Пунктуациясы

 
133 
НҮКТЕЛІ ҮТІР 
 
Қойылатын орындары 
Баяндауыштары 
тұлғалас 
сөйлемдер 
бірін-бірі толықтырып тұратын болса  
Кісіге  біліміне  қарай  болыстық  қылады; 
татымсызға  қылған  болыстық  өзі  адамды 
бұзады. (Абай) 
Баяндауыштары  тұлғалас,  мағыналары 
теңдес, 
санамаланған 
сөйлемдер 
жалпылауыш 
мәнді 
сөйлемнің 
мағынасын ашып тұрса  
Жаңағы әңгімеден соң Әсия реңі мүлде өзгеше: 
жүзінен шуақ есіп, мойнынан ғаламат бір ауыр 
жүк  түскендей  сергек,  жеңілденгені  сезіледі; 
үлкен кісіге ғана тән биязылық, ұстамдылық та 
мұнар шалған жанарынан аңдалады. (М.Сүнд.) 
Мазмұны 
әуендес 
болып 
келетін 
бірыңғай сөйлемдерден кейін  
Ақыл менен білімнен 
Әбден үміт үзіппін; 
Айла менен амалды 
Меруерттей тізіппін; 
Жалмауыздай жалаңдап, 
Ар, ұяттан күсіппін. (Абай) 
Баяндауыштары  тұлғалас,  мағыналық 
жағынан  жақын,  өзара  теңдес  келетін 
құрмалас  сөйлем  құрамындағы  жай 
сөйлемдер арасына 
Марқакөлдің  суын  ішіп,  отын  жеген  сары 
қарын, тұтам емшек жануардың бауырынан сүт 
сорғалап,  сүт  емес-ау,  құт  сорғалап,  көнек-
көнек  лықылдайды; қара  саба  еміздіктеп,  қою, 
салқын,  сары  қымыз,  бажылдаған  дәрі  қымыз 
шара-шара шыпылдайды. 
Рет-ретімен  әріптер  не  цифрлар  арқылы 
санамаланып  айтылатын  сөйлем  не 
сөздерден кейін  
Сөздер  тұлғасына  қарай  беске  бөлінеді:  1) 
түбір сөз; 2) туынды сөз; 3) қос сөз; 4) қосалқы 
сөз; 5) қосымшалар. (А.Б.) 
 
205-жаттығу. 
Сөйлемдердегі 
нүктелі 
үтірдің 
қойылу 
мәнін 
түсіндіріңіздер. 
Аңшылық  құру,  бәйгеге  ат  апарып  қосу;  палуан  апарып 
күрестіру;  қаршыға,  лашын  салғызу;  жүйрік  ат  пен  мықты  жігіт 
сақтап,  ұры  түсіру;  қасқыр  соққызу;  ақын,  әнші,  күйшіні  сақтап, 
өнерді қызықтау сияқтының барлығын да өзі де көрді, бала-інілеріне 
де  толық көрсетті.  (М.Ә.)  Қатар қонған  екі  ауыл, кейде үш ауылдың 
үлкендері қонаққа шақырысып, ана жақта келелі кеңес құрып жатса, 
мына жақта суға барған қатындар құдық басында шұрқырасып, ымы-
жымы  ыңғайласып,  ыдыс-аяқтар  араласа  бастар  еді;  жастар  жағы 
бәрінен бұрын жол тауып, күнде-күнде күн батқанын асыға күтер еді 
де,  қалай  қас  қарайды,  солай  ауыл  сыртындағы  жазғы  таң  сары 
белден  ағарып  атқанша  ақсүйек  ойнап,  алтыбақан  теуіп,  ән  шырқап 
ұлы  түрсіл  салар  еді;  қыста  қалың  түскен  қар  қайсы  бір  жылдары 
көктем  шығар-шықпаста  қауырт  еріп,  көл  табанға  жиналған  ағыл-
тегіл  мол  суға  қаз,  үйрек  жаз  бойы  қанаты  сылдырлап  ұшып-қонып 
қиқу сап жатыр еді. (Ә.Н.) Аят оқығанда күйеу Мағзұмның мақамына 
да салып алды; құран оқығанда шарта жүгініп, көзін жұмып, сызылып 

 
134 
отыруды  да  білді.  (Ж.А.)  Қазақ  тілінде  салалас  құрмалас 
сөйлемдердің  қалыптасқан  мынадай  түрлері  бар:  1)  ыңғайлас 
(мезгілдес) салалас; 2) қарсылықты салалас; 3) себеп-салдар салалас; 
4) талғамалы салалас. 
 
206-жаттығу. 
Көркем  шығармалардан  нүктелі  үтірдің  жоғарыда 
көрсетілген ережелеріне байланысты екі мысалдан тауып жазыңыздар. 
 
207-жаттығу.  Сөйлемдердің  қажетті  тыныс  белгілерін  қойып,  көшіріп 
жазыңыздар. Қойылу себебін анықтап, ережесін еске түсіріңіздер. 
Дауыс  жер  астынан  шыққандай  селк  етіп  зәресі  зәндемге  кетті 
жығылып  барып  оңалды.  (Ж.А.)  Ұзын  сапты  ақ  балтасын 
жарқылдатып құлаштай соғып құлатылған қарағайларды бұтарлайды 
да жатады үнемі сөзбен де ісі жоқ әкем сияқты үндемейтін бір пенде. 
(С.Ш.)  Төңкерістің  арғы  жағында  қазақтың  қанішер  хандары 
батырлары  парақор  болыс  би  ауылнай  ақсақалдары  еңбек  жегіш 
байлары  төңкерістің  тап  соғысының  кезіндегі  оқиғалар  алашорда 
осылардан  да  жазылғандар  аз.  (С.М.)  Ін  үстіне  мүйіз  тұяқтар 
тасырлап дүбірлеп келді айқай-дабыр молайды. (М.Ә.) Күнікей күліп 
отырып  томсарып  қалады  томсарып  отырып  күліп  жібереді  біресе 
апасымен  шартпа-шұрт  келіп  қалды  біресе  жайдарымсып  апасының 
мойнынан  құшақтайды  бір  сағаттың  ішінде  күзгі  күндей  қырық 
құбылады.  (Ж.А.)  Өздерінің  сиырларын  суарам  ғой  деп  барып  еді 
Қартқожаның  ол  ойы  болмады  ауылдың  сиыры  қаптап  кетті.  (Ж.А.) 
Бақпен  асқан  патшадан  мимен  асқан  қара  артық  Сақалын  сатқан 
кәріден  еңбегін  сатқан  бала  артық.  Айдын  сөзінің  қазіргі  тіліміздегі 
негізгі  мағыналары  1  айбын  күш-қуат  2  көлдің  тұнық  судың 
жарқыраған  беті.  Сегіз  жарымда  атыма  мініп  генералға  бардым 
генералдың  да  адъютанттың  да  қазір  қолдары  тимей  жатқан  шығар 
деп  көшеге  тоқтадым  да  атымды  дуалға  байлап  генерал  атына  мініп 
шыққан  кезде  артынан қуып жетермін деген оймен үйдің іргесіндегі 
қалама отырғышқа барып отырдым. 
 

жүктеу/скачать 1,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: