АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217
243
Күшті
Әлсіз
Электромагниттік
Гравитациялық
Элементарбөлшектер
Гравитон
Бозондар
Фотон
Глюондар
Лептондар
Кварктер
Электрәлсіз
Адрондар
Бөлшектер–«әрекеттесу
лердітасымалдаушылар»
Бөлшектер–«әрекет
тесукөздері»
2.3МэВ/с
2
0.511МэV/с
2
2.2э /с
2
0.17 э /с
2
15.5 э /с
2
4.8МэВ/с
2
95МэВ/с
2
105.7МэВ/с
2
1.275ГэВ/с
2
173.07ГэВ/с
2
126ГэВ/с
2
4.18ГэВ/с
2
1.777ГэВ/с
2
91.2ГэВ/с
2
80.4ГэВ/с
2
жоғары
глюон
Хиггс
бозоны
фотон
zбозоны
wбозон
төменгі
электрон
электрондық
нейтрино
мюондық
нейтрино
тау
нейтрино
масса
заряд
спин
шынайы
сұлулық
тау
таңыр
қарлық
ғажап
мюон
3
3
3
3
3
3
u
d
e
e
c
s
t
g
H
z
w
b
Кв
арк
тер
епт
ондар
Ко
либр
лікбо
зондар
234-сурет.
атпенөрістің
бөлшектері
235-сурет.
Элементарбөлшектердің
стандарттымоделі
Ба қы лау сұ рақ та ры
1. Қан дай бөл шек тер ді эле мен тар бөлшектер деп атай ды?
2. Бөл шек пен ан ти бөл шек тің ұқ сас ты ғы мен ай ыр ма шы лығы не де?
3. Бөл шек пен ан ти бөл шек тің өза ра әре кет тесуі ке зін де не орын ала ды?
4. Бар лық эле мен тар бөл шек тер қан дай не гіз гі қа си ет тер ге ие?
5. Нук лон дар құ ра мы қан дай?
6. Ғалам да муы ның не гіз гі дең гей ле рін атаң дар.
Шы ғар ма шы лық тап сыр ма
Тақырыптардың біріне хабарлама дайындаңдар:
1. Үл кен ад рон дық кол лай дер жұ мы сы.
2. Эле мен тар бөл шек тер дің жік те луі.
АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217
244
7-та рау дың қо ры тын ды сы
Мас са ақау ын есеп теу
фор му ла ла ры
Бай ла ныс энер и сын
есеп теу фор му ла ла ры
A
N
Z
=
+
∆
M
Zm
Nm
M
p
n
ÿ
=
+
−
Ì
Ì
Zm
ÿ
à
e
=
−
∆
M
ZM Í
Nm
M
n
à
=
+
−
(
)
1
1
Å
Ì ñ
áàéë
=
⋅
∆
2
Å
Ì
ÌýÂ
áàéë
=
⋅
∆
931 5
,
Å
Å
À
ìåíø
áàéë
=
Ра диоак тив ті ыды рау за ңы
д ро лық реак и ның шы ғу
энер и сы н есептеу фор му ла ла ры
N
N
t
T
=
⋅
−
0
2
∆
N
N
N
t
T
=
−
⋅
−
0
0
2
E
m
ÌýÂ
øûãó
=
⋅
∆
931 5
,
∆
m
m
m
=
−
1
2
Глос са рий
Массалар ақауы
нуклондардың тыныштық массаларының қосындысы мен ядроның
тыныштықмассасыныңайырмасы.
зотоптар
протондарсаныбірдей,нейтрондарсаныәртүрліядролар.
Нейтрондардың көбе ко ффи иенті
қандай да бір «буындағы» нейтрондар санының
алдыңғы«буындағы»нейтрондарсанынақатынасы.
Сындықмасса
бөлінетінзаттыңтізбектіядролықреакцияжүруімүмкінеңазмассасы.
Нуклондар
ядроқұралатынбөлшектер:протондарменнейтрондар.
Жартылайыдыраупериоды
радиоактивтіядролардыңжартысыыдырайтынуақыт.
Радиоизотоптар
химиялықэлементтердіңядролықреакцияларнәтижесіндежасандыжол
меналынғантұрақсызядролары.
Термоядролық реак ия
– 100 млн Кнен жоғары температураларда жеңіл ядролардың
бірігуі.
Меншіктібайланыс нергиясы
бірнуклонғасәйкескелетінбайланысэнергиясы.
Тізбектіядролықреак ия
жаңаядроларғабөлінетіннейтрондартуындайтынауырядро
лардыңбөлінуреакциясы.
лементарбөлшектер
өзқұрамыболмайтынбөлшектер.
ығу нергиясы
ядролықреакциянәтижесіндебөлінетіннемесежұтылатынэнергия.
Байланыс нергиясы
ядронынуклондарғатолықыдыратуғажұмсалатынэнергия.
дролықреак ия
атомядроларыныңбасқаэлементарбөлшектерменнемесебірбірімен
әрекеттескенкездеөзгеруі.
дролықкүштер
ядродануклондардыұстаптұратынкүштер.
ғ
АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217
Қо ры тын ды
ӘЛЕМ НІҢ ҚА ЗІР ГІ
ФИ ЗИ КА ЛЫҚ БЕЙ НЕ СІ
Тарауды оқып білу арқылы сен дер:
•
адам ның дү ни ета ным дық көз қа ра сы ның қа лып та су ына фи зи ка жә не
аст ро но мия ның да муы ның ық па лын тү сін ді руді;
•
жа ңа тех но ло гия лар дың ар тық шы лы ғы мен қор ша ған ор та ға ық па лы-
ның қау іп ті лі гін ба ға лауды үйренесіңдер.
АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217
246
§ 42. Фи зи ка мен аст ро но мия ның дүниетанымдық маңызы
Ғылымлогикалықбайланыстар
ментабиғатжаратылы
-
сындағыақиқаттытануды
бәрінендежоғарықояды
СазановА.А.
I
Фи зи ка жә не фи ло со фия
Физика Галилео Галилейдің (1564–1642)
арқасында нақты ғылым ретінде пайда болды.
XVII–XIXғасырғалымдарыныңбасымкөпшілігі
универсалдар болды. Физикаға, астрономияға,
химияға, математикаға нақты бөліну болмады.
Кант,Декартсияқтыфилософтаржаратылыста
нушылар ретінде, ал Гельмгольц, Пуанкаре,
Ньютон сияқты физиктер философтар ретінде
танылды.
Табиғатқұбылыстарынешқандайсыртқысе
бептергежүгінбей,табиғатқағанасайзаңдылық
тарментүсіндіруғылымныңзоржетістігіболып
табылады. Аспан денелерінің тартылысын,
адамныңқорегініңхимиябиологиялықэнергия
сыныңсүйекбұлшықетжүйесініңмеханикалық
жұмысынатүрленуін,механикалыққозғалыстың
әртүрлілігінғылымитұрғыдантүсіндіругебола
ды. Бірақ адамды белгілі бір әрекетке итерме
лейтінойимпульсіфизиканемесебиологияның
ортақ заңдарына бағынбайды. Шығармашылық
ойлауменеріктіңболуыжаратылыстанудызерт
теушілер мен философтардың назарынан тыс
қалмауыкерек.
II Вер надс кий ноос фе ра жай лы.
Әлем ге қа зір гі көз қа рас тар
В.И.ВернадскийеңбектеріндеЖербиосфера
сында«homosapiens»–саналыадампайдабол
ғаннан бастап, планетада сана сферасы – ноо
сфераның қалыптасуы басталады деген түсінік
кеңінен қарастырылған. Адамның мүмкіндігі
ментабиғатқаықпалыартқансайын,тұрмыстық
тұтынушылық барынша күшейіп, планета
Күтілетін нәтиже
Осы параграфты игергенде:
• адам ның дү ни ета
ным дық көз қа ра сы ның
қа лып та су ына фи зи ка
жә не аст ро но мия ның
да муы ның ық па лын
тү сін ді ре ала сың дар.
Жауабы қандай?
1. Ежел гі адам дар қор
ша ған әлем ді қа лай
елес тет кен?
2. Адам ның қор ша ған
ор та ға көз қа ра сы не ге
өзгереді?
3. Адам көз қа ра сы на
қан дай фак тор лар әсер
ете ді?
4. «Ғы лы ми көз қа рас»
тү сі ні гі не ні біл ді ре ді?
1-тапсырма
Физикағылымымендіни
көзқарастардыңқайшылықта
рынамысалкелтіріңдер.
2-тапсырма
Ғылымдағыжәнетехника
дағыжетістіктердіңадам
көзқарасыныңөзгеруіне
ықпалынамысалдар
келтіріңдер.
3-тапсырма
Біздіқоршағанәлемді
механика,электродинамика
жәнекванттықфизика
заңдарыныңнегізінде
сипаттаңдар.Өзкөзқа
растарыңдыXVII,XIX,XX
ғасырдағыкөзқарастармен
салыстырыңдар.
АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217
247
экологиясының тұрақтылығын бұзатын күшті
факторға айналды. Оған ХХ ғасырдың соңын
дағыСібірөзендерініңбағытынөзгертужайлы
жоспарларды мысалға келтіру жеткілікті. Суды
Ертіс бойымен кері қарай, содан кейін Торғай
өңіріарқылыҚазақстанға,СырдарияменӘмуда
рияға бағыттау жоспарланған болатын. Жақын
болашақта бірнеше маңызды бағыт бойынша
ғаламдық сипаттағы апаттарды күтуге болады.
ҚазірадамзатөзініңЖердіңшынмәніндегісана
сферасыболуқабілетініңбарнемесежоқекенін
анықтауы керек. Қабілеттілігін дәлелдеудегі
бірінші қадам өнеркәсіп саласында табиғи
ресурстардың сарқылуына шек қоятын саналы
өзгерістер болуы керек. Одан кейінгі кезекте
ғылым мен техника шеше алатын астероид
тарменсоқтығысудыңалдыналушараларытұр.
Содан кейін адамдар планетаның климаттық
жағдайынбасқарудыөзқолдарынаалып,адамәсері
болмағанкездегідейнәтижелергеболсадақолжет
кізуікерек.
Жердегі даму сатысындағы адамзат бұл мәселелерді шешуге дайын болма
ғанша, жағдайды талдау, дамудың тиімді нұсқаларын таңдау және оларды іске
асыру құдіретті және даму деңгейі жоғары, жердің эволюциясын басқаратын
ғарыштықойсанағатиесіліекенінмойындаушындыққажанасады.Мұныадам
баласыныңжаскезіндеүлкендердіңқамқорлығыназәруболатынына,алөсекеле
өзөміріүшінбаржауапкершіліктіөзмойнынаалатынынаұқсатуғаболады.
Вла ди мир Ива но вич
Вер надс кий
(1863–1945) –
зерттеушіғалым,қоғамқай
раткері,биогеохимияғылы
мыныңнегізінсалушы.
Бұл қызық!
ЖербетіндетіршіліктіңсақталуымендамуыүшінЖер
бетінің орташа температурасының мәні мен атмосфе
раның химиялық құрамы миллиондаған жылдар бойы
өзгермеуі керек. Биосфера параметрлерінің мәнін
өзгеріссіз ұстап тұрудың Жер бетінде тіршілікті сақтап
қалуүшінқажетекенінтүсіндіругеталпыныспланетаны
ортаның өзгерісіне қарамастан маңызды сипаттама
ларынсақтайтынтіріағзатүріндекөрсетугесаяды.
Сонымен қатар Жер және ғарыштық орта сипаттама
ларыкездейсоқөзгергенжағдайдапайдаболғанәртүрлі
қауіптенқалайаманқалғанынтүсіндіруүшінтіріжерге
жоғарыдамығанинтеллекттеберукерек
(236су рет)
.
(А.Д.Ар ма нд тың « Гея» экс пе ри мен ті.
Ті рі Жер мә се ле сі» мо ног ра фия сы нан)
236-сурет.
Тіріжер
АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217
248
Вернадскийдің көзқарастары қазіргі кезде
іске асып жатыр. Астероидтармен соқтығысу
қаупіне байланысты мәселе шешілуде. Ресейде
осымақсаттағаламдықмасштабтағықаруойлап
табылды. Суперқарудың авторы – техникалық
ғылымдардокторыВикторМоторин.Гаммала
зерден ату диаметрі жүздеген метрге тең ны
санды(мысалы,Апофисастероиды)жоюғамүм
кіндік береді. Гаммалазерге РФ – RU 2243621
патенті берілген. Бұл астероидтардан қорға
нудыңжалғызжолыемес.
Планетадағыклиматтықжағдайлардыбақы
лауөзектімәселегеайналыпотыр.
III Ға рыш дәуірі
Қазіргі кезде адамзаттың ғарыш дәуіріне
қадамбасқанытуралыкөпайтылады.Бұләзірге
текғарышкемелерінұшырудағыбастапқыжетіс
тіктерге ғана негізделіп айтылып отыр. Ал
жоғары деңгейде дамыған өркениеттер қоғам
дастығына саналы, жауапкершілігі мол мүше
ретіндеенуүшінадамзаттыңөмірсүрусипаты,
ісәрекеті,халықтардың,тымболмасабиліктегі
басшылардың ойсанасы радикальды өзгеруі
қажетекенітуралытүсінікөтеаз.
Сананы билеген классикалық ғылымдық
көзқарастыңжетегіменбізғарышпенқарымқа
тынасжасауғадамығантехниканықажетететін
қашықтықпенуақытбөгетболудадепойлаймыз.
Алайда адамзат тарихынан рухани дамымаған
өркениеттіңқоршағанортаменбасқахалықтарға
тигізетін әсерінің зардаптары туралы көптеген
мысалдаркелтіругеболады.Жердегіадамзаттың
басқапланеталарғанемесежұлдыздыжүйелерге
не апаруы мүмкін екенін және ол сапардан не
күтетінінжұлдыздарсоғыстарытуралыфильм
дерден көруге болады. Сондықтан дамымаған
өркениеттердің ғарыштық оқшаулануын жақсы
нышан деп қабылдау керек. Жұлдыздарға жол
салужоғарыдамығанмәдениеткесәйкескелетін
рухани кемелдену арқылы мүмкін болатынын
4-тапсырма
Жердіңастероидтармен
соқтығысуыныңзардаптарын
талқылаңдар.Динозаврлар
Жералыпастероидпенсоқ
тығысқаннанкейінжойылды
дептұжырымдауғаболама?
КішімұздәуіріЖердіңасте
роидтарменсоқтығысуының
нәтижесідептұжырымдауға
болама?
Назар аударыңдар!
БіздіңЖерүйіміздетәр
тіптіңкүшеюібасым,әрбір
кезеңкелесікезеңсәттіөтуі
үшінқажеттіжағдайды
қалыптастырады.
(А.Д.Арманд)
Алек сей Да видо вич
Ар манд
–
РҒА география
институтының
қызметке
рі, география ғылымдары
ның докторы, Әлем мен
тірі Жердің ақпараттық құ
рылымдары иерархиясын
жасау мәселесіне қатысты
көптеген еңбектер жазған.
«Гея» эксперименті. Тірі
Жер мәселесі» моногра
фиясы(2001)үшінА.А.Гри
горьев атындағы сыйлық
тыңиегеріатанды.
АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217
249
түсінуге тиіспіз. Басқа жұлдызды жүйелер мен галактикалардан ғарыштық
сананыіздеудіжалғастыраотырып,Жердегіөміріміздідамытужәнекемел
дендірумәселесінұмытқалдыруғаболмайды.
Ба қы лау сұ рақ та ры
1. Фи зи ка жә не аст ро но мия ғы лы мы ның да муы ғы лы ми көз қа рас тың қа лып та-
су ына қалай әсе р етеді?
2. «Көз қа рас» пен «ғы лы ми көз қа рас» тү сі нік те рі нің ай ыр ма шы лы ғы не де?
3. Не ге қа зір гі өр ке ни ет тер «ру ха ни да мы ған» бо луы ке рек?
Шы ғар ма шы лық тап сыр ма
Тақырыптардың біріне хабарлама дайындаңдар:
1.
Жер ді ас те роид тар дан қор ғау жо ба ла ры.
2.
Ғаламдағы са на.
3.
Кли мат ты бас қа ру перс пек ти ва ла ры.
АРМАН
-
ПВ
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17
мая
2019
года
№
217
250
Достарыңызбен бөлісу: |