Топырақтану
Құба топырақтар кескінінің құрылысы
жүктеу/скачать 0,89 Mb. Pdf көрінісі
|
topyra tanu t m blisov
| Құба топырақтар кескінінің құрылысы: А-В
1 - Вк-С. А – гумусты қабат, ҥстінде әлсіз шым қабат бар, қабаттың қалыңдығы 12-17 см. В 1
В К – иллювиалды карбонатты қабат, карбонаттар «ақ кӛздер» немесе жҧғында тҥрінде кездеседі, қалыңдығы 60-100см. С – аналық тау жыныстары, 1,5-2 м тереңдікте ғаныштың жиналағн кристалдары байқалады. ТМД елдерінде қҧба топырақтарды ҥш типке бӛледі: қҧба топырақ, суармалы қҧба топырақ және шалғынды қҧба топырақ. Қҧба топырақтар типі ҥш типшеге бӛлінеді: ашық қҧба топырақ, нағыз қҧба топырақ және кҥңгірт қҧба топырақ. Типшелер мынандай тектерге бӛлінеді: кәдімгідей, сортаңданған, қалдықты-сортаңданған, қайтадан сортаңданған, қиыршық тасты. Қҧба топырақтар қасиеттері: гумус мӛшері топырақтың ҥстіңгі қабатында 1-3,5 %, қҧрамында фульвоқышқылдар мол, типі гуматты- фульватты, азотпен қанығуы жақсы. Алмаспалы сіңген катиондар кӛлемі 16 мг-экв 100 г топырақта, сіңіру кешені негізінен кальциймен қаныққан, топырақ ортасының реакциясы сілтілі. Қҧба топырақтардың гранулометриялық қҧрамы шаңды жеңіл саздақты,0 шаңды орташа саздақты болып келеді. Қҧба топырақтардың ылғалдылық-физикалық қасиеттері жақсы болып келеді, су ӛткізгіштігі жақсы, ылғал тҧтқыштығы қанағаттанарлық дәрежеде. Қҧба топырақтар ӛте ерте заманнан бастап адамдармен игеріліп, бҧл жерлерде ӛркениетті елдер қалыптасып дамыған. Қазіргі заманда да қҧба топырақтар суармалы егістікте кең кӛлемде игерілген. Бҧл алқаптарда мақта, кӛкӛніс, жеміс-жидек, жҥзім шаруашылықтары дамыған. Сонымен бірге суармалы қҧба топырақтарда қанта қызылшасы, жҥгері, темекі ӛсімдіктері мол ӛнім береді. Тау етегіндегі шӛлді-дала аймағының топырақтарының қҧнарлылығын сақтау және арттыру шаралары: 64
- суармалы жерде қайтадан сортаңдануды болдырмау және мол ӛнім алу ҥшін ғылыми негізделген дҧрыс суару жҥйесін пайдалану; - ӛңделіп, жыртылатын қабаттың қалыңдығын (тереңдігін) арттыру; - гумусты және қоректік заттар мӛлшерін жақсарту ҥшін жасыл тыңайтқыштарды, минералды және органикалық тыңайтқыштарды, кӛпжылдық шӛптерді егуді пайдалану; - топырақтың жел және су эрозиясына шалдығу қаупі бҧл аймақта жоғары болғандықтан эрозияға қарсы қолданылатын шараларды қатаң тҥрде жҥзеге асыру; - сортаңданған топырақтарды тҧздан шаю шараларын жҥзеге асыру.
оңтҥстігінде орналасады. Аймақтың алаңы – 46 млн га. – ТМД ӛлкелерінің 2%. Каспий маңайында, Арал маңайында және Қазақ ҧсақ шоқының оңтҥстігінде бҧл аймаққа ерекше – қоңыр топырақтар кездеседі. Климаттық шарттары: континенталды, ӛте қҧрғақ, жауын-шашын мӛлшері 125-170 мм, оның басым бӛлігі кӛктемде, біраз бӛлігі кҥзде тҥседі, гидротермиялық коэффициенті – 0,1-0,3, ЫК=0,2-0,25, қыс – қысқа, суық, аз қарды. Жаз ҧзақ, ыстық және қҧрғақ. Жылдық орташа температура – 6-7 0 С.
Қыраусыз мерзімнің ҧзақтығы – 160-190 кҥн. Топырақ қҧралу жағдайлары. Жер бедерінде тегістік кӛпшілік кӛрсетеді, бірақ қыраттар да кездеседі: Торғай ҥстірті, Каспий ойпаты, Қазақ ҧсақ шоқы (Сарыарқа). Топырақ қҧрушы немесе тҥзуші жыныстар ретінде лесс тәрізді қҧмбалшықтар, қҧмдар, әктастар және балшықты сланцылар. Тҧзды жыныстар да кездеседі. Гранулометриялық қҧрамы жеңіл шӛгінділер де кӛп тараған. Ӛсімдік жамылғысы: ксерофитті шала бҧта және тҧзға тӛзімді шӛптесін ӛсімдіктер басым. Дегенмен ӛте сирек келеді. Қҧмды топырақтарда біраз жиі, тҧзды қҧмбалшықты топырақтарда сирек. Ӛсімдік тҥрлері: қҧм жусаны, сҥттіген, еркекшӛп, астрагал, бҧйырған, бетеге. Тҧзды топырақтарда жусан тҥрлері, изен, қараматау (камфоросма), кӛкпек, кесте жусан және т.б. Сексеуіл және тамарикс бҧталары да кездеседі. Жалпы ӛсімдіктермен жабылуы 20-30% аспайды. Аймақтың топырақ типі – қоңыр топырақтар-бурые почвы. Топырақ қабаттары (топырақ кескінінің қабаттары жіктелуі ӛте қиын немесе әлсіз байқалады ): А К - топырақ қабықшасы, қалыңдығы 2-4 см А – гумусты-элювиалды қабат, Сҧршыл-қоңыр тҥсті. Борпылдақ немесе қабатты тҥйіртпектілі болады, қалыңдығы 12-15 см. В 1 – гумусты-тҧнбалы қабат. Қоңыр, ащық-қоңыр тҥсті, ӛте тығыз. Тҥйіртпектілі ірі кесекті, қалыңдығы 12-15 см. НСl - -дан қайнайды. М=А+В 1 =30-35 см. В К – карбонатты қабат, сары-қоңыр тҥсті, тығыз қабат. Кесекті-жаңғақ тәрізді тҥйіртпектілігі. Қалыңдығы 25-40 см. Қарбонаттар кӛп мӛлшерде кездеседі. 65
С S – сҧр тҥсті. 80-100 см тереңдікте гипс қабаты кӛрінеді С г , оның
астында тҧзды қабат орналасады С С . Аймақта топыраққа ӛте аз мӛлшерде ӛсімдік қалдықтары қалады – ортша 4-5 ц/га. Су тапшылығы, ӛте жоғары температура, топырақтағы аэробты процестер органикалық қалдықтардың ыдрауына себеп болады. Топырақ ерекшелігі: аз гумус мӛлшерлерімен гумусты қабаттың аз қалықдығы. Органикалық қалдықтардың ыдрауы нәтижесінде топырақта Na тҧздары жиналады. Қоңыр топырақтардың жіктелуі: 3 типшеге бӛлінеді: 1) Типті, шӛл-дала қоңыр топырақтары – Каспий маңайы топырақтары гумус мӛлшері 1,5-2,0 %. 2) Ащық тҥсті, шӛл дала қоңыр топырақтары – Қазақстан қоңыр топырақтары гумус мӛлшері 1-1,5%. 3) Гипссіз, шӛл дала қоңыр топырақтары – Орта Азия қоңыр топырақтары гумус мӛлшері 1,5-2,0 %. Негізгі тектері: - қоңыр дала-шӛл топырақтары – типшесі еркшеліктерін толық тасиды. - карбонатты қ.т. – қарбонаттарда қҧрылысады, топырақ ҥлгілері НСl - дан қайнайды. - кебірлі қ.т.-топырақ сіңіру кешенінде алмаспалы Na табылады (3- 15%). - шақатталған қ.т. – шақаттану процестері кӛрінеді (гумусты қабатта SiO 2 кремнезем бар). - сортаңды қ.т. – тҧзды жыныстарда қалыптасады. - борпылдақ қҧмды қ.т. – қҧмды жыныстарда қалыптасады, генетикалық қабаттарға бӛлінуі ӛте белгісіз. - аз дамыған қ.т. - ӛте тығыз жыныстарда қалыптасады, А+В 1 =15-20
см. - гипсті қ.т. – гипсті жыныстарда қалыптасады. - гипссіз қ.т. – жеңіл механикалық қҧрлуы, тҧзсыз қ.т. Қоңыр топырақтардың қасиеттері: 1) Иллювийлену процесі кӛрінеді – тҧнбалы заттардың В қабатына шайылады. 2) А қабатында Ca, Mg және тотықтар аз мӛлшерде кездеседі. Бҧлар В қабатына тасылады. Гумус мӛлшері 1-2,5 %. Гумус тҥрі гуматты-фульфатты. Азот мӛлшері ӛте аз 0,1-0,2 %, фосфор мӛлшері де аз – 0,1-0,2%, калий мӛлшері жеткілікті. Сіңіру сиымдылығы – 3-5 мг-экв/100г топырақта – жеңіл топырақтарда 5-15 мг-экв/ 100г топырақта – қҧмбалшықтарда. Топырақ сіңіру кешенінде Ca, Mg кӛпшілік кӛрсетеді, Na каиондары да кездеседі. рН=7,5-9. Тҥйіртпектілігі нашар, су ӛткізгіштігі нашар. Ӛте тығыз топырақтар. Ойпаттарда шалғынды-дала қоңыр топырақтары кездеседі. Гумуспен ӛте қою тҥске боялады. Гумусты қабатының қалықдығы 50-60см. Топырақ жамылғысында кебірлер кездеседі.
66
Сҧршыл-қоңыр топырақтар қҧрылы поцесінің ерекшеліктері – қысқа мерзімді және ҥзілісті гумус жиналуы. Кӛктемде ылғалды шарттарды ӛсімдіктер ӛркендеп, топырақта биологиялық процестер жылдам жҥреді. Ӛсімдік қалдықтары бір мезгілде ыдырап, тоыпырақта аз мӛлшердегумус тҥзіледі. Жаз мерзімінде топырақтағы биологиялық процестер тоқтайды. Органикалық қалдықтардың мӛлшері 100 ц/га. Топырақ қабаттары: К – топырақ қабықшасы. Сҧр тҥсті, 3-5 см қалыңдығы. А – сҧр тҥсті, қалыңдығы 5-7 см. Қабатты қалыптасады. ВС – қою-қоңыр, немесе кҥрең тҥсті, тығыз, призмалы-ке секті тҥйіртпектіліг. С – 40-50 см тереңдіктен басталады. Тҧзды, гипсті болады. Сҧршыл-қоңыр топырақтардың жіктелуі: 1) Типті сҧршыл-қоңыр карбонатты топырақтар. 2) Аз карбонатты сҧршыл-қоңыр топырақтар. Тектері: - сҧршыл-қоңыр шӛл кәдімгі топырақтар – тегістік дерлерде, борпылдақ жыныстарда қҧрылысады; - сҧршыл-қоңыр кебірлі топырақтар – топырақтың жоғарғы қабатында тығыз призмалы тҥйіртпектілі қабатының табылуы. ТСК да Na + бар.
- сҧршыл-қоңыр сортаң топырақтар – топырақ қабатында жеңіл еритін тҧздар табылады. - сҧршыл-қоңыр гипсті топырақтар – 40-50 см тереңдікте 50 % -ға дейін гипс табылады. Топырақ қасиеттері: Механикалық қҧрамы - қҧмдардан – қҧмбалшықтар арасында. Гумус мӛлшері - 1%, азот мӛлшері: 0,04-0,07%, фосфор мӛлшері – 0,07-0,15 %. Гумус тҥрі фульфатты, сіңіру сиымдылығы – 5-10 мг-экв/100 г топырақта. ТСК-да Ca ++ , Mg ++ басымдылық кӛрсетеді. Тҧзды топырақтар (Cl-SO 4 SO
4 - Cl). Су ӛткізгіштігі ӛте нашар. Тҥйіртпектілігі ӛте нашар. 10.4 Тақырлар – шӛл аймағында кездесетін ерекше топырақ типі. Олар Сырдария ӛзені сағасында, Қызылқҧм, Ҥстірт, Бетпақдала аумағында кездесетін тегістелген табақша тәрізді ойпаттармен, ойпатша жерлерде кездеседі. Тақырлар кӛбінесе гранулометриялық қҧрамы балшықты кӛне дәуірдің аллювий шӛгінділерінде, пролювиалды, делювиалды аналық тау жыныстары ҥстінде пайда болады,олар карбонатты және тҧзды болып келеді. Тақырдың ҥстінде жоғары сатыдағы ӛсімдіктер ӛспейді, оның бетінде тек қысқа мерзімді дамитын балдырлармен қыналар қоныстанады. Тақырлардың жаратылуы туралы әр тҥрлі кӛзқарастар бар. Солардың ішіпде И.П.Герасимов пен Е.Н.Иванова тақырларды гидроморфты топырақтар қатарына жатқызып, топырак тҥзілу сортаңдану кебірлену процестері әсерінен қалыптасып және топырақта қайталанып кезектесіп жҥретін сортаңдану мен тҧздардың шайылуы кҧбылыстарынын топырақ 67
тҥзілуіне ықпал тигізетінін кӛрсетеді. Ӛ.Оспанов пен А. Н. Розанов тақырлардың жаратылуын, кескінінің және физикалық қасиеттерінің қалыптасуын, олардың аналық тау жыныстарының балшықты болып келуімен байланыстырады. Шӛл аймағының гидротермиялық жағдайлары және аналык тау жыныстарының гранулометриялык қҧрамы тақырлардың нашар қсиеттерінің қалыптасуына әдетте ҥлкен ықпал жасайды. Тақырлардың басты морфологиялык белгілері келесідей: Оның қҧрылысы ерекше болады. Ҥстінде тарамдалып жарылған қатты, кызғылттау сарғыш тҥсті, қуысты кабыршық қабат бар. Қалыңдығы 3 см болып келеді. Қҧрғак кҥйінде бҧл қабат ӛте қатты дымқылданғанда тығыздалып, жабысқақ болады. Жарықтардың тереңдігі 15-20см-ге жетеді. Кеуіп қалған балдырлар топырақ бетіне қызғылттау тҥс береді. Қабыршақ қабаттан кейін, қабыршақ емес қабаты орналасқан, қалыңдығы 6-12см-ге жетеді. Ӛте қатты, тҥйіршіктері де тығыздалған, ал дымқылданғанда біртекті тығыз жабысқақ кҥйге кӛшеді. Бҧл қабаттан кейін қҧрылымсыз тығыздалған тоң кесекті қабат орналасады және ол аналық тау жынысына ӛте ҧқсас больш келеді. Тақырлардың ӛте тығыздалып, қатуы оның қҧрамында-коллоидты бӛлшектердін мол болуымен байланысты, ал ҥстінде қабыршақтың пайда болуы қҧрамындағы натрий иондарының ылғалды топырақтың тҥйіршіктерін ірітіп, бҧзуы және ӛте қҧрғақшылық жағдайда топырақ бетінің кебуімен байланысты болып келеді. Тақырлар сортаңдануына, ылғалдылығына және қабыршақ қабаттың даму дәрежесіне байланысты екі типшеге бӛлінеді: -нағыз тақырлар (балдырлы); -шӛлейттенген тақырлар (қыналы); Нағыз тақырлардың келесідей типтері бар: -кәдімгідей; -сортаңдаған; -кебірленген; -тығыздалып кебірленген; -қҧмданған Тақырлардын гранулометриялык қҧрамы әдетте балшықты болып келеді, ал кескінінің тӛменгі қабаттарында қҧмдардың жиналып жеңілдеу гранулометриялык қҧрамға кӛшуі байқалады. Тақырларда гумус мӛлшері ӛте аз (0,3-0,8 %), гумусты заттары ішінде фульвоқышқылдар басым (Сг:Сф =0,4-0,5), жалпы азоттың қоры 0,03-0,06% болып келеді. Жылжымалы фосфордың және алмаса сіңген калийдің мӛлшері аз. Сіңіру сыйымдылығы 100 г 5-10 м-экв. Сіңіру кешені қҧрамында Са 2+ ,М g 2+ иондарымен бірге, кӛбінесе Na + иондары да мол болады (>20%). Топырақ ерітіндісінің реакциясы ӛте сілтілі (рН 8-10). Тақырлардың кӛпшілігі сортаңданған. Тҧздар әсіресе қабыршақ астындағы қабатта жиналған. Карбонатты тақырлардың ҥстіңгі бетінен бастап
68
кездеседі. Тақырлардың ылғалдылық және физикалык касиеттері нашар. Олардың ылғал ӛткізгіштігі шамалы, байланыстылығы ҥлкен, қуыстылығы нашар. Қҧрғақ кҥйінде ӛте тығыздалған. Бҧл топырақтын қҧрамында әрқашанда ылғалдың тапшылығы байқалады.
аймақтарға жатады. Сондықтан бҧл аймақтарда негізінен ылғал жию және ылғал сақтау шаралары жҥргізіледі. Сонымен қатар бҧл аймақта кебірлер де кӛп таралған, сондықтан кебірлерге қарсы шаралар қолданылады. Кей уақытта жел эрозиясы да байқалады, бҧл жағдайларда оған да қарсы шаралар қолдану керек. Сонымен қатар суару жҥйесі, органикалық және минералды тыңайтқыштарды енгізу дҧрыс жҥргізілуі шарт. Тау етегіндегі шӛлді-дала аймағы топырақтарының қҧнарлылығын сақтау және арттыру шаралары жоғарыда қарастырылды.
жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|