Ерғалиев Қуаныш Советұлы Асанбаева Елдана Бақытқызы газет тақырыпаттарының прагматикалық Қызметі

126 
газет беттеріндегі осынау көп ақпарат ішінде өзіне керектісін артық 
уақыт жоғалтпастан табуы үшін жаратылғанын ұмытпау қажет. 
Жұмыста мақала тақырыпатының атқаратын қызметтері бірінші және 
екінші ретті деп бөліп көрсетумен қоса, қазіргі газеттерден алынған 
нақты мысалдар үлгісінде жиі жіберілетін қателер талданды. Мұндай 
қателердің қазіргі публицистикада көптеп кездесуі тіл білімінің осы 
саласында бар теориялық негіздердің ескіріп, заманауи публицистикадағы 
үрдістерге жауап бермейтіндігін көрсетеді. 
Мақала атауының ғана емес, тұтастай тақырыпат кешенінің 
оқырманға негізгі ақпаратты жеткізу әрі мақаланы толықтай оқуға 
итермелеудегі маңыздылығы атап көрсетілді. 
Публицистикалық тақырыпаттардың жауап беруі тиіс негізгі 
міндеттерді белгілей отыра, олардың қазақстандық және ресейлік 
мерімді басылым беттерінде қаншалықты сақталатындығы зерттелді. 
Нәтижесінде қазақстандық мерзімді басылымдарда публицистикалық 
тақырыпатқа қойылатын талаптардың негізгі әрі маңыздылары – 
ақпараттылық және мәтін мазмұнымен сәйкестік орыс тілді 
публицистикаға қарағанда біршама толық сақталатыны, ал орыс тілді 
мерзімді басылымдарда журналистер өз мақалаларына атау беру 
барысында, әдетте, көркемдік бейнелілік, оқырман көңілін қарату 
тарапына көбірек назар аударатындығы, соның салдарынан ақпараттылық 
қызмет шетке ысырылып, көмескілене түсетіндігіне көз жеткізілді. 
Есесіне қазақ тілді публицистикада мазмұндылық мәселесі бәрінен 
жоғары тұрады. 
Тақырыпат кешенінің публицистикадағы орны, оқырманның 
газет беттерінен қажетті ақпаратты іздеуді жеңілдетудегі маңызы 
сараланды. Нәтижесінде тақырыпат кешені неше сатыдан тұрса да, 
ондағы басты белгі – «тақырыпат кешеніндегі пирамида» үлгісінде 
ақпараттың жоғарыдан төмен қарай ұлғая түсуі анықталды. 
Осылайша, публицистикадағы тақырыпат кешені оқырман үшін газет 
беттерінен қажетті мағлұматты сатылап, дәл табуға, ал журналистер 
үшін тақырыпаттың басты қызметі – ақпараттылықты адресат 
қызығушылығын оятып, мақаланың толық мәтінін оқуға итермелейтін 
көркемдік бейнелілікпен ұштастыра білуде таптырмас құрал болып 
табылатынына көз жеткізілді. 
Тақырыпаттың 
прагматикалық 
әлеуетін 
арттырудағы 
фоностилистиканың маңыздылығын назарға алып, отандық мерзімді 
басылымдардан алынған мысалдар жүзінде дәлелденді. Аллитерация 
не ассонанс сынды әдеби формалар болсын, я болмаса интонация сияқты 
күрделі фонетикалық құбылыс болсын, барлығы да публицистикалық 
тақырыпаттың фоностилистикалық табиғатына белгілі деңгейде 

