Топырақтану

Топырақтағы  ерекше  емес  заттар  (белоктар,  кӛмірсулар,  липидтер, 

шайырлар және с. с.) мӛлшері  10-15 %. 

Ерекше  (гумусты  қосылыстар)  заттар  болып  қҧрылысы  циклді  және 

қышқылды  табиғаты  бар  жоғарымолекулалы  қҧрамында  азоты  бар 

органикалық қосылыстар жҥйесі саналады. Оларға жататындар: гумин және 

фульво қышқылдары, сонымен қатар гуминдер. 

 Гумин  қышқылдары  қоңыр  тҥсті,  ӛзінің  қҧрылған  жерінде  жиналады, 

суда,  органикалы  және  минералды  қышқылдарда    ерімейді,  негіздерде 

шамалы  ериді,  топырақ  кескінінде  шамалы  жылжиды.  Бҧл  қышқылдар 

қҧрамында кӛміртегі (52-62 %), сутегі (2,8-5,8 %),  оттегі (31-39 %) және азот 

(1,7-  5  %)  бар.  Гумин  қышқылындағы  бҧл  элементтердің  мӛлшері 

топырақтың  тҥріне,  ыдырайтын  қалдықтардың  химиялық  қҧрамына  және 

гумификациялану  жағдайына  байланысты  болады.  Қара  топырақтардың 

гумин  қышқылдарында  кӛміртегі  кӛп  болады.  Гумин  қышқылдарының 

тҧздары  –  гуматтар,  олар  топырақта  жақсы  қҧрылым  қҧраушы  болып 

саналады. 

Фульвоқышқылдар 

–жоғарымолекулалы 

қҧрамында 

азот 

органикалық  қышқылдар.  Олар  сары  тҥсті,  суда,  қышқылдарда,  негіздердің 

әлсіз  ерітіндісінде  жақсы  ериді,  фульфаттардың  еритін  тҧздарын  қҧрайды. 

Фульфоқышқылдарының  су  ерітінділері  ӛте  қышқыл  болады  (рН  2,6  -2,8). 

Фульвоқышқылдары  ӛзінің  қышқыл  реакциясына  және  суда  жақсы 

еритіндігіне  байланысты  топырақтың  минералды  бӛлігін  белсенді  бҧзады. 

Топырақта 

неғҧрлым 

гумин 

қышқылдары 

болса, 

фульфоқышқылдарының бҧзушы әсері кҥштірек.  

минералдық  бӛлігімен  ӛте  мықты  байланған  және  әдеттегіше  тәсілмен 

бӛлінбейді.. 

Кезкелген  топырақта  гумустық  заттар  гумин  және  фульфоқышқылдары 

және  олардың  тҧздарынан  тҧрады  (гуматтар,  фульваттар,  алюмо-  және  

 

35 

теміргумусты қышқылдар). Бҧл қосылыстардың бәрі топырақтың минералды 

бӛлігімен әртҥрлі кҥштегі байланыста болуы мҥмкін. 

 

4.4  Топырақтың  гумустық  жай-кҥйі,  топырақта  олардың  жиналу 

деңгейін,  оның  кескін  бойынша  бӛлінуі,  сапалық  қҧрамын  кӛрсететін 

кӛптеген кӛрсеткіштердің жиынтығымен сипатталады. 

 Топырақты 

агрономиялық 

тҧрғыдан 

сипаттау 

ҥшін 

келесі 

кӛрсеткіштерді пайдаланады.  

1. Гумустық қабаттардағы гумус мөлшері (С,%): 

ӛте жоғары > 10 

жоғары  6-10 

орташа    4-6 

тӛмен  2-4 

ӛте тӛмен   <2 

2. Гумустың қоры (ЗГ, т/га) формула бойынша есептеледі: 

 

ЗГ=С

*

d

v

*

h                                       (1) 

Мҧнда ЗГ – гумус қоры, т/га; 

d

v – 

топырақтың тығыздығы, г/см3; 

h – қабаттың қалыңдығы, см 

0-20  см  (0-100  см)  қабаттардағы  гумус  мӛлшері  келесі  шкала  бойынша 

бағаланады, т/га: 

ӛте жоғары >200 (>600); 

жоғары  150-200 (400-600); 

орташа 100-150 (200-400); 

тӛмен   50-100 (100-200); 

ӛте тӛмен   <50 (<100). 

3.  Гумустың  метрлік  қалықдықта  кескін  бойынша  бөлінуі  (кенет 

азаятын, бірте-бірте азаятын, біркелкі және б.). 

4.Гумус  түрі  (тип)  гумин  және  фульвоқышқылдар  қатынасымен 

анықталады (С

ГК

:С

ФК

): 

гуматтық  >2; 

фульватты-гуматтық 1-2; 

гуматты-фульваттық 0,5-1; 

фульваттық <0,5;    

5. Гумустың азотпен қанығуы С:N атомдық қатынасымен бағаланады: 

ӛте жоғары >5; 

жоғары 5-8; 

орташа 8-11; 

тӛмен 11-14; 

ӛте тӛмен <14. 

 

жүктеу/скачать 0,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: