Номенклатураны қайта кәсібилендіру және

118
Қазақстан экономикасының трансформациясы
қалады. Бірақ Қазақстанда «Парето 20/80 қағидасын» енгізуге бағытталған 
кез келген әрекет жұмыстың 80%-ын жұмысшылардың 20%-ы істейтін 
болса орындалуы мүмкін, бірақ олар әдетте «Паркинсонның бірінші 
заңына» кезігеді, ол бойынша шенеунік қарсыластарды емес, бағынды-
рушыларды көбейтуге тырысады.
Үшіншіден, патрон- клиенттік жүйе жағдайында қалыпты болып табылатын 
топтық орын ауыстыру. 2015 жылы Қазақстан Президенті шенеуніктердің 
командалық қозғалыстары КСРО-ның қалдықтары екендігін мәлімдеген 
болатын: «Біз оны Кеңес Одағынан алып, одан әлі де шыға алмай отырмыз. 
Бұл сыбайлас жемқорлыққа жағдай жасайды, тамыр- таныстықты туды-
рады, адам әлеуетін азайтады. Егер бір министр алмастырылса, онда олар 
бүкіл топпен жүреді. Біреуі – туысқан, біреуі – құда-жекжат. Бұдан барлық 
сыбайлас жемқорлық пайда болады және қалыптасады. Бұлай болмауы 
керек 
5
». Ең қызығы, 2016 жылы ҚР Парламентінің алтыншы отырысының 
бірінші сессиясында Мемлекет басшысы командалық қозғалыстың тәжіри-
бесі тоқтатылғанын айтты: «Бірінші басшының қозғалысы арқылы бір топ 
адам орын ауыстыратын – бұрын дәл осылай болды. Егер былтырғы жыл-
дың үш айында (2015 жылы – авт. ескертпесі) мұндай орын ауыстырулар 
саны 1722 шенеунік болса, биыл тек 90-ға жуық 
6
». Бірақ, ақиқат басқаша 
көрсетеді. Кездейсоқ адамдармен жұмыс істеу, тіпті егер ол кәсіби болса 
да, «басшы» командасынан емес болса да, өзара сенімсіздік тудыратын 
«номенклатуралық бөліністер» жағдайында, яғни жүйенің ережесі емес. 
Нәтижесінде, үкіметтің кез келген деңгейінде қабылданған шешімдерді 
орындаудағы сабақтастық жоқ.
Төртіншіден, басқару аппаратындағы ұрпақ сабақтастығының болмауы. 
Қазірдің өзінде Қазақстанда мемлекеттік қызметшілердің саны 100 мың 
адамнан аз, олардың орташа жасы – 39 жыл. Бір жағынан, бұл табиғи 
процесс. Бірақ мұнда екі проблема туындайды: 1) жоғары лауазымды 
мемлекеттік лауазымдарға (көбінесе шетелдік біліммен), «өмір» тәжіри-
бесінен өтпеген, бюрократиялық аппараттың төменгі деңгейіндегі жас 
басшылар келеді. Нәтижесінде, бұл белгілі бір ұрпақтар қақтығысымен 
5
Назарбаев шенеуніктердің командалық қозғалысын КСРО сарқыншағы деп атады, 11 
наурыз, 2015. https://www.nur.kz/359233-nazarbaev- nazval-perezhitkom-sssr-komandnye- 
peremeshheniya-chinovnikov.html [March 11, 2015].
6
Назарбаев: Қазақстанда командалық қозғалыс тәжірибесі тоқтатылды, 25 наурыз, 2016. 
https://forbes.kz/news/2016/03/21/newsid_108528 [March 25, 2016].

119
Қазақстандағы саяси тәуекел- менеджмент
бірге жүреді, өйткені «жас» пен «ескі» арасындағы айырмашылық көп: 
біріншілер өршіл және «аш» қана емес, көбінесе нақты үкіметтегі тәжіри-
бесі әлдеқайда аз; сондай-ақ кәсіби біліктілікке емес, элитаның орнына 
қарағанда дипломдардың бәсекелестігіне құрылған, орта және төменгі 
деңгейінде жергілікті аса жоғары емес сападағы білім алған, бәсекеге 
қабілеті шамалы жас бюрократтар өкілдерінен құралған бюрократиялық 
аппараттың пайда болуы. Сондықтан маңызды мәселе – тек қана «ескі 
гвардияның» орнын кімдер басатынында ғана емес, олармен бірге қан-
дай құндылықтар жүйесі келетіндігінде.
Бесіншіден, кәсіптердің көпшілігі кәсіби деңгей ретінде адамның ресми 
емес деп айтуға болмайтын тәжірибесін және дағдысын анықтау үшін кем 
немесе нақты айқын өлшемдердің болуын болжайды. Кәсіпорынның және 
қарапайым менеджерлердің тиімді жұмыс істеуінің маңызды критерий-
лерінің бірі – пайда болған және пайда табатын бірдей бизнестен өзгешелігі, 
мемлекеттік аппаратта мұндай тиімділіктің көрсеткіштерін анықтау қиын. 
Мұның бәрі, сондай-ақ мемлекеттік аппараттың сыртында өте бәсекеге 
қабілетті емес адамдарға мемлекеттік қызметке жиі тартылатыны емес, 
таратуға деген ұмтылыс. Тәжірибесіне Қазақстан да жиі сүйенетін Синга-
пурда да «саяси кәсіпкер» сияқты түсінік бар: «… мемлекет саяси кәсіпкер-
лерге қажет», яғни, адамдарға жақсылық жасау үшін тиімді болатынын 
мойындай отырып, саясатқа жаңашыл адамдар келеді. Алайда, адамдар 
жаңа саясаттың жақсы идея екендігіне келіспеуі мүмкін, бұл жағдайда олар 
үкіметке қолдау көрсете алмайды. Осы саладағы тәуекелдерді басқару 
жақсы саясатты тұжырымдау, оны адамдарға жеткізу, сондай-ақ тиімді 
және нәтижелі түрде жүзеге асыру болып табылады» 
7
.
Ал мұнда ХХ ғасырдың көнерген және тым бекіген мемлекеттік аппараты 
анық түрде 
ХХІ ғасырдың жоғары динамикалық өзгерістеріне қолайлы 
емес басты мәселе болып табылады. Қоғам номенклатураға қарағанда 
тезірек дамиды. Нәтижесінде, төменде жинақталған бұқаралық талаптар 
мен параметрлер, олардың өңдеу сапасы жоғарыдан реакцияға сәйкес 
келмейді. Әрине, соңғы он жыл ішінде ол жағдайды жақсарту үшін әрекет 
көп болды. Бірнешеуін атауға болады. Бұл – тұрақты әкімшілік реформа-
лар, мемлекеттік аппаратты жүйелі қысқарту, мемлекеттік қызметшілердің 
7
Татьяна Панченко. Мемлекеттік қызметкерден «саяси кәсіпкерді» қалай құруға болады?
May 22, 2018. https://forbes.kz/process/education/kak_sdelat_iz_gosslujaschego_politicheskogo_ 
predprinimatelya/ [May 22, 2018].

120
Қазақстан экономикасының трансформациясы
кәсіби этика ережелерін әзірлеу, орталық мемлекет жылдық жұмысын 
бағалау жүйесін енгізу және жергілікті атқарушы органдар, мемлекеттiк 
функциялардың тізілімін қалыптастыру, жергілікті деңгейдегі әкімдерді 
эксперименттік сайлау, электронды үкімет құру және т. б. Бірақ мұның 
бәрін шенеуніктердің өздері жасаған болатын, олар бастапқыда сол қыз-
метті істегендей еліктеуге көшкен болатын. Сонымен қатар, қазіргі мем-
лекеттік аппарат Қазақстанда соңғы бірнеше жылда орын алған жыл-
дам экономикалық, саяси, ақпараттық, мәдени және демографиялық 
өзгерістерге сәйкес келмейді.

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: