Кебір топырақтар кескінінің құрылысы

 

70 

Қазіргі  кезде  ылғал  және  соған  байланысты  тҧздану  қҧбылымы 

қасиетіне, гумус мӛлшеріне қарай кебірлер ҥш тҥршеге бӛлінеді: автоморфты 

(ыза  су  6  м  тереңдіктен  әрі,  оның  тҥзілуіне  әсер  етпейді)  немесе  далалық 

типі,  жартылай  автоморфты  (ыза  су  3-6м  тереңдікте  болса)  немесе 

шалғынды-далалық  және  гидроморфты  (ыза  су  3  м  тереңдіктен  жоғары) 

немесе шалғындық кебір типіне жатады. 

Кебір  типшелерге  аймақтық  топырақтар  ішіне  орналасуына  сәйкес 

жіктеледі.  Мысалы,  қара  топырақты  дала  аймағында  ол-кебір  қара  топырақ 

және т.с.с. 

Сонымен қатар кебірлер тектерге, тҥрлерге оның қҧрамындағы тҧздарға, 

олардың  орналасу  тереңдігіне,  натрий  иондарының  мӛлшеріне,  гумусты-

иллювиальды  қабатының  қалыңдығына,  В

1

-  қабатының  қҧрылымына 

байланысты  жіктеледі.  Мысалы,  тектері  –  содалы-сульфатты,  содалы-

хлоридті-сульфатты,  сульфатты-хлоридті,  хлоридті-сульфатты,  сорланған 

(тҧздар  5-30  м-де),  жоғарғы  қабатта  сортаңданған  (тҧздар  30-50  см-де), 

тереңде  сортаңданған  (тҧздар  100-150  см-де),  тҧзы  жоқ  (тҧздар  150  см-ден 

тереңде)  және  т.с.;  тҥрлері,    А

1 

қабаты  қалыңдығына  сәйкес  –  0-5  см-

қабыршақты, 6-12 см с аяз, 13-18 см орташа, 18 см-ден артық терең және т.с.     

 Кебір  топырақтар  қасиеттері:  қҧрылысының  қабаттарға  анық  жіктелуі, 

топырақ ортасының реакциясы сілтілі болуы, иллювиалды қабатында нарий 

иондары мол болуы (алмаса сіңген иондар 10-40 %),  иллювиалды қабаттың 

астында  тҧздардың  жиналуы.  Кебірдің  ҥстіңгі  А

1

  қабатында  гумус  мӛлшері 

аймақтық  топырақтағы  мӛлшерден  кемірек  болып  қалыптасады,  гумустік 

затар  қҧрамында  кебірлі  қабатта,  әдетте  фульфоқышқылдар  гумин 

қышқылынан артық. Алмаспалы натрий мӛлшері кебірлі В

1

 қабатында 13-15, 

кейде  30%  (сіңіру  сиымдылығынан)  жетеді.  Әдеттегіде  кебірлерде 

жылжымалы фосфор  мӛлшері жоғары емес.  

Кебірлерге  нашар  су-физикалық  және  физикалық  қасиеттер  тән. 

Массасы  кеуіп  кетсе  кебірлер  қатып  тығыздалады  да,  ылғалданса  ісініп 

жабысқақ лайға айналады. Сондықтан олардың су ӛткізу қабілеті тӛмен және 

тиімсіз ылғал қоры жоғарылайды. 

Кебір топырақтар ауыл шаруашылық алқаптар ҥлкен қоры, бірақ оларды 

игеру  ҥшін  тҥбегейлі  жақсарту  (мелиорация)  керек.  Кебірлердің  нашар 

агрономиялық  қасиеті-қҧрамындағы  сіңірілген  натрийдің  кӛптігінде, 

сондықтар  оның  қҧнарлылығын  кӛтерудің  тиімді  қҧралы  болып, 

қҧрамындағы  сіңірілген  натрийді  ғаныш  (гипс)  тҧзы  кальциіне  алмастыру, 

осылай  кебірдің  су-физикалық  және  химиялық  қасиеттері  жақсарады. 

Жақсартатын  затар  ретінде  гипстен  басқа  фосфогипсті  немесе  хлорлы 

кальцийді қолданады. 

Шабынды далалық және далалық кебірлерді, әсіресе суармалы жағдайда 

пайдалану  тиімді.  Кебірлерді  мәдениелендіруде  басқа  тәсілдер  ҧсынылған, 

мысалы,  терең  қайыра  жыртып,  топырақ  кескініндегі  карбонаттар  мен  гипс 

кальциін  пайдалану  (ӛзінді  жақсарту).  Сонымен  қатар  кебір  топырақтарда 

оған  тӛзімді,  оның  қасиеттерін  жақсартатын  ӛсімдіктер  –  тҥйе  жоңышқа, 

қыша т.б. ӛсіреді (фитомелиорация). 

 

71 

 11.2  Сортаңдар  –  кескінінде  ӛсімдіктерге  зиянды  жеңіл  еритін  тҧз  кӛп 

шоғырланған топырақтар. Олардың 0-30 см қабатында 0,6%-дан артық сода, 

немесе  1%-дан  артық  хлоридтер,  немесе  2%-дан  артық  сульфаттар  болуы 

мҥмкін. Былайша атйқанда тҧзы мол топырақтарды сортаңдар дейміз.  

          Қазақстанныің жазықтық жерінде сортаң топырақтар тӛмен орналасқан 

нашар  қҧрғалатын  алқаптарда,  ашы  кӛлдердің  жағалауында,  ӛзендер 

аңғарында,  кӛне  ӛзен,  теңіз  террасаларында  кӛне  тартылып  қалған  кӛлдер 

орнында кездеседі. 

Сортаңдар мол мӛлшерде тҧздардың жиналуы әсерінен яғни сортаңдану 

процесі  ықпалынан  тҥзіледі.  Сортаң  топырақ  тҥзілу  ҥшін  біріншіден, 

ландшафта  еркін  кҥйінде  тҧздар  пайда  болуы,  ал  екіншіден,  олардың 

топырақта жиналуы байқалуы керек. 

Сортаңдар кӛбінесе ыза деңгейі қҧрылық бетіне жақын жатқан жерлерде 

қалыптасады. Ол топырақтағы ылғал жіпсу қҧбылымы арқылы ащы ызаның 

жоғары  кӛтерілу  қҧбылысының  нәтижесі,  сонымен  қатар  тҥтіктер  арқылы 

буланған  кезде,  топырақтың  жоғарғы  қабатындағы  жеңіл  еритін  тҧздар  да 

қоса  кӛтеріліп  шоғырланады.  Топырақтың  сортаң  тартуы  аналық 

жыныстардың  тҧздылығынан  да  болады,  мерзімді  басым  ыстықта  уақытта, 

жыныстағы ылғал булануынан топырақта 500-1000 т/га-ға дейін жеңіл еритін 

қосымша  тҧздар  жиналады.  Суармалы  егіншілікте  суды  ысырапты 

жҧмсағанда  топырақ  қайта  сортаңданады,  ӛткені  қолдан  берген  су  жеңін 

еритін тҧздарды топырақ кескінінде таратады. 

Сортаң  топырақтың  ӛсімдік  жамылғысы  кедей  болады.  Онда  тҧзға 

тӛзімді  галофит  ӛсімдіктер  (кермек,  қара  жусан,  ши)  ӛсіп,  оның  бетін  20-

40%-ға  дейін  жабады.  Кейде  олардың  ҥстінде  тҧзға  тӛзімді  астық  тҧқымдас 

шӛптер  ӛседі,  ал  ӛте  тҧзы  кӛп  сортаң  топырақтарда  ӛсімдік  жамылғысы 

болмайды. 

жүктеу/скачать 0,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: