Саяси тәуекелдерді басқару және саяси

114
Қазақстан экономикасының трансформациясы
белгісіздік жағдайында тәуекелді аймақтардың пайда болуы мүмкін. 
Кейбір сарапшылардың пікірінше, тәуекел – бұл мақсаттарға қатысты 
белгісіздіктің әсері. Басқаша айтқанда, «тәуекел – күтілетін сценарийден 
оқиғалардың кездейсоқ немесе күтпеген ауытқуы» 
1
.
Саяси тәуекел- менеджмент кез келген мемлекеттің ішкі және сыртқы 
саясатын жүзеге асыру кезінде белгісіздікті азайтуға және кездейсоқтық 
факторын азайтуға бағытталған әрекеттерді қамтиды. Яғни, тәуекел- 
менеджмент шешім қабылдау процесінің бөлігі болып табылады және 
әртүрлі байланыс механизмдерін пайдалануға негізделген деген пікірмен 
келісе аламыз. Өйткені, кез келген белгісіздік ең алдымен байланыс арна-
ларының жетіспеушілігіне және әртүрлі оқиғаларды болжауды қиындата-
тын ақпараттың жетіспеушілігіне, сондай-ақ олардың үкімет пен қоғамға 
әкелетін салдарларымен байланысты. Тәжірибе көрсеткендей, коммуни-
кативтік тұрғыдан жабық саяси жүйелерде белгісіздік деңгейі жоғары. Бұл 
дегеніміз, саяси тәуекел- менеджмент дамыған саяси инфрақұрылымы бар 
елдерде белсенді қолданылады. Ол әртүрлі саяси факторлардан тұрады, 
олар тек билікке тікелей немесе жанама ақпараттық әсер ету мүмкіндігі 
ғана емес, сондай-ақ саяси процестің қатысушылары болып табылады. 
Олар тәуекелдерді сәйкестендіруге, оларды талдау мен жіктеуге, сон-
дай-ақ белгілі саяси шешімдер қабылданғаннан кейін ахуалды монито-
рингке және саяси тәуекелдерді барынша азайту мақсатында ағымдағы 
саясатқа өзгерістер енгізу бойынша шараларды әзірлеуге қатысады.
Қаржылық салада «tail-тәуекелдер әдетте мүмкін болмайтын оқиғалар 
деп түсіндіріледі, бірақ пайда болған жағдайда олар нарыққа қатты әсер 
етуі мүмкін» 
2
.
Осындай анықтамалар саясат пен геосаясатта пайда болатын tail-тәуекел 
сәйкес келеді. Мәселен, Кеңес Одағының ыдырауы биполярлық жүйені 
ғана емес, сонымен қатар әлемнің әртүрлі аймақтарында түрлі күтпеген 
салдарлар тудырды.
Жүйелердің өзін-өзі ұйымдастыру теориясының тұрғысынан кез келген «…
даму келешекте де, ретроспективті түрде де көп өзгермелі және балама 
1
Медеу, Әлихан 2002: Қазақстанның мұнай-газ саласындағы инвестициялық қызметтегі 
тәуекелді басқару, Алматы, 224 б.
2
Лысенко, Егор 2011: Сақтап қалу үшін тәуекелге бару, Private Banking&Wealth Management, 
July. 4, 2011, http://pbwm.ru/articles/riskovat- chtoby-sohranit [July.4,2011].

115
Қазақстандағы саяси тәуекел- менеджмент
болып табылады» 
3
. Бұл жерде ливан математигі, трейдер және философ 
Нассим Николас Талебтің «қара аққулары» өте маңызды. Шындығында 
өткен шақ болашақты болжауға мүмкіндік бермейді. Мәселен, бәрі мүмкін 
және ештеңе жоққа шығарылмайды.
Мұның барлығы Қазақстандағы саяси жүйенің болашағы нақты қауіп- 
қатерлерге ғана тәуелді емес, сондай-ақ олардың зардаптары болжана-
тын қиындықтарға байланысты, бірақ орташа және ұзақ мерзімді пер-
спективада елеулі теріс әсер етуі мүмкін екендігін көрсетеді.
Қазақстанда ресми деңгейде саяси тәуекел- менеджменттің қажеттілігі 
жақында ғана танылғанын атап өткен жөн. Бұл Қазақстанның саяси даму 
ерекшеліктеріне және «Ең алдымен экономика, содан кейін саясат» ресми 
ұранына байланысты болды. Бұл Қазақстандағы тәуекел- менеджментті 
енгізудің алғашқы әрекеттері саяси жүйеде емес, республиканың қаржы 
саласында 2009 жылдан басталғанын түсіндіреді. Мұның себебі – елдегі 
әлеуметтік- экономикалық тұрақтылықты сақтауға жедел әрекет етуді талап 
ететін қаржы- экономикалық дағдарыстың басталуына байланысты еле-
улі проблемалардың пайда болуы. «Самұрық- Қазына» ұлттық әл-ауқат 
қоры басқармасының төрағасы Қайрат Келімбетов 2009 жылы былай деп 
мәлімдеді: «…2004–2007 жылдары біздің банктердің тәуекел- менеджмент 
жүйелері сәтсіз болды. Барлық жүйеде де осылай болды. Бұл жағдай несие 
берген қаржы институттарында да орын алды. Мұнда несие берген банктер 
де сәтсіздікке ұшырады. Жақсы баяндамалар жазып, аудиторлық компания-
ларда керемет рейтингтерді алып жатқан рейтинг агенттіктері де кейіннен 
сәтсіздікке ұшырады. Қаржылық қадағалау да. Яғни, корпоративтік басқару 
деп аталатын бұл жүйе мұндай жағдайдың дамуына жол бермеуі керек еді» 
4
.
Саяси салаға келетін болсақ, шамамен 2011 жылы Қазақстан билігі 
мемлекеттік органдардың қызметінде түрлі құралдар арқылы тәуекел- 
менеджментті белсенді түрде қолдануға кірісті. Алғашқы қадамдар 2006 
жылы жергілікті деңгейде ғана, бірақ жүйелі түрде қолданылмады. Мәселе 
Қазақстандағы саяси жүйенің ерекшелігі – онда тәуекел- менеджмент 
3
Василькова, Валерия 1999: Әлеуметтік жүйелерді дамытудағы тәртіп пен хаос, қара және 
ақ кітаптар, Oct.9,2016, http://bwbooks.net/index.php?id1=4&category=filosofiya&author=vasil
kova-vv&book=1999&page=11 [Oct.9,2016].
4
Келімбетов Қайрат 2009: Қазақстандық банктердің тәуекелдерін басқару сәтсіз болды, Kursiv, 
Aug. 19, 2009, http://bnews.kz/ru/news/ekonomika_i_biznes/623485–2009_08_19–623485 
[Oct.9,2016].

116
Қазақстан экономикасының трансформациясы
белгілі бір саяси шешімдерді әзірлеу мен қабылдау үдерісіндегі маңызды 
элемент ретінде қарастырылмады.

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: