Топырақтану
Қара-қоңыр топырақтар кескінінің құрылысы
жүктеу/скачать 0,89 Mb. Pdf көрінісі
|
topyra tanu t m blisov
| Қара-қоңыр топырақтар кескінінің құрылысы: А-В
1 -В 2 -Вк-С.
Қара-қоңыр топырақтың тың жерлердегі қҧрылысы мынадай: А о (дала тӛсеніші- киізі-степной войлок), оның астында А – гумус жиналу қабаты, одан соң В 1 - гумусты аралық қабат, одан тӛмен В 2 - гумус тілдері қабаты, оның астында В К – иллювиалды карбонатты қабат орнласқан, ол С аналық тау жынысы қабатымен шектеседі, олай болса қҧрылысы А 0 -А-В 1 -В 2 - В К -С. Қара-қоңыр топырақтардың пайда болуы, генезисі бҧл аймақтың климатының қҧрғақшылығымен ӛсімдік дҥниесінің әлсіз дамуымен байланысты екендігін В.В. Докучаев, н:М. Сибирцев дәлелдеген, ал В.А. Ковда қара-қоңыр топырақтарының пайда болуы қуаң даланың ойпаңды жазықтықтарында осыған
дейінгі палеогидроморфты жағдайымен байланысты деп қараған. Қара-қоңыр топырақтарын жіктеуін бірінші рет В.В. Докучаев жасаған: онда А қабатындағы гумус мӛлшеріне қарай екі типше-кҥңгірт қара-қоңыр (4%) және ашық қара-қоңыр(2-3%) топырақтар бӛлінген. Қазір қара-қоңыр тип 3 типшеге бӛлінеді: кҥңгірт (қою) қара-қоңыр (А да гумус 4-5%), кәдімгі қара-қоңыр немесе нағыз қара-қоңыр (3-4%) және ашық қара-қоңыр(2-3%) топырақтар. Типшелер мынандай тектерге бӛлінеді: кәдімгі, кебірлі, сортаңданған, кебірлі –кермекті, карбонатты, терең сортаңданған, тҧтасқан және шала дамыған. Қара-қоңыр топырақтар қасиеттері: гумус мӛшері 1-дан 5%-ға дейін, катиондармен алмасу сиымдылығы 100 г топырақта 45 мг-экв-ке дейін. Топырақ ортасының реакциясы сілтілі, сілтілігі карбонатты қабатта артады. Қара-қоңыр топырақтары ауыл шаруашылығында (егін және мал шаруашылығы) кеңінен қолданылады. Олар игеріліп егістік алқаптар қҧрамына кірген. Бҧл топырақтарда біріншіден ылғал мӛлшері тапшы болып
62
келеді. Сондықтан ауыл шаруашылығында тиымды пайдалану ҥшін ылғал мӛлшерін арттыру және сақтау шаралары (қыста қар тоқтату, кӛктемде ылғалдың булануына жол бермеу, егістікте арамшӛптерді бодлдырмау, топырақты терең қопсытып аудармау) қатаң тҥрде жҥзеге асырылуы тиісті. Сонымен қатар органикалық және минералдық тыңайтқыштарды, әсіресе фосфор
тыңайтқыштарын пайдалану, керекті жағдайларда азот тыңайтқыштарын қосып пайдалану керек. Топырақты жел және су эрозиясына шалдықтырмау шаралары да міндетті тҥрде игерілуі тиіс.
10.2 Қҧба топырақтар (сероземы) тау етегінде эфемерлі ӛсімдіктер бар шӛлді аймақтарында таралған. Олар ТМД мемлекеттері Орта Азия, Қазақстан мен Әзірбайжан республикаларының тау етегіндегі жартылай шӛлді аймақтарында кездеседі. Қҧба топырақтың шабынды қҧба және шабынды топырақтарымен бірге кӛлемі 32 млн. га-н (ТМД-ның 1,5% ) алып жатыр. Таулы облыстарындағы тік аймақтық қҧба топырақтардан басталады. Бҧл белдеу климаты континенталды қҧрғақ және ыстық, қысы жылы әрі жҧмсақ.
Белдеудің қҧрылық бедері тау етегіндегі кең кӛлемді ылдилау жазықтық, ол ӛзендер мен оқтын-оқтын тҥсетін уақытша су арнасымен тілімденген. Жазықтықтан тауға қарай ол біртіндеп, кіші тӛбешікті адырларға ауысады. Орталық Азияның қҧба топырағы негізінен бір борпылдақ жыныста – лӛс пен лӛстік қҧбалшыққтарда қалыптасқан, олар кӛбінесе ірі малта тастармен тӛселген. Кур-Аракс ойпатындағы (Әзірбайжан) қҧба топырақтар алювилі- делювилік балшықты немесе ауыр балшықты шӛгінділерде дамыған. Тау етегіндегі жазықтықта жазғы температура деңгейі жоғары. Жауын аз болуы және топырақ ылғалы тым артық булануы салдарынан ӛсімдіктер жамылғысы шӛл далаға тән. Негізгі ӛсімдіктер тобын эфемерлер мен эфемероидтар, яғни, ӛлең шӛп, қоңырбас, т.б. тҥрлер қҧрайды. Эфемерлі (уақытша) шӛптесіндер тек кӛктем айларында жақсы дамиды, жаз айларында олар қурап, тек шӛлге тӛзімді кӛпжылдық шӛптер ғана қалады. Ӛзен жайылмаларында тоғай ағаштары – жиде, тал, тораңғы, шеңгел т.б. ӛседі. Қҧба топырақтарының жаратылуын зерттегшен ғалымдар В.В. Докучаев, Н.М. Сибирцев, К.Д. Глинка, П.С. Коссович, Н.А. Димо, л.И. Прасолов, А.И. Бессонов болды. С.С. Неуструев (1908) ӛзінің «Сырдария облысының топырағы туралы жалпы мағлҧмат» атты еңбегінде бірінші рет қҧба топырақ (серозем) атауын енгізіп, оның қҧрғақ және ыстық ауажайында, карбонатты жыныстарда қалыптасқанын атап кӛрсетті, содан кейін жеке типке жатқызылып, бҧрынғы КСРО мен дҥние жҥзіне әйгіленді (Т.Т.Тазабеков және т.б., 2000). Қҧба топырақтарының тҥзілу процесі ерекше гидротермика-ылғал- жылулық режимде ӛтеді. Аталған гидротермикалық ерекшелікке орай, қҧба топырақта табиғи биологиялық процестерге байланысты. 1) олар жақсы дамыған, жылуы мен ылғалдылығы жеткілікті (мезотермикалық) қысқа кӛктемдік және 2) тіршілік толық тоқтайтын, топырақ кескінінде басым 63
қабыршықты-тҥтікшелі ылғал жоғары кӛтерілетін ҧзақ ыстық және қҧрғақ (ксеротермикалық) екі жазғы кезеңдері айқындалған (Т.Т.Тазабеков және т.б., 2000). Қҧба
топырақтар суармалы егіншілікке игергенде табиғи топыраққҧрылыу процесі мен заттар қҧбылымы да ӛзгереді. Шайылмайтын ылғал типті қҧбылымы суармалы (ирригациялық) типке ауысады. Жоғарыда аталып кӛрсетілген топырақ жаралуы ерекшеліктері әсерінен бҧл топырақта гумус мӛлшері шамалы болып қалыптасады. Сонымен бірге жаз айларында топырақтың ҥстіңгі қабаттарына, топырақ ылғалының булануына байланысты, карбонаттар мен тҧздардың кӛтерілуі байқалады, ал қыс және кӛктем айларында олар жауыш-шашын ылғалымен тӛменгі қабаттарға шайылады. Кӛктем айларында топырақтағы минералдар ҥгілуге ҧшырап, туынды минералдардың тҥзілуі, балшықтану процесі байқалуы мҥмкін.
жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|