Оқулық Алматы, 2012 2 (075. 8) Ббк 32. 81 А 99

144
жəне  А техникалық құралдар кешенін таңдаудағы Е есептеудің 
техникалық құралдары мен оларды шешудің нұсқаларына (δ
i
, i=1,I) 
жүктелетін олардың арасындағы G
М 
байланыстар, яғни
 
 
 
 
 
ɪ
¦
¦


x
max
i
al
,
j
,
i
i
i
i
i
q
E
q
q
į
ǻ
į
į
Ȧ
 
 
  (14)
мұндағы,
  
A
A
,
G
G
,
G
G
,
M
,
M
E
E
M
M
E
E
,





&
&
&
 
мұндағы, 
 
Ȧ
į
i
i
q
 
-  оны шешудің δ
i
 - сол нұсқасын пайдалану 
кезінде і есептердің 
q
i
 кезеңін енгізуден алынатын эффект;
x
i
al
,
j
,
i
q
į
 
 айнымалы 1 мəнін қабылдайды, δ
i
 нұсқаны пайдалану 
кезінде  і  есептерінің  q
i
 кезеңінде оны жүзеге асыру 1 типтегі a
i
 – 
техникалық құралмен j түрінде шешіледі жəне керісінше жағдайда 0 
мəні. Мұнда есептердің əрбір кезеңі бір түйінде шешіледі.
Бұл ретте     
 
1
x
i
al
,
j
,
i
q
 
¦
į
  
                                 (15)
болатыны анық.
Жүйелердің тиімділігі оларды алу пайдалары (шығындары) мен 
мерзімдерінің арақатынастарына негізделеді. 
АБЖ-нің оңтайлы құрылымы қорларға шектеу, техникалық 
құралдарды жүктеу жəне есептерді шешудің уақытылылығы кезінде 
анықталады, яғни 
R
x
R
k
i
al
i
i
al
,
j
,
i
i
k
,
al
,
j
,
i
,
A
E
q
q
q
d
¦



ǻ
į
į
į
 
                 (16)
мұндағы, k=1, K – қор типі, R
k
 – пайдаланылатын қордың шамасы.
 
 
 
 
ȡ
Ȝ
ǻ
į
į
į
į
al
,
j
i
al
i
i
al
,
j
,
i
i
i
i
al
,
j
,
i
,
A
E
q
q
j
,
q
q
x
t
d
¦



 
                     (17)
мұндағы, 
 
Ȝ
į
i
j
,
i
q
 
- шешудің δ
i
 нұсқасы кезіндегі і  есептерінің  q
i
 
кезеңін шешудің жиілігі;
C

145
 
C
al
,
j
 - j түйінде 1 типті a
i 
техникалық құралды жүктеу;
t
i
al
,
j
,
i
q
į
 
 - шешудің δ
i
 нұсқасы кезінде a
i
 техникалық құралдағы j 
түйінде і есептердің q
i
 кезеңін орындау уақыты.
АБЖ əртүрлі есептері үшін уақытша шектеу күрделі түрге ие бо-
луы мүмкін жəне əртүрлі түйіндердегі жұмыстарды талдауды талап 
етеді. Мысалы, жедел есеп үшін,  
t
ɤɨɫɵɦɲɚ
i
q
 
ұйғарымды шамадағы 
есептерді шешу уақытын арттыру ықтималдығы
İ
q
i
 берілгеннен 
артық болмауы қажет:
 
 
^
`
İ
IJ
į
į
q
q
q
q
i
ɤɨɫɵɦɲɚ
i
i
al
,
j
,
i
i
al
,
j
,
i
t
t
P
d
!

 
      
(18)
мұндағы, 
IJ
įi
q
al
,
j
,
i
 - j торабындағы күту уақыты.
Ілгеріде қарастырылған есеп сызықтық емес математикалық 
бағдарламалау есептері болып саналады. 
Аналитикалық əдістермен жалпы түрде оңтайлы құрылымдарды 
синтездеу есептерін шешу аса қиын. Сондықтан жекелеген 
жағдайларда оңтайлы құрылымдар құрудан бас тарту жəне АБЖ-нің 
оңтайлы құрылымын анықтау қажет. 
Оңтайлы құрылған АБЖ əдетте сатыластық құрылымға ие, əрі 
бір деңгейдегі жүйелер түйіндерін, олар бірдей болатын топтарға 
бөлуге болады. Бұл жұмысты, топтардың əрбірі үшін бір деңгейдегі 
бір «типтік» түйінді ғана қарастыруға мүмкіндік береді.
Осындай жүйелер үшін атқарымдық сапасының өлшемдері 
əдетте аддитивті жəне мынадай түрге ие:
 
 
W
W
r
j
M
1
j
M
1
m
R
1
r
,
r
m
m
¦
¦
¦
 
 
 
 
 
                          (19)
мұндағы,
 
W
r
j
,
r
 - r топтарындағы m деңгейінің j түйіні үшін 
өлшемдер;
m
m
R
,
1
r
=
 - жүйелердің m деңгейінің ішкі жүйелер топтарының 
саны: m=1, M - жүйелер деңгейлерінің саны. 
Шешілетін есептердің жиыны, жүйелер түйіндерінің жиыны мен 
олардың арасындағы байланыстар (тиісінше E, M, G
m
 ) берілген, осы 
жағдайда берілген сапа өлшемдері бойынша АБЖ-ның атқарымын 

146
қамтамасыз ететін техникалық құралдар кешенін таңдау есебі туын-
дайды.
Көпсатылы жүйелер атқарымының динамикасын тал-
дау жəне сипаттамаларды бағалау үшін, оларды басқарудағы 
кешіктіру, техникалық құрылғылар мен жүйелердің атқарымдық 
алгоритмдерінің сенімді еместігіне əсер ету сияқты осындай сипат-
тамаларды бағалау үшін оларды тиісті құрылымдарға жаппай қызмет 
көрсету желілері түрінде нысандандыру жəне бағалауды анықтау 
үшін аналитикалық əдістер мен неғұрлым күрделі жағдайларда 
статистикалық сынақ əдісін пайдалану ыңғайлы болады.
ҚОРЫТЫНДЫ
• Үлкен жүйе эмердженттіліктің болуымен немесе тұтастық 
қасиеттерімен, яғни ішкі жүйелердің бақыланатын қасиеттері мен 
жүйелік байланыстарынан шығарылмайтын қасиеттермен сипатта-
лады.
• Гомеостаз ұғымы, əсіресе күрделі əлеуметтік жүйелерге 
тəн, яғни бақыланатын жүйелер, мүмкін, олардың айтарлықтай 
күрделілігінен күмəнділеу түрде тепе-теңдікте болып келеді.
• Талданатын жүйелердің, атқарымдар кешенімен сипатталатын 
формаға өзгеру үдерісі атқарымдық талдаудың негізі болып санала-
ды. Үдеріс кезінде мақсатты бағытталған жүйелер атқарымдарының 
анықталуы абстракциялау үдерісіндегі осы талдаудың мəні болып 
табылады.
• Атқарымдарды жүзеге асыру үшін қажет кез келген мазмұн 
элементтерін жүйенің бөліктері немесе компоненттері деп атай-
тын боламыз. Жүйелер (компоненттер) бөліктерінің жиынтығы 
оның элементтік құрамын құрайды. Мұнда бөлінбейтін болып 
қарастырылатын жүйелердің элементтері қарапайым (элементтер) 
деп аталатын болады.
• Жалпы жағдайда, қойылған мақсаттар жүйесіне жеткізу 
үшін қажет жəне жеткілікті, атқарымдық элементтер мен 
олардың қатынастарының жиынтығы формалды құрылым болып 
түсіндіріледі. Анықтамадан, формалды құрылымның, бір типтегі 
жүйеге тəн, жалпыны сипаттауы шығады.
• Жүйелер құрамының модельдері күрделі жүйелерді модельдеудің 
келесі деңгейі болып саналады. Кез келген жүйені қарастыру кезінде, 

147
 
ең алдымен, оның тұтастығы мен оңашаланушылығы сыртқы 
қасиеттер болып пайдаланылатындығы анықталады.
• «Қара жəшік» модельдері мен құрамының қарапайымдылығы 
мен қолжетімділігі, оларды пайдалана отырып, тəжірибедегі 
есептердің жиынын шешуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге, 
жүйені неғұрлым тереңірек зерделеу үшін модельде элементтер ара-
сында қатынастар (байланыстар) орнату қажет.
• Əртүрлі графтық модельдер құрылымдық сұлбаларды 
сипаттаудың неғұрлым жалпы математикалық моделі болып сана-
лады. Графтар кез келген құрылымдарды бейнелей алады, бұл рет-
те құрылымдардың кейбір типтері арнайы сыныптарға бөлінген, 
тəжірибе үшін маңызы бар ерекшеліктерге ие болады. 
СОӨЖ жəне СӨЖ тапсырмалары
1. Тақырып бойынша бақылау сұрақтарына жауап беру:
1. Күрделі жүйелердің түсінігі.
2. Күрделі жүйенің негізгі атқарымдарын атаңыз.
3. Атқарымдарды анықтау қағидаттары қандай болады?
4. Атқарымдардың түрлерін атаңыз.
5. Формалды құрылымның материалдық құрылымнан айырма-
шылығы қандай?
6. Құрылымдар нұсқасын таңдау кезінде қандай көрсеткіштер 
пайдаланылады?
7. Жүйелер құрамының модельдері нені анықтайды? 
8. Графтық модельдер құрылымдық сұлбаларын сипаттаңыз. 
9. Макрожобалаудын құрамы қандай болады?
2. Тақырып бойынша тест тапсырмаларының сұрақтарына 
жауап беру:
1. Жүйенің салыстырмалы қасиетінің анықтамасы
 
A) жүйеге түсетін немесе жүйеден шығатын матриалдар ағыны немесе 
мəліметтер ағыны 
B) жүйенің көптеген элементтері жəне олардың арасындағы өзара 
байланыс

148
C) жүйенің жұмыс атқаруы ретінде u1, u2,…, uN айнымалылар қатарында 
сипатталады
D) жүйенің ену жəне шығу өзгерісін байланыстыратын функция Y=F(X)
E) қасиеті элементтер, өзара байланыстар, ену, шығу, мақсат жəне 
шектеулер құрамы зерттеушінің мақсатына тəуелді екендігін 
көрсетеді.
2.
Телефондық жіберуде хабар көзі?
A) Сөйлеу
B) Факс
C) Хат
D) Сигнал
E) Модель
3.
Сөздер дыбысын электрлік импульске өзгертіп кодтайтын 
құрал не?
A) Диктофон
B) Микрофон
C) Сигнал
D) Магнитофон
E) Ешқайсысы дұрыс емес
4.
Агрегат дегеніміз не?
A) Уақыт жағдайы
B) Кіріс сигналы
C) Жүйелеу схемасы
D) Басқару схемасы
E) Микросхема
5.
Автономды емес агрегат қандай жағдайда кездеседі?
A) Меншік жағдай
B) Жүктеу жүйесінде
C) Үздіксіз агрегатта
D) Жалпы жағдайда
E) Барлығы да дұрыс
6.
Көп эшелонды жүйе:
A) Нақты жүйелік күйден бейнеленеді
B) Жүйелік жіктеу
C) Шешім қабылдаушы

149
 
D) Барлығы да дұрыс
E) Ешқайсысы дұрыс емес
7.
Страттар
A) Абстракциялау (денгей сипаты)
B) Техникалық жиынтық
C) Ақпарат
D) Жедел шешім
E) Анықталмаған немесе бір ғана талдау
8.
Кіріс сигналымен басқару сигналын қабылдай алмайтын агрегат:
A) Автономды емес агрегат
B) Жеке агрегат
C) Меншік агрегат
D) Автономды агрегат
E) Жүйелеу схемасы
9.
Материалдық тасығышсыз, энергияны жіберусіз болмайтын не?
A) Абонент
B) Телефон
C) Кодталған хабар
D) Ақпарат
E) Сигнал
10.
Кез келген оқиға:
A) Ақпарат көзі
B) Процесс
C) Сигнал
D) Барлығыда дұрыс
E) Ешқайсысы дұрыс емес
11.
Декодтау қандай қызмет атқарады?
A) Телефонның құлағымызға апаратын бөлігі
B) Телефонның сымы
C) Хабар көзі
D) Сигнал
E) Ақпарат

150
12.
Жүйеге кіретін бірнеше элементтер принципі қалай аталады?
A) Кординаталық бағыт
B) Дискретті
C) Сигнал
D) Импульс
E) Радиолокационды
13.
Дискреттік жүйе қандай тілді ыңғайлы басқара алады?
A) С++ тілін
B) Паскаль
C) Алгоритм
D) 1С Предприятие
E) Ехсеl
14.
Процесс көрсететін ақпарат не арқылы өзгереді?
A) Сигнал
B) Импульс
C) Кодталған хабар
D) Жүйе
E) Басқару схемасы
15.
Егер сигналдардың барлығы дискретті жүйе болса онда: 
A) Ақпарат көзі
B) Процес
C) Сигнал
D) Кодталған хабар
E) Таза дискретті деп аталады
16.
Алғашқы үздіксіз процестерден шығатын дискреттілерді қалай 
атайды?
A) Иілген
B) Дискретті
C) Сигнал
D) Импульс
E) Радиолокационды
17.
Уақыт ішінде кез келген стационарлы көлемді орталықтандыру, 
оның:
A) Сигналын береді
B) Дисперсиясын береді

151
 
C) Импульсін береді
D) Дискреттілігін береді
E) Ешқайсысы дұрыс емес
18.
Материалдық дененің жəне бөлшектерінің нақ осы шақтағы 
жылдамдығы қандай болуы керек?
A) Бірқалыпты
B) Жылдам
C) Шектеулі
D) Бірқалыпты емес
E) Тез
19.
Траектория қандай функция?
A) Көлденең функция
B) Айқын функция
C) Айқындауыш функция
D) Жазық функция
E) Қисық функция
20.
Егер сигналдардың бір бөлігі үздіксіз болса, онда олар:
A) Ақпарат көзі
B) Процесс
C) Сигнал
D) Кодталған хабар
E) Дискретті үздіксіз деп аталады

152
7-ТАҚЫРЫП. АҚПАРАТТЫҚ ҮДЕРІС ҰҒЫМЫ МЕН 
ҚҰРЫЛЫМЫ
Дəрістің мəнмəтіні
Мақсаты: Математикалық дабылдар модельдерін оқып-білу.
Дəріс жоспары 
1. Математикалық дабыл модельдері
2. Детерминделген дабылдарды көрсетудің жиілік формасы
Негізгі түсініктер: байланыс құралдары, байланыс арнасы, де-
терминделген дабыл, Фурье түрлендіруі, Дирихле шарты, периодтық 
дабылдар
Тақырыптың мазмұны: Физикалық деректерді талдау мен өңдеу 
теориясы, соның негізінде математикалық дабылдар модельдері 
жасалатын тиісті физикалық өрістер мен физикалық үдерістердің 
математикалық модельдеріне негізделеді. Математикалық да-
былдар модельдері физикалық табиғаттан дерексіздене отырып, 
жинақты түрде дабылдардың қасиеті туралы пікірлер айту, өзгермелі 
жағдайларда дабылдардың өзгеруін болжап білу, үдерістерді 
физикалық модельдеуді математикалық модельдермен ауысты-
ру мүмкіндігін береді. Математикалық модельдердің көмегімен 
зерделенетін үдерістерде басты, айқындаушы болып саналатын 
дабылдар қасиеттерін сипаттау жəне көп қосалқы белгілердің са-
нын елемеу мүмкіндігі пайда болады. Математикалық дабыл-
дар модельдерін білу, модельдердің қандай да бір болсын типіне 
тəн əртүрлі белгілер бойынша оларды жіктеу мүмкіндігін береді. 
Мəселен, дабылдар уақыттың кез келген мезетіндегі олардың 
мəндерін дəл болжап білу мүмкіндіктеріне қатысты кездейсоқ емес 
жəне кездейсоқ болып бөлінеді. Дабыл, егер математикалық модель 
осындай болжап білуді жүзеге асыруға мүмкіндік берсе, кездейсоқ 
емес болып саналады жəне детерминделген деп аталады. Детер-
минделген дабыл, негізінен, математикалық атқарымдармен немесе 
есептеу алгоритмімен беріледі, ал математикалық дабыл моделі мы-
надай түрде берілуі мүмкін:
s = F(t, z, w,…; A, B, C,…),                    (20)

