Топырақтану

обьектілерде  ӛте  аз  мӛлшерде  кездесетін  химиялық  элементтерді  атайды. 

Оларға  бор,  марганец,  молибден,  мыс,  мырыш,  кобольт,  иод,  фтор  және 

басқалары жатады.   

Биогеохимиялық  провинция  –  бҧл  кейде  ҥлкен  кӛлемді  территория, 

басқа  кӛршілес  территориялардан  айырмашылығы  ортадағы  (топырақ,  су, 

ауа)  бір  немесе  бірнеше  микроэлементтердің  немесе  макроэлементтердің 

концентрациясы.  Бҧл  провинциялардан  тыс  жерлерде  микроэлементтердің 

шамадан  тыс  кӛп  дамуынан  және  жетіспеушілігінен  ӛсімдіктер,  жануарлар 

мен  адамдарда  ҥлкен  кӛлемді  зат  алмасуының  бҧзылуы  –  биогеохимиялық 

эндемия спецификалық ауруына әкеледі.  

Осылай,  Закарпат облысы  сондай биогеохимилялық  провинция  болып 

саналады.  Мҧнда  зоб  эндемиясы  жоқ  облыстармен  салыстырғанда  топырақ, 

су  және  тамақ  қҧрамындағы  йод  мӛлшері  2  –  5  есе  аз.  Ерекше 

биогеохимиялық  првинция  ретінде  Поллесская  жазықтығын  бӛледі,  мҧнда 

топырақ  пен  табиғи  сулардағы  йод  мӛлшері  тым  тӛмен.  Мҧнда  жеңіл 

механикалық  қҧрамды  топырақтан  йод  оңай  шайылып  батпақты  топырақта 

шыммен берік бекітіліп, ӛсімдіктер ҥшін  қол жетімсіз болады.  

Молибденмен 

байытылған 

биогеохимиялық 

провинцияларға 

Ӛзбекстан, Тува, Забайкалье, Армения және басқалары жатады. Солтҥстік  – 

Батыс Қазақстанның кӛптеген аудандары борға байытылған биогеохимиялық 

провинцияға  жатады.  Ӛсімдіктердің,  жануарлардың  қорегінің,  адамның  ас 

ӛнімдеріндегі  микроэлементтердің    алғашқы  кӛзі  топырақ  болып  саналады. 

Осыған байланысты топырақтағы микроэлементтерді зерттеу ӛсімдік ӛсіруде, 

жануарлар  ӛсіру,  ветеренария  мен  медицинадағы  кӛптеген  тәжірибелік 

сҧрақтарды  шешуге  мҥмкіндік  берер  еді.  Топырақтағы  микроэлементтердің 

таралу  заңдылығын  білу  микроэлементтерді  ӛсімдіктер  ҥшін  тыңайтқыш 

ретінде  және  жануарлар  ҥшін  минералды  жем  даярлау  ҥшін  ғылыми  негіз 

береді.  

          Топырақтың  радиоактивті  элементтері.  Топырақта  табиғаттағы 

барлық 

кездеседі,  сонымен 

бірге  радионуклеидтерде. 

Топырақтың  радиоактивтілігі  топыраққа  табиғи  немесе  антропогендік 

элементтерден  пайда  болады.  Топырақтың  радиоакетивтілігі  негізінен 

 

31 

радиоактивті элементтермен байланысты. Бҧл радиоактивтіктің тҥрі әрқашан 

азды – кӛпті мӛлшерде барлық топырақта кездеседі. Олар екі топқа бӛлінеді: 

біріншісі  топыраққа  аналық  жыныстармен  немесе  геохимиялық  ағынмен 

келетін,  екіншісі  космогендік,  яғни  космостың  сәулелерімен  тҧрақты 

элементтердің ядроларының қарым- қатынасынан пайда болатын элемент. 

Топырақтың  радиоактивтілігі  ондағы  радионуклеидтерге  байланысты: 

табиғи  және  жасанды  радиоактив  болып  бӛлінеді.  Табиғи  радиоактивтердің 

ӛзі  ҥш  топшаға  бӛлінеді:  бірінші  радиоактивті  элементтер  тобына  – 

изотоптары  радиоактивті  барлық  элементтер  -  уран  (238U,  235U),  торий 

(232Th),  радий  (226Ra)  и  радон  (222Rn,  220Rn).  Екінші  топқа  жай 

элементтердің  изотопы  жатады  -  калий  (40К),  рубидий  (87Rb),  кальций 

(48Са),  цирконий  (96Zr),  ал  ҥшінші  топқа  –  атмосферада  космостық 

сәулелердің  әсерінен  тҥзілген  радиоактивті  элементтер  -  тритий  (3Н), 

бериллий (7Ве, 10Ве) және кӛміртек (14С). 

Радиоактивті элементтер топырақ профилінде біркелкі таралады, бірақ 

кей жағдайда иллювиалды және глеейлі горизонттарда аккумуляцияланады.  

Ал  жасанды  радиоактивті  элементтер  атомды  және  термоядролық 

жарылыстардан,  атомдық  ӛнеркәсіптерінің  қалдықтары  есебінен,  атомдық 

ӛндірістегі  апаттар  салдарынан  топыраққа  тҥседі.  Топырақтың  экологиялық 

радиоактивті ластануы тӛмендегі байланысты: биологиялық айналым арқылы 

радионуклеидтер ӛсімдік және жануар азықтары арқылы адам ағзасына ӛтеді, 

онда жиналып, радиоактивті сәулеленуге әкеледі.  

жүктеу/скачать 0,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: