Топырақтану

 

78 

(туынды        минералдар-каолинит,  иллит        т.б.        байланысты),  негіздермен 

қанығуы 80-85%,   сіңіру кешенінде   сутегімен бірге, кӛп мӛлшерде алмаса 

сіңген        аллюминиий  болады.  Топырақ  ҥстіне  мол  органикалық  заттар 

тҥскеніне  қарамастан,  гумус  қабаты  жақсы  дамымаған,  себебі  органикалық 

заттар қысқа мерзімде ыдырап кетеді. 

Сары  және  қызыл  топырақтардың  жоғарғы  қабаттарында  тӛменгі 

қабаттарына  қарағанда  лай  аз  мӛлшерде  болады,  сондықтан  олардың  тҥсі 

ақшыл  кӛрінеді.  Бҧл  кӛрініс  әсіресе  уақытша  аса  ылғалды  жоғарғы 

кабаттарға тән. 

Әлемде   сары   және  кызыл  топырақтар 200млн. гектар  жерді қамтиды. 

Қҧрғақ  субтропикаға  жақын, жылдық жауын-шашын мӛлшері  800-1000 

мм  болған  жерлерде  субтропикалық  прерийдің  қызғыщ-қара  топырақтары 

қалыптаскан.  Топырақтардың  жоғарғы  қабаттарында  гумус  мӛлшері  10%-ға 

дейін  болады,  қалындығы  50-60см-ге  жетеді.  Әдетте  гранулометриялық, 

қҧрамы  ауыр  келеді,  В-қабатында  балшықтың  процесі  байқалады.  Топырақ 

ортасының реакциясы қышкыл-рН 4,2-4,8. 

Қызғыш-қара  топырақтардың  жалпы  ауданы  50млн.  га-ға  жуық. 

Бразилия  және  Уругвайда  кең  таралған.  АҚШ-да  (Оклахома,  Техас)  және 

Австралия да кездеседі. 

Ылғалды  субтропикаларда  сарғыш-қопа,  субтропикалық  шабынды 

батпақ (40млн. га) және аллювиалды (70млн.га) топырақтар таралған. 

Ылғалды-орман субтропика аймағында егіншілікте пайдаланылатын жер 

ауданы  80  млн.  гектарды  қҧрайды.  Егілетін  дақылдар  кҥріш,  бидай,  жҥгері, 

шай, цитрус дақылдары, жҥзім, тунг т.б. 

Субтропикалық, ксерофитті-орман және бҧта далалы аймақтары алтыға 

бӛлінеді, соның ҥшеуі оңтҥстік, ҥшеуі солтҥстік жарты шарда орналасқан. 

Солтҥстік  жартышарда  бҧлар  Жерорта  теңізі  аймағы  –  Жерорта  теңізі 

маңайындағы мемлекеттер, Кіші және Алдыңғы Азия. Шығыс Азия аймағы-

Ҥндістан, Пакистан, Бирма, Қытай. Солтҥстік Америка аймағы – Техас, Нью-

Мексика, Аризона, Калифорния штаттары, Мексиканың ҥлкен бӛлігі. 

Оңтҥстік  жартышарда  орналасқан  Австариялық  аймағы,  Оңтҥстік 

Африка-Калахари  және  Онтҥстік  Америка  аймағы-Парагвай,  Уругвай 

ылғалды субтропикалар жәке Анд таулар етегіндегі шӛлейттер арасы. 

Бҧл аймақтарда қоңыр және сҧр-қоңыр топырақтар таралған. 

Олардың арасында субтропикалық қоңыр топырақтар аыспалы ылғалды, 

жиі қҧрғақ жаз және ылғалды қыс, шайылмайтын су режимі субтропикалық 

ауа-райы  жағдайында  қалыптасады.  Ӛсімдіктерден  аласа  бойлы  ксерофитті 

ормандарда емен, арша, пістілерден субтропикалық тҥрлері ӛседі. 

Қоңыр  топырақтардың  гумус  мӛлшері  4-7%,  қалықдығы  40-45  см 

болады.  Гумус  қҧрамында  гумат  қоспалары  басымкеледі,  механикалық 

қҧрамы  ауыр  саздақ,  топырақ  кескінінде  лай  біркелкі  бӛлінген.  Жазықта 

қоңыр топырақтар 160 млн га алады, ал тауларда одан да кӛп таралған. 

Сҧр-қоңыр  топырақтар.  Бҧл  топырақтарда  ауыспалы-ылғалды  бірақ, 

алдыңғы аймаққақ қарағанда қҧрғақты ауа-райында қалыптасады. Ӛсімдіктер 

жамылғысы бҧталы субтропикалық далаларға тән, қыста жауын-шашын мол 

 

79 

болады соның нәтижесінде жеңіл еритін тҧздар тӛменгі қабаттарға шайылып 

кетеді.  Кальций  және  магний  карбонаттары  топырақтардың  барлық 

қабаттарында  байқалады.  Гумус  мӛлшері  2-4%,  қалыңдығы  30-40см. 

Жазықта сҧр-қоңыр топырақтарауданы 270 млн га-ға тең. 

Бҧл аймақтарда жылына дақылдардан екі ӛнім алуға мҥмкіншілік бар. 

Субтропикалық  қара  топырақтардың  атауы  әр  елде  ӛзгеше.  Мысалы, 

Балканда «черноземы»-смольницы, Мароккада «тирсы», Оңтҥстік Америкада 

«терра негра». Жалпы ауданы 50 млн га. 

Гумустың  шоғырлануы,  шайылмайтын  су  режимі,  иллювиальды-

карбонатты  қабаты  барлығы  бҧл  топырақтың  қара  топырақтармен 

ҧқсастығын  білдіреді.  Субтропикалық  тығыздалған  (слитые)  қара 

топырақтьар  қҧрғақ  кезде  тығызданып  терең  жарылып  кетеді,  ал  ылғалды 

кезеңде кҥшті ісінеді. 

Егіншілікте  қара  топырақтан  кейін  қоңыр,  одан  соң  сҧр-қоңыр 

топырақтар  кӛп  қолданылады,  бірақ  бҧл  топырақтардың  жиі  тасты  болуы 

егіншілікке тосқауыл болуы ықтимал. 

Бҧл  аймақтарда  аллювиалды  (60  млн  га)  шалғынды-қоңыр  және 

шалғынды сҧр-қоңыр топырақтар таралған. 

Субтропикалық  шӛлейттер  және  шӛлдер  субтопикалық  белдеуде  890 

млн гектар жерде кездеседі және бірнеше аумаққа бӛлінген. 

Ең  ҥлкені  Афро-азиаттық  аумақ.  Бҧл  аумаққа  Сахараның  солтҥстік 

бӛлігі,  Арабия  тҥбегінің  солтҥстігі  және  Алдыңғы  Азияның  шӛлдері  кіреді. 

Австралия  аумағы  материктің  оңтҥстігін  қамтыған.  Оңтҥстік  Америкалық 

аумақ  Чилидің  орталық  бӛлігінде  орналасқан.  Осылармен  бірге  онша  ҥлкен 

емес  Солтҥстік  Америкалық  (Калифорния)  және  Оңтҥстік  Африка 

(Калахаридің оңтҥстігі) аумақтары бар. 

Бҧл  аймақтарда  толық  дамымаған  және  қарапайым  субтропикалық 

шӛлдер топырақтармен (75%) боз топырақтар (25%) таралған. 

Жалпы  жазықтағы  боз  топырақтар  ауданы  180млн  гектарды  қҧрайды. 

Олардан басқа шалғынды-боз топырақтар (10млн га) мен тақырлар кездеседі. 

Ең  кӛп  ауданды  (440  млн  га)  тасты  және  тасты-саз  шӛл  топырақтар 

алады. Бҧл топырақтардың бетінде кҥңгірт немесе қара тҥсті қабыршақ (0,5-5 

мм) болады, онда темір және марганец тотықтары шоғырланған. 

Топырақ қалыңдығы бойынша жылжыған жарғақ суы тҧз қабығы пайда 

болуына  себепші  болады.  Массивті  және  борпылдақ  жыныстардың 

жарықтары  және  қуыстары  тҧздармен  толады.  Ең  кӛп  тҧздар  жер  бетінде 

шоғырланып  бірнеше  сантиметрден  жарты    метр  қалыңдықты  тҧз  қабығын 

қалыптастырады. Бҧндай жағдай әсіресе субтропикалық шӛлдерге тән.  

Қҧмды субтропикалық шӛл 180 млн гектар жерді қамтиды. Ыза сулары 

жақын орналасқан жерлерде субтропикалық сорлар қалыптасады. Нил, Тигр, 

Евфрат,  Инд  ӛзендерінің  аңғарларында  қалыптасқан.  Аллювиалды 

топырақтар  егіншілікте  ӛте  маңызды  болып  табылады.  Шӛлейт  және  шӛл 

аймақтарында  егіншілікте  30  млн  гектар  қолданылады.  Ӛсіретін  негізгі 

дақылдар-мақта, жылу сҥйгіш дақылдар, бидай және т.б. Жазираларда кҥшті 

сортаңданған топырақтарда тҧзға тӛзімді қҧрмалар ӛсіріледі. 

 

80 

12.4  Суббореалды  белдеулердің  топырақтары  солтҥстік  жартышарда, 

Еуразия  және  Солтҥстік  Америкада  кең  таралған,  оңтҥстік  жарты  шарда 

шағын аудандары кездесуі мҥмкін. 

Жазық  жер  аумағында  жалпы  ауданы  1530  млн  гектар.  Соның  45%-

далада,  31%  шӛлейтте  және  шӛлдерде,  24%-ормандарда  орналасқан.  Ауа-

райы қҧрғақ. Бір жылда дақылдардан жалғыз ӛнім алынуы мҥмкін. 

Суббореалдық орман аймақтары Батыс Европалық (Батыс және Орталық 

Европа)  және  Солтҥсиік  Америка  шығысы  (Англияның  солтҥстік-шығыс 

штаттары) аймақтарында орналасқан. Таулы жерлерде Шығысазиялық қҧба-

ормандық  (Амур  жағалауы,  Теңіз  жағалауы,  Солтҥстік  Жапония,  Солтҥстік 

Шығыс-Қытай) және Солтҥстік америкалық батыс аймақтары орналасқан. 

Оңтҥстік  жартышарда  Оңтҥстік  америкалық  суббореалды  ылғалды- 

ормандық    (Чилидің  оңтҥстігі)    және  Австралиялық  (Жаңа  Зеландияның 

оңтҥстік аралы) аймақтары жатыр. 

Суббореалдық  орман  аймақтары  ауданы  362  млн  га.  Топырақ 

жамылғысында  қҧба  орман  топырақтары  248  млн  гектарды  қҧрайды. 

Сонымен  бірге  қҧба  орман  қопа  топырақтары  ҧшырасады.  Бҧл  топырақта 

гумус қабат астында бірден қопа-кҥлгінді қабат басталады. Қҧба орман қопа 

топырақтар ауданы 35 млн гектар. 

Солтҥстік  америкалық-шығыс  аймағында  кара  топырақ  сияқты  прерий 

топырақтары  қалыптасқан.  Гумус  қабаттары  қара  топырақтарға  ҧқсаған. 

Бірақ  олардың  су  режімі  шайылатын,  реакциясы  қышкыл,  гумус  типі 

фульватты,  сіңіру  кешенінің  канығуы  аз,  иллювиалды-карбонатты  қабаты 

жоқ  болып  келеді.  Жалпы  ауданы  55  млн.  га.  Осы  аймақтарда  кездесетін 

аллювиалды топырақтардың ауданы 20 млн. га. 

Суббореалды  аймақтардың  жазық  аумақтықтары  әлемде  ең  игерілген 

және егіншілігі жоғары мәдениетті, дамығандарға жатады. 

Суббореалды дала аймақтары. Әлемде қара және қара-коңыр топырақты 

ҥш суббореалды дала аймақтары бар. Соның ішінде ең, ҥлкені Еуроазиялық-

ТМД  елдерінде  таралған.  Екінші  орында  Солтҥстік  америкалық-АҚШ-  ның 

орта  батысы,  Канаданын  оңтҥстігі.  Ҥшінші  орында  оңтҥстік  америкалық 

суббореалды дала аймағы. 

Жалпы  суббореалды  дала  аймақтарының  ауданы  704  млн.га,  соның 

ішінде  қара  топырақтар-240  млн.га  қара-коңыр  топырақтар-258  млн.га. 

шалғынды  -қара-топырақтар  және  шалғынды-қара-қоныр  топырақтар-

40млн.га.,  кебірлер  және  кермекті  топырақтар  -28  млн.га,  аллювиалды 

топырақтар-30млн.га жуық. 

Топырақ кескінінің тҥзелуі және қасиеттері бойынша  Америкалык қара 

топырақтар  ТМД  елдердің  топырақтарына  ҧқсас.  Қара  топырақтары 

сілтісізденген  кәдімгі  және  оңтҥстіктілерге  бӛлінеді.  Америкалық  қара 

топырақтар Украинаның қара топырақтарындай калың болмайды. 

Қара-коңыр топырақтары кҥңгірт және ашық кара-қоңырларға бӛлінеді. 

Бҧл аймақтарда кӛбінесе астық дақылдары егіледі. 

Әлемде қара топырақтардан 260млн. га, қара-қоныр топырақтардан 110 

млн. га егіншілікке қолданылады. 

 

81 

Суббореалдық  шӛлейттермен  шӛлдер.  Орталық  Азия  шӛлейттерімен  

шӛлдері  ТМД,      Монгол    және    Қытайдың  бір    бӛлігін  қамтиды.  Топырақ 

жамлығысы: қҧба шӛлейт, сҧр-қҧба  шӛл  топырақтары,  қҧмдар  және  сорлар. 

Осыған  ҧксас  топырақтар  Солтҥстік  Америкадағы  Кордильер  таулары 

арасында кездеседі. Бҧл аймақтарда мал шаруашылығы дамыған. 

 

жүктеу/скачать 0,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: