I. Қыс өтіп, күлімдеп көктем, жарқырап жаз келгенде, шұрқырап жатқан қалың жылқы

277 
 
 
3.  Мәтін мазмұнынан байқалатын қазақ халқына тән ерекше қасиеттер 
A)    Әдептілік, білімділік 
B) Қонақжайлылық, ізеттілік 
C)    Талғампаздық, ақылдылық 
D) Естілік, көрегенділік 
E) Ақкеңілдік, шешендік 
4.  Мәтіниің 1,2-бөлімінде айтылған ой 
A)    Ac ұсыну әдебі 
B) 
Қонақкәде салты C) Дастарқан әдебі 
D)    Шай құю дәстүрі 
E) 
Қолға су құю әдебі 
5.  Үй иесіне деген құрмет мәтіннің қай бөлімінде сөз болады? 
A) 3 
B) 1,2 
C)  4 
D)  2 
E)  1 
6.  Мәтін мазмұнына алшақ ой 
A)  Ac ұсынудың ережесі бар. 
B)  Қонақтың қолына құманмен су құяды. 
C)  Суды екі жігіт төрден бастап құяды. 
D)  Суды шай ішіп болған соң да құяды. 
E)  Қолды жуғанда сілкімейді. 
 
3-  мәтін 
Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: 
Қазақ хандығы ту тіккен өңір 
1.  Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілқайыр ханнан бөлініп, 
жүректерінде азаттық пен бостандықтың жалыны жанған елін ертіп, Батыс Моғолстанның Шу 
мен  Талас  өзендері  аралығындағы  Қозыбасы  аймағына  қоныстанды.  Осындай  тарихи 
оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өңірдің тауы мен тасы, әрбір басқан жері аңызбен 
өткен кезеңдерден сыр шертеді. 
2.  Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-и Рашиди” атты  еңбегінде көрсетілген Керей мен Әз 
Жәнібектің  алғашқы  хандық  құрып,  ту  тіккен  жері  -  Шу  бойындағы  Қозыбасы.  Ол  шоқы 
Мойынқұм  ауданындағы  Жамбыл  тауында  орналасқан.  Шу  өзенінің  арнасы  сол  кезде 
Қозыбасы биігіне жақын болыпты. 
3.  Қозыбасы,  Қозыбашы  -  атауына  келер  болсақ,  тарихи  түп  дерек  көздеріндегі  Қазақ 
мемлекеті  құрылған  аймақ.  Этимологиялық  мағынасы  қозының  басындай  ғана  тау-төбелі 
жерлерді  білдіреді.  Жетісу  өңірінде  бірнеше  Қозыбасы  бар.  Мұхаммед  Хайдар  Дулатидің 
«Тарих-и  Рашиди»  кітабында  Қазақ  хандығының  құрылған  жері  -  Шу  бойы  мен  Қозыбасыда 
деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы - тарихи-географиялық тұрғыдан алғанда XIV- XV 
ғасырларда билік еткен Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар 
жер атауы. Қазақ хандығы осы Қозыбасыда шаңырақ көтерген. 
4.  Көне тарихқа үңілсек, Талас пен Шу өзендерінің аңғарлары ерте заманнан адам баласының 
тұрағы  -  мекені  болғандығын  айғақтайтын  белгілерге  көптеп  жолығамыз.  Тарихи  дерек 
коздеріне  үңілсек,  Батыс  Түрік  қағандығының  бастапқы  жері  Іле,  Шу  және  Талас  өңірлерін 
қамтыған.  Батыс  Түрік  қағандығының  саяси  орталығы  түрлі  мезгілде  Шу  өңіріндегі  Суябта, 
Баласағұнда және Меркіде орналасты. Бұл қалалар өз заманында қайнаған саяси өмірдің куәсі 
болды. 
5.  Осындай  ғасырлар  қойнауынан  бастау  алатын  қазақ  халқының  қалыптасуы  Қазақстан 
аумағында  ежелгі  замандардан  бері  үздіксіз  жүрген  этноүрдістердің  заңды  қорытындысы 
екені  ғылымда  дәлелденген  тұжырым.  Этногенез  үрдісі  әрбір  тарихи  кезеңде  өзіне  тән 
айрықша  белгілермен  ерекшеленеді.  Сондай  ерекше  кезеңге  XIV  ~  XV  ғасырлардагы 
этноүрдістер жатады. Бұл кезеңнің басты  белгілерінің біріне  - қазақ халқының этнос ретінде 
тарих төріне шығуы жатса керек. 
6.  Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жатқан түркі- оғыз текті ұлыстар 
негізінде  қалыптасқан  ортақ  тіл,  дәстүр,  территория,  менталитеттегі  байырғы  этностың 
қайтадан  «қазақ»  деген  жаңа  атпен  тарих  сахнасына  шыққан  кезі.  Яғни,  бұрыннан  әртүрлі 
аталып  келген  этнос  (сақ,  ғұн,  үйсін,  түрік,  оғыз,  түркеш,  қыпшақ,  т.б.)  жаңа  этнонимге  ие 
болды.  Жаңадан  пайда  болған  «қазақ»  этноним  іне  байланысты,  олардың  мемлекеті  «Қазақ 
хандығы»  деп  аталды.  Жаңа  атауға  және  жаңа  статусқа  ие  болды.  Демек,  XV  ғасырдың 

278 
 
 
алпысыншы  жылдарында-ақ,  Қазақ  хандығы  ұлттық  құрамы,  аумақтық  тұтастығы, 
мемлекеттік  басқару  жүйесі,  сондай-ақ  ішкі-сыртқы  саясаты  жағынан  қалыптасқан  мемлекет 
ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі таңдағы халықаралық қатынастар жүйесіндегі 
«мемлекет»  өлшемімен  қарауға  болмайтын.  Оның  үстіне,  «мемлекет»  деген  ұғымның  өзі 
тарихи  мәнге  ие.  Оған  ұдайы  даму,  кемелдену  негізіндегі  тарихи  үдеріс  ретінде  қарау  керек. 
Өйткені, Қазақ хандыгы құрылған XV ғасырда дүниежүзіндегі барлық елдер, яғни мемлекеттер 
біздің  бүгінгі  ұғымымыздағы  мемлекеттік  өлшемге  жауап  бере  алмайтын.  Демек,  Қазақ 
хандығы  алғаш  құрылған  күннен  бастап,  сол  кездегі  Еуропа  мен  Азияның  кез  келген  елімен 
тең тұра алатын. 
7.  Мәтінде жауабы жоқ сұрақты табыңыз 
A)  Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы қашан, қайда тойланды? 
B)  Қазақ хандығы қай ғасырда қалыптасқан мемлекет болып өмір сүрді? 
C)  Алғашқы қазақ хандығын кімдер құрды? 
D)  Қазақ хандығының құрылған жері туралы кімнің еңбегінде айтылған? 
E)  «Қозыбасы» атауының этимологиялық мағынасы қандай? 
8.  Мәтін мазмұны бойынша тұжырымдардың дұрысы 
1.  Қозыбасы - Жамбыл тауындағы шоқы 
2.  Қазақ хандығы XV ғасырда қалыптасты 
3.  Қазақ халқының негізін түркі-оғыз текті ұлыстар құрады 
A)    Үшеуі де дұрыс 
B) Тек екінші 
C) Бірінші мен үшінші 
D)    Бірінші мен екінші 
E) Екінші мен үшінші 
9.  Мәтінде кездесетін Баласағұн, Меркі, Суяб қалаларына байланысты нұсқаны көрсетіңіз 
A)  Батыс Моғолстан, Шу, Талас өзендері бойында орналасқан. 
B)  Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы болтан. 
C)  Еуропа мен Азияның кез келген елімен теңдесе алады. 
D)  Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан. 
E)  Қозыбасы аймағында қоныстанған, 
10.  Мәтін мазмұнының реттілігі 
1.  Жәнібек пен Керей сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлінуі 
2.  Жаңа этнонимнің пайда болуы 
3.  Алғаш ту тіккен жер 
4.  Қозыбасы атауы 
A)  2,4, 3, 1 
B)    1,2, 3,4 
C)     4, 2,1,3 
D) 1,3,4,2 
E) 3,4, 2,1 
11.  Мәтіннің қазақ елінің жаңа атауға, жаңа статусқа ие болғандығы туралы айтылатын бөлігі 
A)  2 
B)  4 
C)  3 
D)  1 
E)  5 
12.  Мәтіннен 1 және 2-бөлігінің мазмұн жағынан сәйкестігін табыңыз 
A)  Ежелден қазақ даласын мекендеп келе жатқан ұлыстар туралы сөз болады. 
B)  Қазақ хандығының Еуропа, Азия елдерімен тең түсе алатынын айтады. 
C)  Қазақ хандығының алғаш құрылған жері туралы айтылады. 
D)  «Қазақ» деген жаңа аттың тарих сахнасына шыққан кезі туралы айтылады. 
E)  Қасиетті Мойынқұмның төл тарихы туралы айтылады. 
 
4-  мәтін 
I.  Құнарлы құрттың қадірін білеміз бе? 
1.  «Құрт - құрғатылған, кептірілген сүт өнімі. Пісіліп, майы алынған айранды қайнатып, кенеп дорбада 
сүзіп алып, тұздап, өреде кептіріп сақтайтын тағам түрі», - деп жазады ұлттық тағамымыз жөнінде 
«Сарыарқа самалы» басылымы. 
2.  Адам денсаулығына аса пайдалы екендігінің дәлелі - құрт - кальцийдің көзі. Сондай-ақ, ақуызға өте 
бай,  Сондықтан  ол  -  құнарлы  тағам.  Оның  құрамында  А,  В,  С  дәрумендері,  мыс,  мырыш,  күміс,  темір, 
кремний, магний, кальций, алюминий микроэлементтері жетерлік. 
3.  Балалар үшін де құрттың пайдасы ұшан-теңіз. Ол - баланың бойының өсуіне және сүйектері, тістері 

279 
 
 
дұрыс  қалыптасып,  жетілуіне  септігін  тигізер  тағамдардың  бірі.  Әсіресе,  қатқан  құрттың  пайдасы  зор. 
Себебі  тісі  енді  шығып  келе  жатқан  балалардың  иектерінің  қатаюына  жәрдемдеседі.  Кепкен  құртты 
мүжіген баланың тісі сау, сүйегі берік болады. Ал сау әрі мықты сүйек - тірек қимыл аппаратының дұрыс 
әрі  белсенді  жұмыс  жасауына  сеп  болады.  Жасы  ұлғайған  кісілерде  зат  алмасу  баяулай  бастайтыны 
белгілі. Құрттың құрамында зат алмасуды және бауырдың қызметін жақсартатын холин және метионин 
деген  заттар  бар.  Сондай-ақ,  В  тобының  дәрумендері  болғандықтан,  қарттарда  жиі  кездесетін 
атеросклероз ауруының алдын алады, 
4.  Құртты көктем, жаз айларында жеген өте пайдалы. Себебі көктемде дәрумендердің жетіспеушілігі 
байқалады. Жаз айында ыстық шай ішкен кезде, термен бірге тұзды да жоғалтады. Сол жоғалған тұздың 
орнын толтыруға көмегі зор. Құртты әркім өз қалауынша қалаған тағамына қосып жей беруге болады. 
II.  Сусын әрі қорек 
1.  Езілген  құрт  түйіршіктерін  малта  дейді.  Ол  -  өте  кәделі  әрі  жұмсақ  ас.  Ұзақ  сапарға  жолаушылар 
көбіне  малта  алып  аттанған,  Өйткені  малта  бір  жағынан  ашыққан  адамның  өзегін  талдырмаса, 
екіншіден  шөлдеген  кісіге  сусын  болған.  Адам  аштыққа  бір  айға  дейін  шыдауы  мүмкін,  ал  шөлге  бір 
жетіге де шыдай алмайды. Егер де ұзақ жолға шығатын адам малта құрт алса, еш алаңдамауға болады. 
Себебі малта құрттың адамды шөлден құтқарар ерекше қасиеті бар. 
2.  Соғыс  ардагерлерінің  естеліктеріндегі  мына  бір  хикая  ерекше  назар  аудартады.  Соғыс  алдындағы 
қырғын  шайқаста,  қатары  селдіреген  взвод  қорғаныс  шебін  тастап,  шегінуге  мәжбүр  болады.  Күші  
басым жау әскерінің танктері екі қанаттан орап, ту сыртынан өтіп кеткен. Тірі қалған бес жауынгер сай- 
жыраны сағалап, жаудың тылында қалады. Аштық пен шөл бірдей қысқанда қатардағы жауынгер жүк 
қапшығын ақтарып отырып, бес-алты құрт тауып алған екен. Майданға келгеніне сегіз ай болса да, 
«елдің дәмі ғой», - деп ырымдап, жемей жүрген көрінеді. Жасырынған жерде төрт күн, төрт түн жатады. 
Бесінші  күні  таң  ата  қоршаудан  сытылып  шығып,  өз  бөлімдеріне  қосылыпты.  «Жанымызды  сақтаған 
бес-алты құрт болды» дегенге бөлімнің басқа жауынгерлері таңғалыпты. 
13.  Қатқан құрттың жас балаларға пайдасы 
A)    Иекті қатайтады 
B) 
Бауыр жұмысын реттейді 
C)  Зат алмасуын реттейді 
D) 
Атеросклероздың  алдын  алады 
E) 
Шөлдетпейді 
14.  Құрттың бала ағзасына пайдасы жөнінде мәлімет беретін мәтіннің қай бөлігі? 
A)    Бірінші мәтіннің III бөлігінде 
B) Екінші мәгіннің II бөлігінде 
C)    Екінші мәтіннің алғашқы бөлігінде 
D) 
Бірінші мәтіннің II бөлігінде 
E) Бірінші мәтіннің I бөлігінде 
15.  Екі мәтіндегі ақпараттың орналасу реттілігі 
1.  Соғыс ардагерінің хикаясы 
2.  Ұлттық тағамның жасалуы 
3.  Дәрумендерге бай екендігі 
4.  Балалар мен үлкендерге пайдасы 
5.  Езілген құрт түйіршіктері 
A)  1,3,4,5,2 
B)  3,2,5,4,1 
C)  2,3,4,5,1 
D)    2,1,3,4,5 
E)  5,1,2,3,4 
16.  Құрт қасиетіне жатпайтын нұсқа 
A)  Кептірілген сүт өнімі 
B) Шөлден құтқаратын қасиеті бар 
C)  Кальцийдің көзі 
D)  Бие сүтінен жасалады  E) Ақуызға бай тағам 
17.  Екі мәтінге ортақ атауды табыңыз 
A)  Құрттың жасалуы 
B) 
Сүт тағамдары 
C) 
Құрттың түрлері 
D)    Құрттың пайдасы 
E) 
Құрт түйіршіктері 
18.  Мәтінде жауабы жоқ нұсқаны табыңыз 
A)  Құрттың қанша түрі бар? 
B)  Құрт қалай жасалады? 
C)  Құрттың жасы ұлғайған кісілер үшін пайдасы бар ма? 
D)  Құртты жылдың қай мезгілінде жеген пайдалы? 
E)  Құрттың балалар үшін қандай пайдасы бар? 
19.  «Малта» сөзіне сәйкес келетін жауап 
A)  Әлі толық кеуіп үлгермеген құрт. 
B)  Құрғатылған, кептірілген сүт өнімі. 
C)  Езілген құрт түйіршіктері. 
D)  Бірнеше жыл сақталған сықпа құрт 
E)  Қайнап жатқан құрттың көбігі. 
20.  Мәтінде кездеспейтін нұсқа 
A)  Атеросклероз ауруының алдын алады. 
B)  Сүйектердің қатаюына әсер етеді. 
C)  Баланың бойын өсіреді. 
D)  Бауырдың қызметін жақсартады. 
E)  Қант қосылып жасалады. 

280 
 
 
2110 – Нұсқа 
1-мәтін 
 
Нан  тарихының  тамыры  ежелгі  заманға  кетіп жатыр.  Ғалымдардың  пікіріне  қарағанда,  ол 
он  бес  мың  жылды  құрайды  екен.  Алғашқы  нанның  өсімдігі  бидай  да,  сұлы  да,  арпа  да  емес, 
кәдімгі емен екен. 
Ежелгі адамдар емен жаңғағын үгіп, одан үй жасаған. Бұған археологтардың қазба жұмыстары 
дәлел.  Дәнді-дақылдарды  қолдан  егуді,  оның  дәнінен  ұн  жасауды  адамдар  бірте-бірте 
меңгерген.  Сұйық  ботқа  -  қазіргі  нанның  бастапқы  түрі  болған.  Ал  Африка  мен  Азияның 
бірқатар елдерінде осындай быламықтарды нан ретінде әлі де қолданады. 
 
1. Мәтін мазмұнына қай мақал сәйкес келеді? 
A) Ас - елдің құты 
C) Жаман ayруға жақсы ас          E) Ac иесімен тәтті 
B) Ас атасы – нан 
D) Кәсіп, кәсіп түбі – нәсіп 
2. Алғашқы нан неден жасалған? 
A) Арпа-бидайдан 
C) Шырша жаңғағынан E) Қарағай жаңғағынан 
B) Ұннан 
D) Емен жаңғағынан 
 
2- 
мәтін 
 
Әйгілі жазушы Г. Бельгер: «Неміс тілі, қазақ тілі, орыс тілі - шабытымның үш қайнар бұлағы», - 
деген екен. Бүгінгі күні бірнеше тілді қатар игерген адамдар саны күн санап артуда деп әбден 
айтуға болады. Ондаған тілдерді қатар үйренуге кабілетті адамдарды «Полиглот» деп атайды. 
Орыс жазушысы А.П.Чеховтың «Бірер тіл білмеген адам өзін құжатсыз жандай сезінеді» деген 
қанатты сөзі бар. Көп тіл игергісі келетіндерге бірнеше кеңес: 
1)  Үзбей  жаттығу.  Атақты  неміс  археологы  Генрих  ІІІлиман  үнемі  жаттығуының  арқасында 
күніне прозалық мәтіннің жиырма бетін жаттап алуға қолы жеткен. Ол орыс тілін 6 апта ішінде 
үйренген. 
2)  Алдымен негізгі тілдерді, ал содан кейін сол тілдерге жақын тілдерді үйрену қажет екен. 
Әрине, адам көбірек тіл білсе, жаңа тілді игеру де жеңіл болады. 
3) Ең бастысы - қорықпау керек. Тілді үйрене жүріп, өз ойыңызды сол тілде түсіндіруге тырысу 
керек. Үйреніп жүрген тілде сұрақ қоя отырып, тіл білетін және өзіңізге көмек көрсете алатын 
адаммен барынша көбірек сөйлесіңіз. 
4)  Музыканы көбірек тыңдап, есту қабілетіңізді дамыта беріңіз. Өйткені ол шетел тілін 
үйренуде жақсы көмекші. 
Олай  болса,  достар,  полиглот  болғыларың  келсе,  тек  алға  ұмтылыңдар!  Антик 
философтарының  «тілді  бесіктегі  деміңнен  соңғы  деміңе  дейін  үйренсең  де  аз»  дегенін 
ұмытпайық! 
 
3. Бірінші кеңеске сәйкес тіл үйренугс негіз болатын басты әрекет 
A) Тілдердің ұқсастығы 
D) Күн сайынғы жаттығу 
B) Музыка тыңдау 
E) Қорқынышты жеңе білу 
C) Адамның жеке қабілеті 
4. Қандай мақал-мәтел берілген мәтіннің мазмұнын ашып тұр? 
A) Басқа пәле - тілден. 
B) Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл. 
C) Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады. 
D) Тілі тәтті жая жейді, тілі қатты таяқ жейді. 
E) Тіл қаруы сөз, сөз қаруы - ой. 
5.  Мәтін бойынша адамның есту қабілетін қалай арттыруға болады? 
A) Әдемі сөйлеу арқылы 
D) Ән шырқау арқылы 
B) Әуезді саз тыидау арқылы 
E) Музыка жазу арқылы 
C) Көп әңгімелесу аркылы 
6. «Полиглот» деп кімдерді айтамыз? 
А) Жазушылық қабілеті бар адамдарды 
В) Екі тілді меңгерген адамдарды 
С) Он щақты тіл меңгергендерді 
D) Музыкалық қабілеті жоғары адамдарды 
Е) Өлең оқу мәнері жақсы адамдарды 
3- 
мәтін 

281 
 
 
Ертеде  патшаның  екі  қызы  болыпты.  Патша  екі  қызын  да  жақсы  көріп,  қолынан  келгенше 
оларды  ештеңеден  қақпай,  қалағандарын  жасап,  айтқандарын  екі  етпеуге  тырысады  екен. 
Дегенмен  де  өсе  келе  үлкен  қызының  мінезі  өзгере  бастапты.  Ол  үнемі  мұңайып,  бақытсыз 
кейіпте жүретін болыпты. 
Бір күні білімді бір адам патшаға қонаққа келіпті. Патшаның қайғылы түрін көріп, себебін 
сұрапты. Патша: «Е-е-е... сұрама, күлмейтін бір қызым бар, дертін ешкім білмейді» - дейді. 
«Патшам, рұқсат етсең, сарайыңызда қонақ болайын. Мүмкін қызыңыздың қайғысының 
себебін табармын», - дейді жолаушы. Патша қуана рұқсат етіпті. 
Сол  күннен  бастап  саяхатшы  екі  қызды  патша  рұқсатымен  жасырын  аңди  бастапты.  Қараса, 
екеуі түнде жатар алдында жастықтарының астынан бір дәптер шығарып, бір нәрселер жазып, 
таңертең  жазғандарын  оқып,  орындарынан  тұрады  екен.  Саяхатшы  бір  күні  қыздар 
ұйықтағаннан  кейін  дәптерлерін  алып  оқыса,  кіші  қыз  өзіне  жасалған  жақсылықтарды,  ал 
үлкен қыз тек болмашы әділетсіздіктерді жазыпты. 
Ертеңінде  саяхатшы  кіші  қыздан  рұқсат  алып,  оның  дәптерін  үлкен  қыздың  жастығының 
астына қояды. Таң атысымен патшаның үлкен қызы жастық астынан дәптерді алып оқыпты. 
Сарайдағылар  екеуіне  де  бірдей  қарағандықтан  ол  дәптерде  жазылғандарды  жатырқамапты. 
Өзіне  жасалған  жақсылықтар  есіне  түсісімен  жүзі  жадырап,  қуанғаннан  ән  сала  бастапты. 
Патша үлкен қызының қуанғанын көріп, өз құлағы мен көзіне өзі сенбепті. Бірден саяхатшыны 
шақырып,  бұны  қалай  жүзеге  асырғанын  сұрапты.  Саяхатшы:  «Патшам,  өмір  айна  сияқты. 
Оның  жақсы  жақтарын  ойласақ,  бізге  әдемі  керінер.  Сіздің  үлкен  қызыңыз  өмірінің  жаман 
жақтарын ойлағаны үшін бақытсыз болған», деп жауап береді. Патша үлкен қызын шақырып, 
оғап  енді  дәптеріне  тек  жақсылықтарды  ғана  жазуға  кеңес  беріпті.  Сол  күннен  бастап, 
патшаның екі қызы да бақытты өмір сүріпті. 
 
7. Мәтіндегі негізгі ой кімнің сөзі арқылы беріледі? 
A) Саяхатшының 
C) Кіші қыздың 
E) Қызметкерлердің 
B) Үлкен қыздың 
D) Патшаның 
8.  Кіші қыз неге бақытты еді? 
A) Патша бетінен қақпайды 
D) Ақылдылығына сенімді 
B) Өзіне жасалған игі істерді ойлайды 
E) Әкесі қатты еркелетеді 
C) Өзінің көркіне көзі тояды 
9. Патшаның үлкен қызының дертке шалдығуының себепшісі 
A) Сарай қызметшілері          C) Өзі 
E) Саяхатшы 
B) Әкесі 
D) Сіңлісі 
10. Саяхатшы неліктен қыздардың күнделігін жасырын оқыды? 
A) Патшалықтың құпиясын ашу үшін 
B) Кіші қыздың науқасын білу үшін 
C) Қыздардың сырын ашу үшін 
D) Қыздардың ақылдылығын білу үшін 
E) Қыздар тәрбиесімен айналысу үшін 
11. Қай даналық ой (тағылым сөз) мәтіннің түйінін ашады? 
A) Құрметті адам болғың келсе – көптің сөзін сөйле, халық жағында бол. 
B) Ізгіліктен басқа таусылмайтын, бұзылмайтын байлық жоқ. 
C) Шапағатты ойға беріл, шапағатты сөзге беріл, шапағатты іске беріл. 
D) Тәрбиеліден тәлім, ғалымнан - ғибрат, өнерліден өнеге ал. 
E) Қаруың – білімің мен тілің, сүйенішің, тірегің ақылың болсын. 
12. Мәтіннің стилі қандай? 
A) Публицистикалық стиль 
D) Ауызекі сөйлеу стилі 
B) Ресми іс-қағаздар стилі 
E) Көркем әдебиет стилі 
C) Ғылыми стиль 
4- 
мәтін 
 
Атадан балаға мирас болып келе жатқан салт-дәстүрлеріміздің бірі – ер балаға айдар шаш және 
кекіл қою. Қазақ халқының салт-дәстүрінде адам шашын ерекше қастерлеген. Қазақта 
«Айдарлы бала айбарлы бала» деген сөз бар. Айдар шаш ер баланы тіл мен көзден сақтайтын 
көрінеді. Сондықтан да ата-ана баласы бір жасқа толғанда, оның қарын шашын алып, төбесіне 
бір өрімдей ғана шаш қалдырып, оны өсіріп, көзді маржан, қаратас тағып, өріп қоятын болған. 
Бұл ғұрып ер балаға жасалады. 

282 
 
 
Салт-дәстүріміздің қайта жаңғырғаны шығар, қазір айдар қойған, кекіл таққан балаларды жиі 
көретін болдық. Төбесінде айдары бар балаларға үлкен кісілер ерекше назар аударып, көрген 
жерде қастарына шақырып, аты-жөнін сұрап, ықылас-баталарын беріп жатады. Жасының ұзақ, 
денінің  сау  болуын  тілейді.  Халық  айдарлы  балаға  тіл-көз  тимейді  деп  есептеген.  Қойылған 
айдарды  бала  жеті  жасқа  немесе  он  үш  жасқа  келгенше  тіл-көздің  сұғынан  сақтайды  деп 
алғызбаған.  Халық  дәстүрінде  балаға  сұқтанған  адамның  көзі  айдарға  түсіп  алдансын  деген 
сеніммен қояды. Айдар қойған баланың шашын сүндетке отырғызғанда ғана алады деген ұғым 
бар. Тарихи деректерге сүйенсек, Кенесары Ханның інісі Наурызбай батырдың айдары болған. 
Қазақта Айдар деген адам есімі де бар. 
Қазақтар  тәрізді  Тайланд  халқы  да  балаларына  айдар  қояды.  Олардың  наным-сенімдері 
бойынша аурушаң балаға айдар қойса, ол тез сауығып кетеді. Тайландтықтар бала сырқатынан 
сауығып кеткен соң айдарды алып тастайды екен. 
 
13. Мәтін мазмұны бойынша тайландтықтар баланың айдарын қай кезде алады? 
A) Бала сырқатынан айыққан кезде 
D) Алғаш аңға шыққан кезде 
B) Жеті жасқа толған кезде 
E) Мүшел жасқа келген кезде 
C) Үйленген кезде 
14. Мәтін мазмұнына қатысы жоқ тұжырымды табыңыз 
1. Айдар шашты ұл баламен қатар қыз балаға да қояды. 
2. Айдар қою бүгінгі күні қайта жаңғырған. 
3. Айдар қою дәстүрі басқа халықта да бар. 
A) Екінші мен үшінші 
C) Тек екіншісі 
E) Тек біріншісі 
B) Тек үшіншісі 
D) Біріншісі мен екіншісі 
15.  Мәтінге атау беріңіз 
A) «Айдар» есімі туралы 
C) Қарын шаш 
E) Тайландтық «Айдар» 
B) Бүгінгі шаш үлгісі 
D) Айдар шаш 
16.  Mәтін бойынша баланың айдарын қай кезде алады? 
A) Сүндетке отырғызған кезде 
D) Қырқынан шығарған кезде 
B) Тәй – тәй басқан кезде 
E) Он жасқа толған кезде 
C) Тілі шыққан кезде 
 
17.  Мәтінге байланысты дұрыс тұжырымдарды табыңыз 
1. Айдар шаш қою - ежелгі салт-дәстүріміздің бірі. 
2. Айдарлы балалар үлкендердің ерекше назарында. 
3. Наурызбай батырдың айдары болған. 
A) Үшеуі де бұрыс 
C) Үшеуі де дұрыс E) Біріншісі меп екіншісі 
B) Біріншісі мен үшіншісі D) Екіншісі мен үшіншісі 
18.  Мәтін стилін анықтаңыз 
A) Ресми 
C) Ауызекі сөйлеу 
E) Ғылыми 
B) Көркем әдебиет 
D) Іс қағаздар 
19. Мәтін бойынша салт-дәстүріміздің жаңарған белгісі 
A) Шашына үкі таққан қыздар жиі кездеседі 
B) Бұрымды қыздар жиі кездеседі 
C) Ұлттық киім киген балалар жиі кездеседі 
D) Батыстық үлгідегі шаш үлгісі жиі кездеседі 
E) Айдар, кекіл қойған балалар жиі кездеседі 
20. Айдарға байланысты қазақтың наным-сенімін көрсетіңіз 
A) Баланың дос-жарандары көп болады D) Бала аурудан тез сауығып кетеді 
B) Бала дәулетті, бай адам болады 
E) Бала болашақта ғалым болады 
C) Тіл мен көзден сақтайды 
 

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: