Өсімдік қорғаудағы биотехнология
жүктеу/скачать 1,75 Mb. Pdf көрінісі
|
өс қорғаудағы биотехнология
Трансформация-1.Бактериялар генетикасында-бӛтен, экзогенді
ДНҚ-ның тікелей енуі арқылы жасушаның тҧқым қуалаушылық қасиетінің ӛзгеруі; 2.сома жасушалар генетикасында- әдеттегі жасушалардың ісік клеткаларға айналуы..
(лат.totus-барлығы, тҧтас, potentia-кҥш, ор.тотипотентность, ағ. totipotence) — ӛсімдіктердің, сомалық жасушаларының, ӛсуге қабіліттілігін толық кӛрсете алуы, яғни ядродағы генетикалық информация негізінде организм тҥзу мҥмкіндігін іске асыруы.
Эксплант ( лат.ех — сыртында, тыс, plantare — егу, отырғызу, ор. эксплант, ағ. explant - мҥшенің немесе ҧлпаның бӛлігі, оны жеке ӛсіруге немесе одан бастапқы каллус алуға болады.
тәрізді қҧрылым, сомалық жасушаларынан пайда болады, дамиды. Эмбрионалдық ұрпақ жасушалары, ES-жасушалары (ағ. embryonicstemcells) - бластоциста сатысындағы эмбриондардың жасушалары, олар жасушалардың кез келген типіне жетілуге қабілетті, оның ішінде бластоциста сатысында басқа эмбрионға кіргізгенде ҧрықтық линиялар жасушаларына айнала алады.
ӛзін инкубациялау немесе алғашқы каллусты алу ҥшін пайдалану. Ядролық клондау (ор.ядерное клонирование, ағ.nuclear cloning) - бекітілген диплоидтық сомалық ядролы ядросыз жҧмыртқадан тірі организмді алу.
76
ҚОСЫМША Биозертханалар мен биофабрикалардағы ӛсімдіктерді қорғауға арналған биологиялық заттар ӛндірісіндегі
ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫ Ӛсімдіктерді қорғауға арналған биологиялық заттардың кӛп бӛлігі биозертханалар мен биофабрикаларда жасалады. Сондықтан жҧмысшылар зиянды факторлар кешені әрекетіне жолығуы мҥмкін. Ауаның ластануы және жҧмыс орындарының жоғары жағындағы микроағғзалық препараттар жҧмысшыларда асқазан-ішек ауруларына, қалыпты микрофлораның бактериялық бҧзылуына, ағзаның иммунологиялық реактивтілігінің ӛзгеруіне алып келуі мҥмкін. Энтомофагтарды кӛбейтуде жҧмысшыларға кҥйдіру қҧралдары және органикалық шаңның аэрозольі әсер етуі мҥмкін. Сондықтан биопрепараттар ӛндірісінде қауіпсіздік шараларын қатаң сақтау қажет.
1.
ЖАЛПЫ ҚАҒИДАЛАР 1.1
Жҧмыс орнындағы еңбек шарты еңбек қауіпсіздігі бойынша стандарт немесе басқа да нормативтік қҧжатнамаға сәйкес келуі керек. 1.2 Биопрепараттарды жасау арнайы
жабдықталған зертханаларда жҥргізіледі. 1.3 Қабырға, тӛбе және еден жҧмсақ беткейлі, оңай жуылатын, сҧйықтық ӛткізбейтін, дизинфекциялаушы ерітінділірге тӛзімді болуы қажет.
1.4 Жҧмыс ҥстелдерінің беткі жағы су ӛткізбейтін, дезинфекциялаушы заттарға, қышқылдарға, сілтілерге тӛзімді, қызудан сақтайтындай болуы керек. 1.5 Зертханада ауа-сорғыш вентиляциядан ӛзге табиғи
вентиляциямен ( желдеткіш, фрамуг, вентиляциялық канал) жабдықталады. Зертхана бӛлмесін желдеткен кезде желдеткішті қолдану барысында бунақденелілердің ішке кірмеуін қадағалау керек. 1.6
Еңбек қорғау және ӛрт қауіпсіздігінің нҧсқаулығы жҧмыс орнының кӛзге кӛрінетін жерінде болу қажет. 1.7 Зертхана ӛрт сӛндіргіш заттармен (кӛпіршік, кӛмірқышқылды ӛрт-сӛндіргіш, қҧм салынған қорапша) және шлангасы бар ӛрт сӛндіру крандарымен жабдықталады. 1.8 Ӛсімдіктерді қорғауға арналған биологиялық заттар ӛндіріс жҧмысына ӛндірістің қауіпсіздік әдістерінен нҧсқаулық алған немесе арнайы мамандандырылған сабақ алған тҧлғалар жіберіледі. 1.9 Зиянды және қауіпті еңбек шартындағы жҧмысшылар алдын ала және периодты тҥрде медициналық кӛрінуден ӛту қажет. 1.10
Биопрепарат ӛндірісі және пайдалы жәндіктерді кӛбейтуге балалар мен 18 жасқа толмағандар, жҥкті әйелдер, бала емізетін әйелдер 77
жазылмаған жарақаты бар, сонымен қатар, тыныс алу, кӛру, тері аурулары , аллергиялық ауруларға бейім тҧлғалар жіберілмейді. 1.11
Орын- жайдағы жҧмысшылардың сырт киімін және жеке заттарын сақтайтын орын, сонымен қатар тамақ ішетін және темекі шегетін орындарын қарастыру керек. 1.12
Улы, жағымсыз иісті, оңай тҧтанатын және қауіпті жарылғыш заттармен жҧмыс арнайы вентилияциясы бар орындарда немесе ауа
сорғыш шкафтарда жҥргізіледі. Жуғыш
және дизинфекциялаушыы қоспаларды дайындаған кезде резеңке қолғаптар мен қорғаныш кӛзілдірігін кию қажет. Микроағзалармен жҧмыс жасау ҥшін арнайы орын-жай немесе бокс бӛлінеді. 1.13 Химиялық ыдысқа азық салуға болмайды. 1.14 Белгісіз заттарды иіскеуге немесе дәмін кӛруге болмайды. 1.15 Ӛсімдіктерді қорғауға арналған биологиялық заттар ӛндірісіндегі барлық жҧмыстар сәйкесінше бас немесе аға қызметкердің басшылығымен жҥзеге асырылады. 1.16 Жҧмыс уақытының аяқталысымен әрбір зертхана қызметкері ӛзінің жҧмыс орнын тәртіпке келтіріп, электр қҧрылғыларын сӛндіріп, су қҧбырының кранын ӛшіріп, электр жарығы мен желдеткішті істен шығару қажет. 1.17
Зертхана кезекшісі барлық зертхана бӛлмелері мен зертханадағы қҧрал-жабдықтарды электр қҧрылғыларын тексеріп, орын- жайды толық кҥйінде қарауылға тапсыру керек. 1.18
Еңбек қҧқығын қорғау жауапкершілігі бӛлімшелердің меңгерушілеріне (цех, бӛлімше, зертхана бастығы), ал мекеме бойынша толықтай жауапкершілік директор немесе бас технологқа жҥктеледі. 1.19
Қауіпсіздік техникасы нҧсқаулығын бҧзған кінәлілер жауапкершілікке, ал ерекше тҥрде ереже бҧзған жағдайда заңнамаға сәйкес қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
78
2. МИКРОАҒЗАЛАРМЕН ЖҦМЫС ЖАСАУ ЕРЕЖЕСІ 2.1 Жҧмыс денсаулық сақтау ҧйымының қауіпсіздігі туралы қорытындысы бар штамдармен жҥргізіледі. Олар: авторлық куәліктің болуы туралы; штамның депонирленгені жӛніндегі анықтама; штамм паспорты; Мемхимкомиссиясының штамм ретіндегі биопрепаратты ауылшаруашыылығында қолдануға рҧқсат етілген
химиялық, биологиялық препараттардың қҧрамына енгізу жӛніндегі ресми мақҧлдауы; биозертханалар мен биофабрикалардағы ӛсімдіктерді қорғауға арналған микробиологиялық заттар ӛндірісі ЕУ және технологиялық регламент бойынша бекітілген болған жағдайда ғана жҥзеге асырылады. 2.2 Микроағзалармен жҧмыс жасау ҥшін арнайы жай болуы қажет: себінді жасауға арналған бокс бӛлмесі, қоректік орта дайындау бӛлмесі, термостат және автоклав бӛлмесі. 2.3 Бокста және басқа микроағзалармен жҧмыс жҥргізілетін жайларда азықтық тағамдар немесе жеке заттарды ҧстауға болмайды. Культуралды сҧйықтықтармен, пастамен, сҧйық преператтармен жҧмыс жасаған кезде
ШБ «Лепесток»(МЕМСТ 12.4.4028-76) типті
респираторларда немесе мақта-мәрлілі байлағышта, резеңке қолғаппен(МЕМСТ 12.4.020-76), бас
киім, кӛзді
қорғайтын герметикалық кӛзілдірікпен (МЕМСТ 12.4.013-85Е) жҧмыс жасау керек, арнайы киімнің тҥймелері салынған, жабық болуы шарт. 2.4 Жҧмыс барысында микроағзаларға себінді жасаған кезде ауызбен пипеткалауға болмайды. Грушасы мен баллоны бар шприц қолданған жӛн. 2.5 Жҧмыс орнын жҧмыс жасап болғаннан кейін жинап кҥніне бір рет кем емес хлораминнің 5%-ті ертінідісімен немесе 3%-ды сутегінің асқын тотығымен дезинфекциялау қажет, лас пипеткаларды 5%-ды сутегі асқын тотығы немесе фенолмен ӛңдеп, сосын 1,5атм. қысымда 1 сағ кӛлемінде залалсыздандыру керек. 2.6 Микроағзалармен жҧмыс жасаған кездегі пайдаланылған халаттар, бас киімдер, орамалдар жууға берілместен бҧрын 1 сағ кӛлемінде 1.5 атм қысымда залалсыздандырылады немесе соданың 2%- ды ерітіндісінде ӛңдеу қажет. Мақта-мәрлілі маскалар, қолғаптар 1 сағ кӛлемінде соданың 2%-ды ерітіндісінде қайнату арқылы ӛңделеді. 2.7 Ӛлтірілмеген микроғзалар ӛнімдерін қҧбырға тӛгуге, сонымен қатар культуралды микроағзалар бар табақшалар мен пробиркаларды ашық кҥйде қалдырып кетуге тиым салынады. Культуралды сҧйықтықты қҧбырға тӛкпес бҧрын автоклавта залаласызданыдырылуы қажет. 2.8 Жҧмыс жасап болғаннан кейін қолды жылы сумен сабындап жуып, ауызды шаю керек.
79
2.9 Микроағзалармен жҧмыс жасаған кездегі стерильділікті сақтау биопрепараттарды жасап шығару мен жҧмысшылардың қауіпсіздігін сақтауды қамтамасыз етеді. 2.10 Бӛлменің ауасын тазарту ҥшін және препаратты кептіру ҥрдісінде терең тазартқыш сҥзгіші бар және ФПП -15-30 материалынан жасалған ультра жоғары тиімді ауаны сҥзгіш қҧрылғысын қолдану қажет.
2.11 Желдету жҧмыс орнындағы санитарлық-гигиеналық жағдайды ҧстап қана қоймай ауаны тиімді тазартып, лас бӛлмедегі ауаның сыртқа шығарылуы, ерекше жағдайда бӛлмеге келетін ауаның тазартылуын қамтамасыз ету керек. 2.12. Барлық технологиялық ҥрдістің максимальды толық жабулы болуы (саңырауқҧлақ-продуценттерді культивирлеу, микроағзалардың беткейлі культивирлеуден терең деңгейге дейін кӛшуі)
. Центрифугаларға арналған аэрозолдьдың зертханада тӛгілуіне жол бермеу керек, арнайы герметикалық бокс кеңінен қолданылады. 2.13. Қҧрғақ биомассаны қаптаған кезде міндетті тҥрде резеңке қолғап пен кӛзді қорғауға арналған кӛзілдірікті тағу қажет. 2.14. Ҥгу, ҧнтақтау, саңырауқҧлақ пленкасын ҧсақтау арнайы шарттарға сәйкес жҥзеге асырылады. 2.15. Ӛндірістік жайларда аталған ӛндіріске сәйкес ауадағы зиянды заттардың бар екендігіне жҥйелі тҥрде талдау жҥргізілу керек. 2.16. Кептіру, ҥгу, қораптау және орау бірнеше технологиялық линияларға ортақ болуы мҥмкін. 2.17 Жартылай фабрикатты немесе препараттарды механикалық тҥрде жҧмыс жасайтын жабық қҧрылғыларда кептіріледі. 2.18 Культураларды сақтау (бактериялар, саңырауқҧлақтар, вирустар) арнайы бекіттірілген шкафтарда немесе рефрижераторда сақталады. Әрбір культурада сақталатын ыдыс сыртында этикетка жазулы тиіс: штамның атауы және себінді жасалған кҥні.
80
3. ЖӘНДІКТЕР ЖӘНЕ КЕНЕЛЕРМЕН ЖҦМЫС ЖАСАУ ЕРЕЖЕСІ 3.1. Энтомофагтардың массалық ӛндірісі технологиялық регламент бойынша арнайы орындарда - биофабрикалар мен биозертханаларда жасанды жолмен кӛбейтіледі. 3.2.Энтомофагтарды
кӛбейту (трихрограмнан басқасы) инсектарийде, шағын
жылыжайларда немесе
жылыжайдағы оқшауланған бокстарда кӛбейтіледі. 3.3 Жәндіктерді ӛсіру, жҧмыртқаларды жинау және қораптауды мәрлілі байламда немесе ауа сорғыш астындағы респираторда ӛсіру қажет. 3.4 Химиялық реактивтер арқылы жҧмыртқалардың жҧққыштығын жою резеңке қолғаптар және ауа сорғыш шкафтың респираторында жҥргізіледі. 3.5 Қоректік орта компаненттерін ҧсақтау, ӛлшеу, азықты дайындау кезінде респираторды немесе мәрлі бекіткішті қолданған жӛн. 3.6 Жҧлдызқҧрттар мен кӛбелектермен жҧмыс жасаған кезде мәрлілі бекіткіштер қолданылады. 3.7 Жәндіктермен жҧмыс жасаған кезде тамақтанбау керек. 3.8 Жҧмыс аяқталған сәтте жҧмыс орнын толық жинастырып, жҧмыс орнын келесі тәртіппен заласыздандыру керек: жууға берместен бҧрын пайдаланған ыдыстарды, пробиркаларды, пипеткаларды, жәндік ӛліктерін 3%-ды хлораминмен кем дегенде 8 сағат кӛлемінде залалсыздандырып, 3%-ды хлораминмен немесе 70%-і этил спиртімен беткейлік залалсыздандыру жҥргізеді. 3.9 Жҧмыс кҥні аяқталған соң бокс бӛлмесін және боксқа кіреберіс бӛлмені 40-60 мин бойы бактериоцидтік лампамен сәулелендіреді. 3.10 Зертхана еденін әр кҥн сайын 1%- хлорамин қоспасын қолдану арқылы ылғал шҥберекпен сҥрту қажет. 3.11 Ӛндірістік жағдайда трихограмманы кӛбейтуге биофабрикалар мен биофабрикаларда орнатылған механикаландырылған линиялар пайдаланылады. 3.12 Энтомофагтар ӛндірісінде қызметкерлердің қауіпсіздігі қамтамасыздандырылу керек. 3.13 Трихограмалы ӛндірісте технологиялық ҥрдістің дәлдігі ҥшін келесідей жинақтар қарастырылатын орындар: астықты автоклавтауға, ситотрогты кӛбейтуге, трихограмманы кӛбейтуге арналған орындар. Барлық орын-жайлар жарықпен қамтамасыз етілу керек. 3.14 Ӛндірістік орындардың қабырғасы мен едені (астықтау автоклавтау, астыққа
жҧқтыру, ситотрог, термостат және
трихограммалық цех) судың әсері мен дезинфекциялық қоспаларға тӛзімді плиткалармен бӛлінеді. 81
Цех орындарының еденінде ағын-судың қалдықтарына кӛп кӛңіл бӛлінеді. Қалдықтар локальды тазартумен кетіріледі. 3.15 Биофабрикалар мен биозертханаларды орталық су жабдығымен және су қҧбырымен қамтамасыздандыру керек. 3.16 Энтомофаг ӛндірісіндегі қолдан жасалатын ҥрдістерді автоматизациялау қажет. 3.17 Дән кҥйесі жҧмыртқасын алудың ашық әдісін жабық әдіске алмастыруын қарастыру керек, ол ҥшін дән кҥйесі мен жҧмыртқасын бӛліп алу мақсатында герметикалық барабаны бар техникалық линиялармен қамтамсыз ету керек. 3.18 Ӛндірістік орынның жҧмыс аймағында температураның тиімді ҥйлесімділігі, ауа қозғалысының ылғалдылығы мен жылдамдығы орындалатын технологиялық ҥрдіске және жыл мезгіліне қарай қамтамасыздандырылу керек. Микроклиматтың тиімді параметрлерін сақтау операторлық тҥрдегі жҧмысты орындау кезінде, сонымен қатар жҧмысшылардың уақытша демалатын орындарында міндетті тҥрде орындалуы қажет. Автоклавтау, астықты жҧқтыру, ситотрогты ӛсіру кезінде шығынды жылудың бӛлінуі, технологиялық регламент бойынша талап етілетін шарттарға сәйкес жҥргізіледі. 3.19 Әрбір цехқа берілетін ауа тазартқыш орнатылған жабдықты сорғыш-вениляция жҥйесіне қосылу керек.
82
4. БОКСТА ЖҦМЫС ІСТЕУ ЕРЕЖЕСІ 4.1 Боксқа бактериоцидтік немесе сынапты-кварц лампасы қосулы тҧрған кезде кіруге тиым салынады. Боксқа лампа сӛнгеннен кейін 30-40 мин кейін ғана кіруге болады. 4.2 Бокс немесе бокс кіреберісінде шығу мен ӛрт сӛндіруге арналған заттарын алуға қиындық келтіретін жҧмысқа қажетсіз артық заттар мен қҧрал-жабдықтар болмауы тиіс. 4.3 Бокста арнайы киімдермен (халат, қалпақ) жҧмыс жасау қажет. 4.4 Бокста тез тҧтанғыш немесе жанғыш сҧйықтық заттар жҧғындысы бар арнайы киімдерді қолдануға тиым салынады. 4.5 Бокста жҧмыс жасаған кезде қажалған мата немесе синтетикалық материлдарды қолдануға болмайды. 4.6 Бокста бір уақытта 2 адамнан кӛп адам жҧмыс жасауға бомайды. 4.7 Жҧмысты бастар және аяқтар кезде ҥстел беткейін тампонмен, этил спиртімен ӛңдеп, кҥйдіреді (спирт шығыны 1м 2 –қа 10-15 мл-ден аспау керек). Бҧл операцияны ҥстел беткейіне этил спиртін қҧйып, кҥйдіруге қатаң тиым салынады. 4.8 Бокста спирт шаммен жҧмыс жасаған кезде тез тҧтанатын және жанғыш сҧйықтықтарды қолдануға болмайды.
83
АВТОКЛАВПЕН ЖӘНЕ АСПАЛЫ ТЕРБЕГІШТЕРМЕН ЖҦМЫС ІСТЕУ ЕРЕЖЕЛЕРІ 5.1. Автоклавта жҧмыс істеу кезінде «Автоклавта жҧмыс істеу кезіндегі эксплуатация ережелері мен қауіпсіздік техникаларын» ҧстану керек (1971). 5.2. Автоклав жҧмысына 18 толған, автоклавпен қауіпсіз жҧмыс жасау арнайы нҧсқаулығын ӛткен және қондырғы мен оның эксплуатациясы бойынша техникалық минимум тапсырған куәлігі бар адамдар жіберіледі. 5.3. Автоклав қондырғысын қарау, жӛндеу, ішкі және сыртқы жақтарынан тазалауды қамтамасыз ету керек. 5.4. Автоклав бӛлмесінде жҥретін жолды жауып тастауға, автоклав эксплуатациясы немесе жӛндеуіне қатысы жоқ материал мен заттарды сақтауға және жҧмыстар жҥргізуге болмайды. 5.5. Электрлік жылытылуы бар автоклавтар жерге қондырылуы тиіс. 5.6. Автоклавпен жҧмыс жасайтын персонал жҧмыс журналын жҥргізуі керек, онда залалсыздандыру кҥні, уақыты, режимі, залалсыздандыруды кім жҥргізгені жазылады. 5.7. Автоклавта рҧқсат етілген қысым кӛрсетілген, келесі ішкі қарау мен гидравликалық сынаудың кҥні, айы және жылы кӛрсетілген кесте болу керек. 5.8. Автоклавта жҧмыс жасау режимі және аппаратымен қауіпсіз жҧмыс жасау бойынша нҧсқаулықтың болуы міндетті. 5.9. Бӛлме еденінің жҧмыс істейтін жерлері резеңке кілем немесе ағаш тақтаймен оқшауланады. 5.10. Байқалған ақаулықтар жайлы зертхана меңгерушісіне немесе автоклавтың қауіпсіз эксплуатациясына жауапты адамға айту керек. 5.11. Тек тексерістен ӛткен автоклавтармен жҧмыс істеуге болады, аппарат паспортында кӛрсетілген қысымнан асырмау керек. 5.12. Қолдан жасалған немесе сынау паспорты жоқ автоклавтарды пайдалануға тыйым салынады. 5.13. Автоклав қақпағын ашуға және оны жӛндеуге автоклавта қысымның толық жойылуы кезінде ғана рҧқсат етіледі. 5.14. Автоклав қақпағын ашу кезінде жҧмыс істеуші персонал қақпақтан басқа алысырақ тҧруы керек. 5.15. Автоклав бӛлмесі ӛрт сӛндіруші қҧралдармен жабдықталуы тиіс. 5.16. Тербегішпен жҧмыс жасауға нҧсқаулық пен жҧмыстың қауіпсіз әдістерін меңгерген 18 жастан асқан адамдар жіберіледі. 5.17. Тербегіш жеке бӛлмеде тегіс жерге орнатылуы тиіс. 84
5.18. Тербегіштерді ҧяшықтарға колбаларды дҧрыс және берік бекіткеннен кейін қосу керек, оның барлық тҥйіншектері мен бекітілген бӛлшектерін қарап тербегіштің дҧрыстығына кӛз жеткізу қажет. 5.19. Тербегіш жерге қондырылуы тиіс. 5.20. Жҧмыс аяқталғаннан кейін тербегішті тоқтан сӛндіріп, колбаларды алып қою керек; жҧмыс журналында байқалған ауытқулар туралы жазу керек. 5.21. Тыйым салынады: аммортизациялық сақиналары жоқ колбаларды орнатуға; подшипникте майды тексеремей тербегішті іске қосуға; ауытқуы бар және жерге қондырылмаған тербегіште жҧмыс жасауға; айналым сандарын паспортта кӛрсетілгеннен жоғары қоюға.
85
6. ОҢАЙ ТҦТАНҒЫШ ЖӘНЕ ЖАНҒЫШ ЗАТТАРМЕН ЖҦМЫС ЖАСАУ 6.1. Жанғыш және оңай тҧтанатын заттармен, жанғыш сҧйықтықтармен жҧмыс желдеткіші қосылған ауа сорғыш шкафта жҥргізілуі керек, бҧл кезде электр қҧралдар мен газды жанар шамдар сӛндірілуі тиіс. 6.2. Ацетонмен, спиртпен, эфирмен және т.б. жҧмыс жасған кезде оларды ашық от жалынында және электрлік жылытқыш қҧралдарда жылытуға тыйым салынады. 6.3. Оңай тҧтанатын және жанғыш заттарды зертханаға қапқа салынған жабық сынбайтын ыдыста алып келу керек. 6.4. Зертхананың жҧмыс бӛлмесінде бір мезгілде сақталатын ӛрт қауіпті сҧйықтықтардың жалпы қоры кҥнделікті қажеттіліктен аспау керек. Жҧмыс аяқталғаннан кейін олардың жҧмсалмаған қоры арнайы бӛлмеге (қойма) шығарылып, ішінен әктелген металл жәшікте сақталуы керек. 6.5. Ӛрт қауіпті сҧйықтықты тӛгіп алған жағдайда лезде жылытқыш қҧрылғыларды сӛндіру керек. Сҧйықтыққа топырақ сеуіп, ағаш қалақпен алу керек. 6.6. Оңай тҧтанатын химиялық заттармен жҧмысты резеңке қолғаптарда, резеңкемен қапталған алжапқышта және қорғаныш кӛзілдірікте жҥргізу керек. 6.7. Тҥтіндейтін қышқылдар мен аммиак ерітінділерін ауа сорғыш шкафта қҧяды. 6.8. Оңай тҧтанатын және ҧшқыш сҧйықтықтармен жҧмыс жасау кезінде тыйым салынады: - оларды ашық от жанында ҧстауға; - ҥстел ҥстінде сол сҧйықтықтардың кӛп мӛлшерін ҧстауға; - зертханада қайнау температурасы тӛмен заттарды сақтауға (ацетон, эфир, гексан, бензол және т.б.); - оңай тҧтанатын сҧйықтықтардан босаған зертханалық ыдыстарды жумай қалдыруға. 6.9. Жҧмыс жасап болған жанғыш сҧйықтықтарды арнайы герметикалық жабылатын ыдысқа жинайды, оны жҧмыс кҥні біткен соң зертханадан жоюға жібереді.
86
7. ХИМИЯЛЫҚ ЗАТТАРМЕН ЖҦМЫС ЖАСАУ ЕРЕЖЕЛЕРІ 7.1. Фенол, формалин, сутек қышқылы, хлорамин ертінділерін дайындау кезінде концентрленген кҥйдіргіш сілтілер мен қышқылдармен жҧмыс жасаушылар қорғаныш кӛзілдірік, резеңке қолғаптар, резеңкемен қапталған алжапқыш пен етіктерді пайдалану керек. 7.2. Кҥкірт қышқылы ерітіндісін дайындау кезінде оны суға жіңішке ақырын ағыспен араластыра отырып қҧю керек. Кҥкірт қышқылына суды қосымша қҧюға тыйым салынады. 7.3. Концентрленген кҥкірт қышқылын еріту кезінде, концентрленген кҥкірт және азот қышқылдарын араластыру кезінде және жалпы жылу бӛлетін заттарды араластыру кезінде қалың қабырғалы химиялық немесе фарфордан жасалған ыдысты пайдалану керек. Қышқылдарды арнайы сифондар мен насостарды қолдану арқылы ашады. 7.4. Қышқылды пипетканы ауызбен соруға болмайды. Пипетканы толтыру ҥшін резеңке груша немесе басқа арнайы қҧралды пайдалану керек.
7.5. Жҧмыс жасап болған қышқылдар мен сілтілер арнайы ыдысқа жиналып, нейтрализациядан соң кәрізге немесе арнайы жерге тӛгіледі. Минералды қышқылдарды магний тотығымен немесе сӛндірілген ҧнтақ әкпен нейтрализациялайды. 7.6. Тӛгілген қышқыл немесе сілтіні лезде топырақпен сеуіп немесе нейтрализациялау қажет, содан кейін ол жерді жуу керек. 7.6. Қышқылдар мен сілтілер бӛлек бӛлмеде химреактивтер қоймасында сақталуы керек. Қышқылдар мен сілтілерді жертӛле мен жартылай жертӛлелерде сақтауға тыйым салынады. 7.7. Химреактивтер қоймасы жетерліктей мӛлшерде тӛгілген қышқыл немесе сілтіні нейтрализацияайтын заттармен қамтамасыз етілуі керек; сілті ҥшін – бор немесе сірке эссенциясы (эссенцияның бір бӛлігіне судың сегіз бӛлігі), қышқыл ҥшін – 5% сода ерітіндісі. 7.8. Концентрленген қышқыл, сілті, фенол, формалин, сутектің асқын тотығы бар ыдыстарды қоймадан зертханаға ішінен әктелген арнайы ағаш немесе металл жәшіктерде кӛшіруге болады. 7.9. Барлық химиялық заттарда аты мен жарамдылық мерзімі бар жазулары болуы керек. 7.10. Сҧйықтықтарды қҧю кезінде воронкаларды пайдалану керек. 7.11.
Аз мӛлшердегі сҧйықтықты шеттері
қайырылған воронкаларды пайдалана отырып, сифон және резеңке грушаның кӛмегімен қҧю керек. Ӛлшегіштер деңгей кӛрсеткіштермен және толып кету кезінде агрессивті сҧйықтықтарды алып тастайтын сигналды тҥтіктермен қамтамасыз етілген болуы керек. Буланатын қышқылдарды
87
қайта қҧю кезінде буды жинап қайта ыдысқа бағыттайтын қҧрылғы қарастырылу керек. 7.12. Буланатын қышқылдар мен аммиак ерітінділері қайта қҧю ауа сорғыш шкафта жҥргізілуі керек. Хлор әгі ерітінідісін дайындау кезінде Б және КД маркаларының противогаздарын киіп, тыныс алу мҥшелерін қорғау керек. 7.13. Барлық концентрленген кҥкірт, азот, тҧз, сірке және т.б. қышқылдарды, кристалдық йод, фосфор ангидриді, азотқышқылды мыс және басқа да ҧшқыш заттарды тығынмен жабылған арнайы шыны ыдыстарда сақтау керек. 7.14. Раковина арқылы концентрленген агрессивті сҧйықтықтарды тӛгуге, сонымен қатар онда натрий, калий, кӛміртекті және фосфорлы кальцийдің және т.б. металл бӛлшектерін лақтыруға тыйым салынады.
88
8. ШЫНЫ ХИМИЯЛЫҚ ЫДЫСПЕН ЖҦМЫС ЖАСАУ ЕРЕЖЕЛЕРІ 8.1. Жылу бӛлетін заттарды араластыру немесе еріту кезінде термотӛзімді шыны немесе фарфордан жасалған ыдысты пайдаланаған жӛн.
8.2. Жылы ыдысты суымағанша тығынмен жабуға болмайды. 8.3. Шыны ыдыстармен барлық жҧмыстарды қорғаныш кӛзілдірікте жҥргізу керек. Шынымен жҧмыс жасау кезінде қолдарды зақымдамау ҥшін орамалмен немесе мата ҥзігімен қорғайды. 8.4. Пробиркадағы сҧйықтықты жылытқан кезде пробирканың ауызын адамдарға бағыттауға болмайды. 8.5. Шыны тҥтіктерге резеңке тҥтіктерді кигізу кезінде диаметрін дҧрыс таңдау керек, резеңке тҥтіктің ішкі жағына су, вазелин немесе глицерин жағу керек. Шыны тҥтіктердің ҥшкір ҧштары балқытылуы керек. Барлық жағдайларда қолдарды зақымдамау ҥшін орамалмен қорғау керек. 8.6. Автоклав немесе кептіргіш шкафтан шыны ыдыстарды шығару кезінде мата қолғаптарды пайдалану керек. 8.7. Шыны ыдысты қыздыру кезінде металл немесе әк торды, қҧмды моншаларды немесе жабық керамикалық электрплиталарды қолдану керек. 8.8. Сынған немесе жарылған ыдысты пайдалануға, оны отқа қоюға және оны қорғалмаған қолмен алуға тыйым салынады. Сынған ыдысты арнайы бӛлінген жерге жинау керек.
89
9. БИОЛОГИЯЛЫҚ МИКРОСКОПТАРМЕН (МБ, МБС, МП, МЛ, МУФ, МИК, ЭС және т.б.) ЖҦМЫС ЖАСАУ ЕРЕЖЕЛЕРІ’
9.1.Микроскопқа орын таңдау кезінде табиғи жайылған сәулелерді пайдалану ҥшін солтҥстік жаққа ашылатын терезелері бар бӛлмелерге тоқталу керек және микроскопқа тікелей кҥн сәулелері тҥспеуі тиіс. Жарықтандырғышпен жҧмыс
жасаған жағдайда тікелей кҥн
сәулелерінен алшақ орын таңдалады. Ҥстелдің беткейі қара қоңыр болғаны жақсы. Бҧның бәрі кӛзге пайдалы. Ҥстел мен орындық биіктіктері бақылаушы адам тіке ҥстелге жақын отыратындай, окулярға еркін қарай алатындай ыңғайлы болуы керек. 9.2. Жҧмысты бастамас бҧрын микроскоптың шаңын жҧмсақ қылқаламмен немесе таза шҥберекпен сҥрту керек. Содан кейін микроскопты ҥстелдің ҥстіне окуляр бақылаушының сол кӛзінің тҧсына келетіндей етіп орналастырамыз. Мкроскопта биокулярлы жҥйе болған жағдайда екі окулярлы тҥтік те кӛздерге қарама қарсы орналастырылуы керек. Бҧл кезде тҥтіктерінде бірдей ӛлшемді окулярладың болуын тексеру керек. Тубус айналымдары арқылы окуляр тҥтіктерін кӛздер ара қашықтығына сәйкес етіп орнату керек, бҧнда екі тҥтік алаңдары бірігуі тиіс. АУ-12 сҧғындырмасы х1,5 есе ҥлкейеді, бҧны микроскоптың жалпы ҥлкейтілуін анықтау кезінде ескеру керек. Микроскоп қҧрылымымен және оның сипаттамасы бойынша жҧмыс жасау ережелерімен танысу керек. 9.3. Микроскоптың оң жағында ҥстелде қажетті реактивтер, қҧралдар, зат және жабынды шынылар, жазуға арналған журнал, қағазы бар сурет салатын ҥстел жатуы керек. 9.4. Микроскопты екі қолмен кӛшіру керек. Бҧл кезде бір қолмен тубус сабынан, ал екінші қолмен штатив астынан ҧстау керек. 9.5. Микроскопты тҥрткілерден, сызаттардан және таза химияда уақытша препараттарды дайындау кезінде қолданылатын қышқылдар, сілтілер, еріткіштерден сақтау керек. 9.6. Тубус пен объектілерді ластамау ҥшін тубустан окулярларды алмау керек. 9.7. Бақылаушы микроскоппен жҧмысты аяқтаған кезде жарықтандырғыш ӛздігінен сӛнуін қадағалау керек. Бҧл олардың жанып кетуінен сақтайды. 9.8. Жҧмысты аяқтаған соң микроскопты сҥртіп қабына салып қояды.
90
10. ЭЛЕКТР ЖАБДЫҚТАРЫМЕН, ҚАДАҒАЛАУ-ӚЛШЕУ ҚҦРЫЛҒЫЛАРЫМЕН ЖӘНЕ ӚНДІРІС АВТОМАТИЗАЦИЯСЫ ҚҦРАЛДАРЫМЕН ЖҦМЫС ЖАСАУ ЕРЕЖЕЛЕРІ 10.1. Эксплуатацияға электр қондырғылардың қосылуы сәйкес техникалық персонал мен
электр шарушалығына жауапты тағайындалған адамның болған жағдайында ғана мҥмкін. 10.2. Электр қондырғылармен жҧмыс жасауға арнайы оқудан ӛткен және электроқауіпсіздіктің 3-ші квалификациялық тобына ие адамдар жіберіледі. Электр қҧрылғылармен жҧмыс жасау кезінде техникалық паспортта кӛрсетілген ережелерге сҥйену керек. 10.3. Барлық жҧмыстарды электржелілер, электр қондырғылар, арматура мен жерге қондырылған қҧрылғылардың дҧрыс орнатылған жағдайында және электрожелілердің қарсыласу, жерге қондырылу және оқшаулану тексерулерінің мәліметтері болған жағдайда ғана жҥргізуге болады.
10.4. Қыздыратын қҧрылғылар асбестте немесе басқа жылуды тоқтататын материалда орнатылуы керек. Кернеу әсеріне тҥсетін электроқондырғылардың металл бӛлшектері жерге
орнатылуы керек.
Жерге оранатылуы міндетті: электрофицирлеуші машиналардың, электроқозғалтқыштардың, кӛшірмелі электроқҧрылғылардың корпустары, бӛлетін қалқандар мен кҥшті шкафтардың металл каркастары, іске қосу аппараттарының корпустары, металл жарықтандырғыш және сәулелендіргіш арматура, кабельдер мен желілердің металл қаптамасы. 10.5. Электрқондырғылармен жҧмыс жасау кезінде ақаулықтар болған жағдайда электриктерді шақыру керек. Ақаулықтарды ӛз бетімен жӛндеуге тыйым салынады. 10.6. Электрқондырғыларды эксплуатациялау кезінде тыйым салынады: - эксплуатация кезінде қорғаныштық және электроқшаулайтын қабілеттерін жоғалтқан кабельдер мен желілерді пайдалануға; -Электр жылытқыш қҧралдарды отқа тӛзімді тіреуішті қолдану, сонымен қатароларды кӛп уақыттоқта қосып қараусыз қалдыруға; -Бӛлмені жылытуда стандартты емес (қолдан жасалған) электр пештері мен электр шамдарын қолдануға; -кабельдер мен тоқ сымдарын ашық қалдыруға; -жӛнделмеген розеткалармен, проводтармен, ажыратқыштармен және де тағы басқа электр қондырғыштармен бӛлшектерді қолдануға; -Проводтармен, электр жарығын сӛндіретін тетіктерге заттар мен киімдерді ілуге; -Электр шамдарын қағазбен, материалмен, жанғыш заттармен орауға,
91
10.7 Барлық электр қозғалтқыштары тҧйықталуы керек. 10.8 Электр
қозғалтқыштарында сонымен
қатар оның
механизмдерінде стрелкамен олардың айналу бағыттары кӛрестілуі тиіс. 10.9 Бӛлмелердегі электр сымдары жақсы қорғалған және жоғары температурадан, механикалық зақымдардан және химиялық әсерлерден қорғалған болуы керек. 10.10 Электр жылуы берілуінде ҥзіліс болған жағдайда электр қҧрылғыларын тоқтан ажырату керек. 10.11 Жҧмыс орнындағы жарық 300 лк тӛмен болмауы керек. 10.12 Электр тоқтарымен, қҧралдарының жануы кезінде ажыратқышты қосып, отты ӛрт сӛндіргіш қҧрылғымен сӛндіру керек. 10.13 Кҥйген иісі бар қҧралдарды қолдануға болмайды. 10.14 Жҧмыс аяқталған соң зертханадағы электр қҧрылғыларын сӛндіріп, жҧмыс орынын ӛзіңнен кейін жинап кету керек.
92
11. Ӛрт қауіпсіздігі 11.1 Зертхана ӛрт сӛндіргіш заттар мен (кӛбікті, песок салынған жәшік) ӛрт сӛндіргіш шлангасы бар крандармен қамтамасыз етіледі. 11.2 Суда ерімейтін органикалық заттарды (бензин, скипидар) қҧммен немесе асбестпен жауып сӛндіру қажет. Егер жанып жатқан зат суда еритін болса (спирт, ацетон) оны сумен сӛндіруге болады. 11.3 Ӛрттен сақ болу ҥшін тыйым салынады: - тоққа қосулы тҧрған қҧрылғыны қараусыз қалдыруға, - электр жылытқыштарды қайта жҥктеуге, - жҧмыс орнында тряпкаларды, жанғыш заттарды сақтауға, - киімді ыстық трубаларда кептіруге. 11.4 Зертханада ӛрт шыққан жағдайда жанғыш тжәне жарылғыш заттарды қауіпсіз орынға кӛшіріп, ӛрттен сақтау қажет. 11.5 Қолда бар ӛрт сӛндіргіш заттарды қолданып сонымен қатар тез арада ӛрт сӛндірушілерді шақыру қажет. 11.6 Газдың, жанғыш сҧйықтардың, электр проводтармен электр қозғалтқыштардан ӛрт шыққын жағдайда ҧнтақты (0(4-2-01,ПБС-П- 1А,ПФ) және кӛмір қышқылды (ОУ-2, ОУ-5) ӛрт сӛндіргіштерді қҧрғақ песокты, киізді қолданады. 11.7 Ӛрт сӛндіруге арналған песок қҧрғақ, таза, тӛгіліп тҧрған болуы қажет. 11.8 Ауа –кӛбікті ӛрт сӛндіргіштер (140-1) материалдар мен әртҥрлі заттарды сӛндіруде қолданылады.
93
12. Жылыжайда пестициттермен жҧмыс жасау ережесі 12.1
МЕМСТ12.3.002-75, МЕМСТ
12.1.007-76 сәйкес
пестицитермен жҧмыс жасағанда ӛсімдіктерді зиянкестерден, аурудан және арамшӛптерден қорғау ҥшін кӛрсетілген деңгейлерге байланысты жҧмыс жасау қажет. 12.2 Зиянды заттардың концентрациясы ӛндірістік кеңістіктегі ауада, жҧмыс аумағында жҧмыс пестициттермен жҧмыс жасағанда қажетті нормаға сәйкес болуы қажет. 12.3 Ӛсімдіктерді залалсыздандырғанда бҥкіл жҧмыс тҥрінде бокста, жылыжайда қолмен және стационарлы шашқыштармен жҧмыс жасалады. 12.4 Ӛсімдіктерді пестициттермен ӛңдеу кезінде жҧмыскерлер бір- бірінен 5-6 м қашықтықта болуы қажет және бір–біріне тиіп кетуден сақтануы қажет. 12.5 Жылыжайдағы топырақты жҧмсарту жҧмыстарын ӛсімдіктерді пестициттермен ӛңдеуден 5 кҥн бҧрын жасау қажет.
94
13. Жеке бастың қорғанышы ҥшін қажетті заттар 13.1 Ӛсімдікті биологиялық затпен
ӛңдеген кезде
жҧмыскерлерсілекейлі қабықты тыныс жолдарын сақтау ҥшін, теріні сақтау ҥшін жеке қорғаныш заттарды қолдануы қажет. 13.2 Зиянды заттармен жҧмыс жасағанда жҧмыскерлерге арнайы қорғағыш киім, арнайы аяқ киім және тағы басқа қорғағыш заттар тегін беріледі. 13.3 Арнаулы жҧмыс киімді, арнаулы аяқ киімді беруде арнайы инструкцияға бағынады. 13.4 Жеке басты қорғайтын заттарды беру кезінде биологиялық заттардың физико-химиялық және улылығына байланысты, ӛсімдік тҥріне байланысты, олардың препаративтік формаларына байланысты, жҧмыс жағдайына, сонымен қатар жҧмыскерлердің бойы мен киімдерінің мӛлшеріне байланысты қарап беріледі. 13.5 Барлық жҧмыскерлер арнаулы жҧмыс киімдерімен мақта- қағазды матадан жасалған, су жҧқпайтын, костюмдермен, халаттармен, комбиниезондармен, алжапқышпен, резиналы етіктермен, қолғаптармен қамтамасыз етілуі қажет. 13.6 Тыныс жолдарын микроағзалардан және басқа да биологиялық заттардан қорғау ҥшін шаңға қарсы респираторларды немесе мақта мәрліні таңып алады. 13.7 Микробиологиялық заттармен жҧмыс кезінде ПШ-1,ПШ-2 немесе ДПА-5 типті противогаздарды қолданады. 13.8 Биопрепараттарды шығаруда кӛзді қорғау ҥшін қорғағыш кӛзілдіріктерді ПО-2 «МОНОБЛОН» кӛзілдірігін, СЗЗМ-бц жабық қорғағыш кӛзілдірікті қолданады. 13.9 – Шаң тәрізді препараттармен жҧмыс жасаған кезде қолдың терісін қорғау ҥшін мақта-қағазды қолғаптарды, қорғағыш майлы мазьды (пасталар, жақпамай) қолдануға болады. 13.10 Арнаулы жҧмыс киімді жҧмыс аяқталған соң қағып немесе шаңсорғышпен тазарту қажет. 13.11 6 жҧмыс кҥнінен кейін киімдегі шаңды механикалық жоюмен қатар қышқылды ерітіндіде , қайнаған суда жуу керек. 13.12 Тамақ алдында арнайы киімді шешіп, қолды сабынмен жуып, ауызды, мҧрынды сумен шайып, жҧмыс кҥні аяқталған соң душ қабылдау қажет.
95
14. Жазатайым оқиға кезінде алғашқы кӛмек кӛрсете алу. 14.1 Барлық жҧмыскерлер алғашқы кӛмекті білулері және кӛрсете алулары қажет. 14.2 Барлық жарақаттар кезінде, кҥю, электр тоғына тҥсу, т.б зардап шеккен адамдарға сол жерде алғашқы кӛмек кӛрсетілуі керек. Жедел жәрдем шақыру керек. 14.3 Әрбір биозертханалардың (биофабрика) бӛлімдерінде алғашқы кӛмек кӛрсетуге арналған дәрі қорап болуы қажет. 14.4 Шынымен зақымданғанда шыны сынығын жарадан алып, жараны сылап байлап тастау керек. 14.5 Улы сҧйықтық теріге тиген жағдайда 10-15 минут сумен шаю керек. 14.6 Кӛзге қышқыл тиген жағдайда кӛзді қҧбыр суымен шайып, дереу дәрігерге кӛріну керек. 14.7 Электр тоғымен зақымданған кезде тез арада дәрігер шақырып, жҥрекке массаж жасап қолдан дем алдыру қажет. 14.8 Жылумен зақымданғанда адамды ауасы кӛп жерге апару керек. 14.9 Бактерия, саңырауқҧлақ, вирус препараттарымен жҧмыс жасағанда кӛзге, ауызға, теріге тҥскенде сумен немесе сода қосылған сумен шаю керек. 14.10 аллергия болған жағдайда дереу дәрігерге бару қажет. 14.11 Дірілдеу кезінде науқасты жайына қалдыру керек. 14.12 Кӛмек кӛрсету кезінде удың ағзаға жайылуын тоқтату ҥшін мынадай кӛмектер кӛрсетіледі : а)тыныс жолдары арқылы (зардап шегушіні таза ауаға шығару), б) тері арқылы (препаратты теріден жуу, кӛзге тигенде сумен шаю), в) ішек жолдарымен (сҥт, су ішкізу).
96
Әдебиеттер тізімі 1 . Г . Ж . У ә л и х а н о в а . Ӛ с і м д і к б и о т е х н о л о г и я с ы . А л м а т ы , 2 0 0 1 . 2. С.С. Бекқожина Ӛсімдік биотехнологиясы, Астана 3. В.С. Шевелуха Сельскохозяйственная биотехнология, 1998 г., с. 20-22. 4. В.И.Зотиков , М.А. Нетесова Основы генетической инженерии растений, 1992, с. 45 6. М.В.Штерншис, О.Г.Тромилова, И.В. Андреева. Биотехнология в защите растений, Новосибирск, 2001, 153 стр. 7. Биотехнология растений: культура клеток. Перевод с английского д.б.н. В.И.Негрука, Москва ВО «Агропромиздат» 1989 8. К. В. П о п к о в а Практикум по иммунитету растений. — М.: Колос, 1979.
9. Қ.М.Мҧхаметжанов және т.б., Гендік инженерия-молекулалық биотехнология. Астана,2011.315 бет 10. Биотехнология растений: культура клеток. Перевод с английского д.б.н. В.И.Негрука, Москва ВО «Агропромиздат» 1989 11. С.Қ.Тҧрашева., Клеткалық биотехнология. Алматы, 2011 12.М.А. Нетесова,В.К., Швидченко,В.Т. Хасанов Биотехнология с.-х. растений, Астана, 2006, С. 41-44. 13.Қ.Х. Әлмағамбетов және и.б., БиотехнологияАстана 2011. 14. С.С.Бекқожина,Д.Б.Тойымбаева, Ӛсімдік биотехнологиясы пәнінен оқу- әдістемелік кешен , Астана, 2010 15.Лабораторный практикум по сельскохозяйственной биотехнологии, Москва 2004
97
Абышева Г.Т., Хасанов В.Т.
Теруге жіберілді: Басуға қол қойылды: Пішімі: Тапсырыс: Шартты баспа табағы Таралым ______________________________________________________________
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің баспасы, 2014 ж. 010011, Астана қ. Жеңіс даңғылы, 62ª
Тел: 39-39-17
жүктеу/скачать 1,75 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|