153
 
мұндағы, 
−
s
дабылдың информативтік параметрі; t, z, w, …- 
тəуелсіз аргументтер (уақыт, кеңістіктік координат, жиілік жəне т.б.); 
A, B, C,…- дабылдар параметрлері.
Модель, мүмкіндікке қарай, оңай, тəуелсіз аргументтердің саны 
бойынша азайтылған жəне зерделенетін үдеріс бойынша бара-
бар болуы тиіс. Бұл мəселені геофизикалық деректер мысалында 
қарастырамыз.
Кеңістік, уақыт бойынша немесе кез келген аргумент бойынша 
(тəуелсіз айнымалы) геологиялық объектімен немесе геологиялық 
құрылыммен жасалатын қандай да бір шаманы өзіндік неме-
се индукцияланған түрде анықталған сыртқы əсермен бөлу 
геофизикалық өріс болып түсіндіріледі. Қарапайым жағдайдағы 
геофизикалық дабыл – бұл геофизикалық өрістің қандай да бір 
құрамды бөлігінің өзгеруі, яғни аргументтердің бірі бойынша 
өрістің қимасы. Шамасы бүкіл геофизикалық өріс тұтастай алғанда, 
өлшеулер жолымен, ақпараттардың материалдық таратқыштарына 
дабылдың белгілі бір құрамды бөліктерінің (қималарының) 
нысандандырылған көшірмелері түсірілуі мүмкін, тікелей физикалық 
бейнелеудегі бастапқы көпөлшемді дабыл ретінде қарастырылуы 
мүмкін.
Оларды тіркеудің белгілі бір жағдайларында геофизикалық 
өрістерге дабылдардың белгілі бір математикалық модельдері, 
яғни қандай да бір формалды тілде олардың сипатталуы сəйкес 
келеді. Математикалық сипаттау бəрін қамти алатын жəне мінсіз 
дəл болуы мүмкін емес, негізінен, əрқашан да нақты объектілерді 
емес, олардың оңайлатылған (гомоморфты) модельдерін 
бейнелейді. Модельдер кестелермен, графиктермен, атқарымдық 
тəуелділіктермен, бір күйден екінші күйге ауысулар жəне күйлер 
теңдеулерімен жəне т.б. берілуі мүмкін. Егер ол белгілі бір 
дəлдікпен, оларды сипаттаудың формалды рəсімдері жолымен 
зерленетін объектілердің күйі мен тəртібіне болжам жасауға 
мүмкіндік берсе, нысандандырылған сипаттама математикалық 
дабыл моделі болып саналуы мүмкін.
Тəуелсіз айнымалының берілген аралығымен белгіленетін да-
былды анықтау аймағы кез келген математикалық дабыл моделінің 
ажырағысыз бөлігі болып саналады. Айнымалылар үшін аралықтың 
берілу мысалдары:

154
 
 
a ≤ x ≤ b, x Î [a, b];
 
 
a < y ≤ b, y Î (a, b];  
 
 
 (21)
 
 
a < z < b, z Î (a, b).
Тəуелсіз айнымалы мəндерінің кеңістігі əдетте R индексі арқылы 
белгіленеді. Мысалы, R:=(-μ , +μ), x 
∈ R.
Дабылды анықтау аймағының берілуімен қатар айнымалылардың 
сандық мəндерінің түрлері (бүтін, рационал, заттық, комплекстік) 
берілуі мүмкін.
Бақылау нəтижелерін өңдеу мен талдаудың бірінші кезеңінде 
өрістер мен дабылдардың математикалық модельдері бір уақытта 
олардың физикалық табиғатын елемеуге жəне оны модель-
ге деректерді көрсетудің қорытынды кезеңінде ғана қайтаруға 
мүмкіндік беруі тиіс.
Қандай да бір есептерді шешу үшін ақпараттарды пайдалану 
шүбəсіз түрде, оны тарату қажеттілігімен, яғни беру жəне қабылдау 
үдерістерін жүзеге асырумен байланысты болады. Мұнда байланыс 
арнасының сипаттамасымен кодтау əдісін келісу, сондай-ақ берілетін 
ақпараттарды бұрмалау мүмкіндігінен қорғауды қамтамасыз ету 
проблемасын шешуге тура келеді. 
Арнайы байланыс арналары арқылы ақпаратты жинау, беру жəне 
қабылдау үдерістерін ақпараттық үдерістер деп түсінетін боламыз. 
Кез келген оқиға, кез келген құбылыс ақпараттар көзі ретінде пай-
даланылады. 
Ақпарат, ақпараттардың кейбір көзінен, олардың арасындағы 
байланыс арналары арқылы оны қабылдағышқа хабарлар түрінде 
береді. Көз берілетін хабарды жібереді, ол берілетін дабылға кодта-
лады. Бұл дабыл байланыс арнасы бойынша жіберіледі. Нəтижесінде, 
қабылдағышта, декодталатын жəне қабылданатын хабарға айна-
латын, қабылданатын дабыл пайда болады. Байланыс арналары 
бойынша ақпараттар беру, көбінесе, ақпараттарды бұрмалау мен 
жоғалтуды туғызатын кедергілердің əсерімен ілесе жүреді.
Кез келген оқиға немесе құбылыс түрліше айтылуы, əртүрлі 
тəсілмен жəне əртүрлі алфавитпен берілуі мүмкін. Ақпаратты бай-
ланыс арналары бойынша беруде неғұрлым дəл жəне үнемді болу 
үшін, оны тиісінше кодтау керек.
Ақпарат материалдық таратушысыз, энергияны жиі бермей 
қолданыла алмайды. Кодталған хабар ақпараттың дабыл-тасушылар 
∈
∈
∈

155
 
түрін иеленеді. Олар арна бойынша жүреді. Қабылдағышқа шыға 
отырып, дабылдар қайыра жалпыға түсінікті түрде болуы тиіс.
Осы мақсатпен дабылдар, абонент үшін ыңғайлы формаға ие 
бола отырып, декодтайтын құрылғы бойымен жылжиды. Байла-
ныс жүйесі жұмыс істейді, мақсатқа қол жеткізіледі. Байланыс ар-
налары туралы, байланыс жүйелері туралы айтқан кезде, мысалға 
көбінесе телеграфты алады. Бірақ байланыс арналары – кез келген 
жүйелердің əртүрлі жиыны кіретін, өте кең ауқымды ұғым.
«Байланыс арнасының» сипаты анық болу үшін, бірнеше 
мысалдар келтіруге болады. Телефонмен беру кезінде ха-
бар көзі – сөйлеуші болады. Сөздер дыбыстарын электр 
импульстеріне өзгертетін кодтаушы құрылғы - микрофон болып 
табылады. Ақпарат сол бойынша берілетін арна – телефон сымы. 
Құлағымызға тосатын түтікшенің бөлігі декодтаушы құрылғы 
рөлін атқарады. Бұл жерде электр дабылдары қайыра дыбыстарға 
түрленеді. Жəне ең соңында, ақпарат, «қабылдаушы құрылғыға», 
яғни сымның келесі ұшындағы адамның құлағына келеді. Ал бай-
ланыс арнасының табиғаты мүлдем бөлек - тірі жүйке. Бұл жерде 
бүкіл хабар жүйкелік импульспен беріледі. Бірақ техникалық бай-
ланыс арналарында ақпараттарды беру бағыты өзгеруі мүмкін, ал 
жүйкелік жүйе бойынша беру бір бағытта жүреді.
Тағы бір мысал – есептеу машинасы. Бұл жерде де сондай сипатты 
белгілер болады. Есептеу машиналарының жекелеген жүйелерінің 
бірі екіншісіне ақпаратты дабылдардың көмегімен береді. Өйткені 
есептеу машинасы – металл өңдейтін құрылғы – станок сияқты 
ақпаратты өңдейтін автоматты құрылғы. Машина «ештеңеден» 
ақпарат жасамайды, ол оған енгізілгенді ғана түрлендіреді.
Ақпараттар көзі ақпаратты туғызатын жəне оны хабар түрінде 
көрсететін объекті немесе субъекті, яғни символдардың тізбегін 
анықтайды. Бұл ретте қоршаған ортамен ақпараттық өзара əрекеттегі 
адам өз сезім мүшелерінің мүмкіндіктерімен шектелген. Бірақ 
үдерістер спектрі соның негізінде ақпараттар беру жүзеге асыры-
латын, байланыс арналарын пайдалану есебінен кеңейтілген болуы 
мүмкін.
Байланыс құралдары - ақпараттар көзінен дабылдарға физикалық 
табиғатпен берілген бастапқы көзді түрлендіруді, тұтынушыға 
ыңғайлы формада оларды беруді, қабылдауды жəне көрсетуді 
қамтамасыз ететін құрылғылар жиынтығы.

156
Ақпарат көзі (АК) оны бастапқы дабылдардың тізбектілігімен 
көрсетілген бастапқы хабар түрінде береді.
Əрі қарай беру үшін бұл дабылдар кодермен (К), берілген 
материалдық тасушыға таралуы мүмкін осындай физикалық табиғи 
дабылдарға түрлендіріледі – қайталама хабар қалыптасады. 
Қайталама хабарды тікелей беру таратқышпен (Тқ) жүзеге асы-
рылады. Ол байланыс арнасында дабылдарды таратуды қамтамасыз 
ететін, кейбір стационар емес үдерісті жүзеге асырады.
Байланыс арнасы - сол арқылы дабылдардың орын ауыстыру, 
яғни уақыт ішінде кеңістікте дабылдар тарату жүзеге асырылатын 
материалдық орта, сондай-ақ физикалық немесе өзге үдеріс. 
Кез келген нақты байланыс арнасы сыртқы əсерге тартылған, 
сондай-ақ онда ішкі үдерістер жүруі мүмкін жəне соның нəтижесінде 
берілетін дабылдар, демек онымен байланысты ақпарат бұрмалануы 
мүмкін. Осындай əсерлер шуылдар (кедергілер) деп аталады. 
Байланыс арнасы бойынша қайталама хабар өткеннен кейін, 
ол қабылдау құрылғысына (ҚҚ) түседі, мұнда бір мезгілде кейін 
түсіндірілу үшін қажетті формаға түрлендіріледі. Егер берудің ал-
дында кодтау жүргізілген болса, қабылданғаннан кейін қайталама 
хабар декодерге (Д) жіберіледі жəне содан кейін ғана – ақпарат 
алушыға (АА) жөнелтіледі. Бұл ретте декодер түрлендіргішпен (мы-
салы, телеграфтық аппарат немесе компьютер) немесе ақпараттарды 
қабылдағышпен (Морзе азбукасымен) дабыл үдерісінде тасушыға 
айналады. Берілетін хабарларға сəйкес уақыт ішінде өзгеретін тасу-
шы параметрі, ақпараттылық (информативтік) деп аталады. 
Əртүрлі табиғи тербелістер, көбінесе жеке жағдай – тұрақты 
 
ȺɄ
 
Ʉ
 
Ɍԕ
 
Ȼɚɣɥɚɧɵɫ
 
ɚɪɧɚɫɵ
  
Ԕԑ
 
Ⱦ
 
ȺȺ
 
Ʉɟɞɟɪɝɿɥɟɪ
 
ȺɄ

жүктеу/скачать 8,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: