22 10 35 110 . Осы тендіктен шығатын қатынасты пайдаланып, модульдің мәнін есеп- тейміз: т — 2 + 2 50-сурет Есептелген модульдің шамасын, оның 4-кестеде көрсетілген мөндерімен 46 салыстыра отырып, қолы- мыздағы тісгі доңғалақтың шын модулін анықтай аламыз. Цилиндрлік тісті беріліс екі білікке (білікгер сыз- бада көрсетілмеген) қон- дырылатын диаметрі кішірек тістегеріш (1) деп аталатын гісгі доңғалақтан және диаметрі үлкенірек тісгі доңғалақтан (2) күра- лады (51-сурет). Фронталь тілік басты кескін міндетін атқарады. Онда тісті доң- 51-сурет ғалақтардың тістері сызықталмаған, өйткені олар шарггы түрде көрсетілуге тиісті. Сол жақтан қарағандағы көріністе әрбір тісті доңғалақтың тістері үш шеңбермен көрсетіледі. Дөңестер шеңбері жуан негізі түтас сызықпен, бөлгіш шеңбер нүктелі үзілме және ойықтар шеңбері түтас жіңішке сызықтармен жүргізілетінін білесіңдер. Бөлгіш шеңберлер өзара жанасьш орналасқанын көріп түрсындар. Олай болса, доңғалақтар осьтерінің арақашықтығы бөлгіш шеңберлер диаметрлерінің қосьшдысьгаың жартысьша тең болуы қажет: Ы Ш і : , 2 мүндағы щ мен сі 2 — 1 және 2-гісгі доңғалақтардьщ бөлгіш шеңберлерінің диаметрлері. Сол жақ көріністегі доңғалақтар проекцияларының айқасқан (бетгескен) бөлігіне көңіл аударьщдар. Онда дөңестер шеңберлерінің екеуі де жуан түтас сызықпен көрсетілген. Тілікте айқасқан тістердің біреуі екіншісінің тасасында орналасып, көрінбейді. Сондықтан 2-доңғалақтьщ ең төменгі шеті тілікте үзілме сызықпен жүргізіледі. Тісгі берілісте 1 жене 2-доңғалақтардың модульдері өзара тең болады: т = т = т \ т — тісті беріліс модулі. Диаметрі үлкен тісті доңғалақтың гістерінің саны ^ диаметрі кіші доңғалақтың тістер саны і. -ден артық болады және мына тендік сақталады: 47 Конустық тісті доңғалақтар мен червякті доңғалақтардын сызбаларын салу қиын, әрі бағдарламада жоқ. Оқушыларға берілістерді тереңірек үйрету үшін сызу пәнінен қосымша сабақ, үйірме үйымдастырьш, зауыттарға, конструкторлык бюроларға саяхат жасаған жөн. Жатгығулар 1. Тісті берілістердің атқаратын негізгі қызметі қандай? Тісті берілістен басқа қандай берілістерді білесің? 2. Тісті берілістің басты типтерін атап, оларға сипаттама бер. 3. Айналмалы қозғалысты түзусызықты қозғалысқа айналдыратын берілісті қалай атайды? Осындай берілісте кездесетін тетікбөлшектерді ата. 4. Храповикті механизм қалай жүмыс жасайды? Онда пластинка тәріздес серіппе қолданылады делінген болатын. Серіппені алып тастаса, храповикті механизм өзінің қызметін атқара ала ма? 5. Тісті доңғалақтың сызбасында бөлгіш, дөңес және ойық шеңберлері қаңдай сызықтармен көрсетіледі? £ 6. Тісті доңғалақтың модулі мен тістерінің өлшемдері арасындағы байланыстар қандай? 7. 1:2 масштабын пайдаланып, цилиндрлік тісті доңғалақтың сызбасын сал жөне оның өлшемдерін түсір. Тіспің саны т. =58, модулі т = 2,5; білік цапфасыньщ диаметрі сіь = 35 мм. Формулаларды пайдаланып, тісті доңғалақтың өзге өлшемдерін есепте. Сызбаның жоғарғы оң жақ бүрьппына, 50-суретті пайдаланып, тісті доңғалақтың мод>лін және тістер санын кестеге жазып көрсет. 8. Дөңес шеңберінің диаметрі 108 мм, тістерінің саны 25 болатын тісті доңғалақтың модулін есептеп шығар. Тістерінің биіктігі қанша? Бөлгіш шеңбердің диаметрін анықта. 9. 51 -суреттегі цилиндрлік тісті беріліс сызбасын дәптеріңе көшірііі сал. Егер берілістің модулі т =3,5 және тістерінің саны ^,=12, ^=24 болса, доңғалақ осьтерінің арақашықтығын есепте. 4-тарау. БҮРАНДАНЫҢ ЖӘНЕ БҮРАНДАЛЫ ТЕТІКБӨЛШЕКТЕРДІҢ КЕСКІНДЕРІ ■ Яй 4.1. Бүрама қозгалыстар мен сызықтар Нүкге белгілі бір бағытта бірқалыпты қозғалады дейік. Сонда нүкгенің траекториясы түзусызық болады. Нүктенің осындай қозғалысын түзусызықты қозғалыс дейді. Нүкте екінші бір қозғалмайтын нүктеден айналатын болса, | крзгалагын нүктеғе әсер ететін центрғе тартқыш үдеуі түрақты шама болғанда нүктенің траекториясы іиеңбер болады. I Қозғалмайтын нүкте осы шеңбердің центрі деп аталады. Қозғалу барысында екі нүктенің арақашықтығы түрақты болып қалады жөне осы арақашықтық шеңбердің радиусын анықтайды. Нүктенің осындай козғалысын айналмалы қозғалыс дейді. Фиғура нүктелер жиынынан түрады. Фигураларды қатты денелер түрінде қарастырамыз. ■ Фигураның қозғалысы оның ауырлық центрінің (нүктенің) қозғалысымен анықталады. Фигураның бір нүктесі белгілі бір жылдамдықпен түзусызықты козғалса, оның басқа нүктелері де сондай бағытта сондай жылдамдықпен I ; түзусызықты козғалады. Фигураның бір нүкгесі айналу центрі деп аталатын нүкгеден белгілі бір бүрышқа бүрылса, оның баскд нүктелері де аталған центрден соңцай бүрышқа бүрылады және барлық нүктелердің бүрылулары бағыттас болады. I Түзусызықты және айналмалы козғалыстармен физика пәнінен таныссыңдар. Оларды қарапайым қозғалысқа , жатқызады. Енді күрделі қозғалыстың бір түрі — бүрама 1 (винттік) қозғалыс туралы әңгіме етейік. Екі түзу алалық, олар а жөне Ь түзулері болсын. Олардың біреуінің, мысалы а түзуінің бойында орналасқан А нүктесінің қозғалысын қарастырайық. Айталық, А нүктесі а түзуі бойымен бірқалыпты қозғалсын және а түзуі Ь түзуінен біркалыпты I айналсын. Сонда А нүкгесі екі қозғалысқа қатынасады, яғни оның қозғалысы күрделі қозғалыс болады. Осындай 1 түзусызықты және айналмалы козғалыстарға ажырайтын 1 күрделі қозғалысты бурама қозгалыс деп атайды. Бүрама Щ қозғалыспен орнын ауыстырып отыратын нүктенің I траекгориясын бурама сызық деп атайды. Бүрама сызықтың I түрі көп. Солардың ішінде күнделікті өмірде көп кездесетінін I қарастырайық. ■ Егер а және Ь түзулері параллель болса, а түзуі Ь түзуінен I айналганда цилиндр беті пайда болады. Осыған байланысты ■ А нүкгесінің траекториясы болатьш сызьщты цилиндрлік бүрама I сызық деп атайды. Іс жүзінде цилиндрлік бүрама сызықты I былай алуға болады (52-сурет): цилиндр пішіндес болат сы- рықты (1) металл жонатын белдектің қысқышына (пат- роньша) (2) қыстырып, оны бірқалыпты айналдыралық; осы сырықтың бетіне кескіш- тің (3) үшын тақап қойып, оны сырықты қуалай бірқальшты түзусызықты қозғалтамыз. Сонда кескіштің өткір үшы сырық бетінде із қалдырады, 52-сурет яғн и ц и л и н д р л ік бүрама сызьщты сызьш шығады (52- суретте белдек көрсетілмеген). Мүндағы Ь түзуі бүрама сызықтың осі, ал а түзуі айналу бетінің жасаушысы. Бүрама сызықтың жасаушысы (о) айналу осінен ( Ь ) толық бір айналғанда пайда болатын бөлігін бурама сызықтың орамы дейді. Орамның шеткі нүктелерінің бүрама сызықтың осі бағытында алынған арақашықтығын бурама сызықтың қадамы дейді. Бүрама сызықтың қадамын Р әрпімен беліілейді. • »' Цилиндрлік бүрама сызықтың проекцияларын салуды қарастырайық. Осы мақсат үшін диаметрі сі, биікгігі 2 • Р болатын цилиндр алайық. Оны горизонталь проекциялар жазықтығына қойып, алдынан және үстінен қарағандағы коріністерін сызамыз (53-сурет). Цилиндрдің үстіңгі көрінісі диаметрі сі-те тең шеңберге, ал алдыңғы корінісі ені ё, биіктігі 2 • Р болатын тіктортбүрышқа кескінделетінін білесіндер. Сонда цилиндрлік бүрама сызықтың горизонталь проекциясы да диаметрі сі-те тең шеңбер болады. Енді, оның фронталь 53-сурет 50 проекщіясын түрғызу үшін шеңберді де, бүрама сызықтың кадамын да тең бөліктерге, мысалы 12 бөлікке бөлеміз. Бөліну нүкгелері арқылы жүргізілген сәйкес түзулер мен жазықтық- тардың қиылысу нүктелерін тауьт, оларды жатық сызықпен қосамыз. Соңда алынған нүктелердің жиыны А, А1, ... , А 12 цилиндрлік бүрама сызыкты анықтайды. Оның фронталь проекциясы синусоида деп аталатын қисықты береді. Егер А нүкгесі горизонталь проекцияда шеңбер бойымен сағат тілінің қозғалу бағытына қарсы бағытта жылжыса, онда басты көріністе бүрама сызықтың көрінетін бөлігі содцан оңға қарай көтеріледі. Бүрама сызықтың фронталь проекциясының көрінетін бөлігі солдан оңға қарай көтерілетін болса, онда оны оңқай бурама сызық деп атайды. Егер бүрама сызықтың фронталь проекңиясының көрінетін бөлігі оңнан солға қарай көтерілетін болса, оңда оны солақай бурама сызық деп атайды. 53-суретте оңқай цилиндрлік бүрама сызықтьщ екі орамы көрсетілген. Цилиндрдің жаймасы тіктөртбүыш болады. Оның үзындығы шеңбердің үзындығына, ал ені цилиндрдің биікгігіне тең. Бүрама сызықтың А, А1, ... , А'2 нүктелерін жаймаға түсірсек, олар А№ А01,...,А0'2 бір түзудің бойында орналасады. Жазықтықгағы екі нүктені қосатын сызықтардың ішіндегі ең қысқасы — түзудің кесіндісі. Олай болса, бүрама сызық — цилиндр бетінің бір жасаушысының бойьшда жатпайтын екі нүктесін қосатын сызықтардың ішіндегі ең қысқасы. Осывдай бетте орналасқан қысқа сызықтардың техника мен ғылымда маңызы зор. Цюшндрлік бүрама сызыкты цилиндр бетіне көшіру үшін қағаздан катеттерінің бірі Р-те, ал екіншісі п • й-те тең тікбүрышты үшбүрьші қиып алу керек. Оны цилиндрдің бүйір бетіне цилиңдрдің табаны мен үшбүрыштың л • сі-ге тең катеті беттесетіңдей етіп ораса, үшбүрыштың гипотенузасы цилиңдрлік бүрама сызықтьщ бір орамын береді. Бүрама сызықтар кеңістік сызықтарының қатарына жатады. Кеңістік сызығының нүктелері бір жазықтықта жатпайды. Шеңбер, эллипс, синусоида сияқты қисықтардың барлық нүкгелері бір жазықтықта жатады. Сондьгқтан оларды жазықтық қисықтары дейді. жүктеу/скачать 8,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|