127 
ықпал етумен ғана шектелмей, сонымен қатар мақала атауының 
көркемдік бейнелілігін арттыру, реципиент назарын аударып, мақала 
мәтінін толық оқуға итермелеп, соған тиісті сарында «жол салу» 
арқылы публицистикалық шығарманың осы бір құрамдас бөлігінің 
прагматикалық әлеуетіне де өзінің елеулі септігін тигізеді. 
Тіл білімінде өзекті мәселе саналатын әлемнің тілдік бейнесі 
публицистикалық тақырыпатта да көрініс табатындығын аңғарып, 
қазақстандық және шетелдік газеттерден келтірілген мысалдар 
негізінде мақала атауларының астарлы этномәдени ақпаратқа да ие 
екендігіне көз жеткізілді. Қазақстандық және ресейлік мерзімді 
басылымдардан келтірілген мысалдар белгілі бір халықтың мәдени 
тұрмысы оның әлемнің тілдік бейнесінде көрініс табатындығын айқын 
көрсетті. Олар бір тілде жазылса да, лексика۔семантикалық тұрғыда 
да, этнопрагматикалық сипатта да өзгешеліктерге ие. Тіпті көршіліс 
елдердің де дүниетанымдары мен мәдениетінің бір-бірімен тығыз 
байланысы олардың күнделікті тұрмысында да, публицистикасында да 
көрініс табады. Осылайша, біз қазіргі газет۔журналдарды оқи отыра, 
тақырыпаттың оқырманды мақала мазмұнынан хабардар ететін 
публицистикалық мәтіннің ерекше лексика۔семантикалық құрылымы 
болып табылатынын ғана емес, сонымен қоса әлемді қабылдаудағы 
этномәдени ерекшелікті сипаттайтын қосымша қызметке ие екендігін 
де байқауымызға болады. 
Бүкіл әлем бойынша ғылымның әр алуан салаларында кең өріс 
алып келе жатқан жаһандану құбылысы тіл білімін де сырт айналып 
өткен жоқ. Күн санап, көптеген халық тілдерінің (соның ішінде 
өзіміздің қазақ тілінің де) сөздік құрамдары жаңа ғаламдық түсініктер 
мен кірме сөздермен толығып, грамматикалық қабаттары да белгілі бір 
деңгейде аталмыш құбылыстың ықпалынан өзгеріске түсуде. Соның 
ішінде, уақыт ағынынан қалыспай, толассыз өзгеріп, дамып отыратын 
заман талаптарына мейлінше жауап беруге икемді келетін тілдік 
құрылым – публицистикалық мақалалар мен олардың тақырыпаттары 
осындай ғаламдық өзгерістердің бірден-бір айнасы іспеттес роль 
атқарады. 
Осылайша жұмыста жүргізілген зерттеулер бойынша мынадай 
тұжырымдар жасауға болады: 

Заманауи газет тақырыпаты тілді оның қазіргі жай-күйінде 
зерттеу мүмкіндігін береді; 

Қазіргі баспасөздегі тақырыпаттардың барлығы дерлік 
мақаланың мәнін жеткізе бермейді; 

Көптеген тілшілер публицистикалық мақалаға атау беруде 
міндетті түрде ескерілуі тиіс талаптарды сақтамайды. Осы ретте біздің 

128 
ұсынған топтастыруымыз журналистерге мақалаларына атау беруде 
арқау болып, нәтижесінде реципиенттің мерзімді басылым беттерінен 
өзіне қажетті ақпаратты дәл табуына септігін тигізетін еді. 

Орыс тілді публицистикаға қарағанда қазақ тілді мерзімді 
басылым беттерінде тақырыпаттың басты қызметтері – ақпараттылық 
және мәтін мазмұнымен сәйкестік – басқа қызметтерден оқ бойы алда 
тұрады. Орыс тілді баспасөзде журналистер бейнелілік және әсерлілік 
аспектілеріне көбірек назар аударатындықтан, алдыңғы екі қызмет 
«көмескілене» түседі; 

Тақырыпат кешенінің әрбір құрамдас бөлігінің өзіндік 
қызметі бар, олардың әрқайсысы да оқырманға негізгі ойды дұрыс 
түсінуге және адресантпен тілдік дискурсқа түсуге өз септігін тигізеді; 

Тақырыпаттың экспрессивтілігін арттырып, оның көмегімен 
мақалаға оқырмандардың назарын көбірек аудару үшін журналистер 
көптеген тілдік және тілдік емес құралдарды қолданады. Соның ішінде 
жиі кездесетіндері: прецедентті құрылымдар, окказионализмдер, троп 
және фигура, стилистикалық бояма лексика, парцелляциялық 
құрылымдар, тілдік қайталамалар, т.б. 

Осындай тілдік бірліктердің бірі – фразеологизмдер мақала 
атауына экспрессивтілік пен бейнелілікпен қоса белгілі деңгейдегі 
этномәдени бояу да бере алады; 

Оқырманға әсер ету қызметіне фоностилистика да елеулі үлес 
қосады. Әрбір фонетикалық құбылыс не бірліктің тақырыпатқа беретін 
реңкі және оқырман санасына әсер етуіндегі өзіндік пәрмені бар; 

Әлемде болатын барлық тілдік жаңалықтар, ең алдымен, 
публицистикалық мәтіннен, әсіресе, тақырыпаттардан көрініс табады. 
Мұндай жаһандану құбылысы автор мен реципиент арасындағы 
«қашықтықты» жақындастыруға септігін тигізеді; 

Санадағы әлемнің тілдік бейнесінде белгілі бір әлеуметтік 
топқа тиесілі ерекшеліктер болады, оларды бір тілде, бірақ әртүрлі 
мемлекеттерде жарияланған газет мақалаларының атауларына зер 
сала отырып бақылауға болады. 

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: