Конрад Аденауэр атындағы Қор

122
Қазақстан экономикасының трансформациясы
Басқа жалған құрылымдардың да жағдайы осыған ұқсас болды. Мәсе-
лен, де-юре бізде партиялардың функционалды нысандарынан тұра-
тын квазипартиялармен байланысты заңды түрде бекітілген партиялық 
жүйе бар, бірақ олардың республиканың саяси өміріне ықпалы өте төмен. 
Айтпақшы, идеологиялық бұлыңғырлық тек қана элита үшін ғана емес, 
сондай-ақ басқа да президенттік партияларға тән, бұл жұмыртқаны әр 
түрлі түске бояғанмен бірдей. Бәрінің мазмұны бірдей, айырмашылық 
тек профильде ғана. Мұны түсіндіруге болады. Егер биліктегі «көлеңкелі» 
қысым топтарына шамадан тыс әсер етсе, саяси партиялар әдетте әлсіз 
және танымал емес. Онда үлкен қауіп бар. Әдетте, қабілетті және бәсе-
кеге қабілетті саяси партиялардың басты міндеті – жеке әлеуметтік топтар 
мен мүдделі топтардың көптеген жеке мүдделерін жиынтық саяси мүддеге 
айналдыру. Бірақ біз тек әділ, бәсекеге қабілетті және тұрақты сайлауға 
қатысу құқығын дәлелдейтін сайлау партиялары туралы айтып отырмыз. 
Қазақстанда партиялық арналар арқылы саяси қатысуды кеңейтудің объ-
ективті заңдары емес, өкінішке орай партиялық саланың жасанды шек-
тегіштері басым.
Мәслихаттардың мысалын пайдалана отырып, биліктің деформация-
лануына алып келетін «кідіріп жарылатын миналардың» бірін көруге 
болады. Атап айтқанда, «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» 
заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар салдарынан мәслихат-
тар парламенттің төменгі палатасы (Мәжіліс) сияқты пропорционалды 
сайлау жүйесіндегі партиялық өкілдіктің негізінде құрылады. Әрине, екі 
минус плюс бермейді. Үкімет тарапынан және мәслихаттармен байла-
нысқан партиялардың одағы, бұл бастамадан бұрын әкімдіктер тарапы-
нан жергілікті атқарушы биліктің атқарушы билік органы бойынша кейбір 
«қосымшалар» сияқты жиі кездесетін болса, басынан-ақ жеміссіз болады.
Осылайша, орталықтандырылған үкімет формасын құруға тырысқан 
жүйеде тігінен немесе көлденеңнен де орталықсыздандыру толықтай 
мүмкін емес. Нәтижесінде шешім қабылдау орталығы мен оны қоршаған 
орта арасындағы байланыс арналары аз, ақпараттың қалыпты айналымы 
болуы мүмкін. Ақпараттың негізгі көздері, коммуникациялық желі ұзақ 
уақыт бойы саяси жүйенің өзі болды, онда қазақстандық қысым топтары-
ның көбі жатқызылуы керек еді. Саяси жүйеде әрекет жасайтын олар эко-
номикалық кіші жүйемен тығыз қарым- қатынаста, олардың рөлі билікті 
меншікке айналдыру тұрғысынан айтарлықтай өсті. Қазіргі уақытта К. Дойч 

123
Қазақстандағы саяси тәуекел- менеджмент
ұсынған коммуникацияның кибернетикалық моделінен шыққан жағдайда 
Қазақстанның саяси жүйесінде дәстүрлі қоғамдарға тән бейресми қаты-
настар арқылы байланыс бар. Бұл коммуникация формасындағы дел-
дал «Know how» (қалай екендігін білу) + «Know who» (кімнің пайдасы бар 
екендігін білу) технологиясына иелік ететін адам.
Дегенмен, мұнда басқару жүйесіндегі бақылауды күшейту әрекеті арта 
түскен кезде парадокс жағдай туындайды, бақылау керісінше азая бастайды. 
Өйткені, кез келген саяси жүйенің тиімділігі әлеуметтік жаңғыртуды және 
әлеуметтендіру процесін қамтамасыз ететін негізгі институттардың болуы, 
яғни адамдардың саясатқа қосылуы арқылы анықталады. Егер бәрі басты 
шешімдер қабылдау орталығына айналған элитаның ішіндегі күштердің 
балансына ғана байланысты болса, онда олардың тек өздерінің мүдделерін 
ортаға қойып, бұл топтар әлеумет қарсы және жүйеге қарсы жүйелілікке 
ие болады. Осымен қоса, олар тіпті осы немесе басқа мемлекеттік орган-
дарды ауыстыруға тырысады. Халықтың негізгі бөлігінде де, билеуші эли-
таның да саяси және құқықтық мәдениетінің төмен деңгейімен кез келген 
биліктің күресі априори нөлдік жанжалдың нысанын қабылдайтын кез 
келген құқықтық шеңберден тысқары болуы мүмкін. Осындай қақтығыс 
кезінде бір тараптың жеңілісі автоматты түрде оның толық жойылуына 
дейін алып келуі мүмкін. Бірақ биліктің жасанды түрде жасаған саяси 
институты төтенше және дағдарыстық жағдайларда, яғни президенттік 
партиялар, мемлекеттік БАҚ немесе билік өкілдерімен айналысатын 
үкіметтік емес ұйымдар болған жағдайда сауатты жұмыс істей алмайды. 
Демек, билік үшін үлкен қауіп бар, оның аймақтық немесе ұлттық деңгейде 
жанжалдарды шешудегі тиімді делдалы жоқ.
Бірақ та, биліктің экстремизмнің алдын алу немесе қоғамдық пікірмен 
жұмыс істеу секілді түрлі салаларда шешімдерін қабылдау барысында 
стратегиялық бастамасын жоғалтып алғаны одан да жаман. Әдетте, мем-
лекеттік аппарат өзінің іс-әрекеттерінен кейін барлық нәрсені жасайды. 
«Post factum». Олар алдын ала ойлауға үйренбеген, өйткені стратегиялық 
бастамаға ие болу стратегиялық ақпаратқа ие болуды білдіреді, бұл шешім 
қабылдау орталықтары бұрмалаусыз және жағымпазданусыз қалыпта-
стырған көптеген ақпараттық ағымдардан тұрады. Бірақ классикалық 
«кері байланыс тізбегі» механизмі бұрыннан бұзылған. Бұл қоршаған 
ортадан келетін ақпаратты іріктеу мен сүзгіден өткізудің барлық деңгей-
лерінде бұрмаланған, оқиғалардың, процестердің және нәтижелердің 

124
Қазақстан экономикасының трансформациясы
жағымды етіп көрсетілуіне немесе сыртқы ақпараттың шешім қабылдау 
орталығына дейін жетпеуіне алып келді.
Ең бастысы, бұл эффекторлар деңгейінде (мемлекеттік аппараттың төменгі 
бөліктері) тұрғындармен тікелей байланыста болды. Бюрократиялық аппа-
раттың әртүрлі деңгейлері жұмысын үйлесімді түрде тоқтатады, өйткені 
орталық және жергілікті билік органдары арасындағы алшақтық орталықтан 
басқару сигналы өте төмен деңгейге жетеді. Өз кезегінде, кері бағыттағы 
ақпарат әрдайым бар жағдайды, соның ішінде қақтығыстарды барабар көрсе-
теді. Яғни, «кері байланыс тізбегінің» дұрыс жұмыс істемеуі байқалады. Саяси 
ақпараттың таралуы да бұзылған. Яғни, бұл орталыққа қоршаған айналасын-
дағы шындық туралы дұрыс емес мәліметтерді пайдаланып, сырттан кел-
ген сұраныстарға сәйкес келмеуіне, артта қалу әсерін тудырып, жанжалды 
жағдайларды болдырмау механизмінің жұмысына кедергі келтірді.

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: