Пайдаланған ҽдебиеттер тізімі

117 
ҥдетсе де ал ақын ағамыз ҿз рухың жойған емес. Алаштың кең етек жайған ҽдеби бҽйтерегі ҿзінің тамырын 
тереңнен қалады. Алаш туы ҽркез кҿкте ілініп, тіл мҽдениетін асқақтатқан бірден бір халық еді.
«Бір адамды бір адамнан ерекше еткен – ғылым» екенің ең алғаш болып Ғҧмар Қараш ҿзінің философиялық 
ойларын тереңінен дҽріптей білді. Ҽр адам, ҽр ҧлт, ҽр халық ҿз келешегіне қожа болу ҥшін ең алдымен ҿздеріне 
сену керек. Оқыған адамдарымыз теріс пікірлерге ілеспей, халықты дҧрыс жолға бастаса, ҧлт басшылығы ҥшін 
жақсы іс болары сҿзсіз.
Ақынның мақалалары ХХ ғасырдың бас кезіндегі «Қазақ дҧрыстығы», «Қазақстан», «Айқап», «Дҧрыстық 
жолы», «Шора», «Абай» сияқты газет-журналдарда жарияланып тҧрды. Ҿз ғасырының қуатты ақыны бҥгінгі 
кҥнге дейін ҿз сиясын қҧрғатпаған мына бір «Неден қорқам?» атты ақын ҿлеңі жҥректен жҥрекке жететін 
шоқтығы биік туындылар қатарына жатқызамыз.
Аждаhа алты басты жаудан қорқам, 
Бҥлдірген ел арасын даудан қорқам. 
Кҥлімдеп кіріп, ішкі сырыңды алып, 
Қҧрылған аяқ асты аудан қорқам, - деп сол кездегі алаштың бірден бір жауына айналған орыс патша ҥкіметін 
ашық бейнелеп отыр. Мҧның ҿзі алаш тҧлғалары ҥшін ҥлкен қорқынышпен тең еді. Аяқ асты қанау, баж жҽне 
тҥтін салығы бҧрын соңды мал жайып жҽй жатқан елдің саябырлаған тыныштығын ҧрлады. Қҧнарлы 
жерлерден ысырып, мал жаюға мҥмкіндігін азайтты. Ақыр соңы аштықпен аяқталды. Бір ҧлттың, бір халықтың 
тыныштығын Ғҧмар ҿлеңдерінен байқауға болады. «Қарлығашпен сҿйлескенім» ҿлеңінде жҽй ғана емін еркін 
жҥрген адамның жанынан сабырлық пен саябырлаған тыныштықтың кетпейтіндігін меңзейді.
Келемін кештіғҧрым елге қарап, 
Қалмайды бір қарлығаш алдымды орап. 
Ҧмтылып желе жортқан маған еріп 
Ҧмытты балаларын, кетті ҧзап. 
Тамаша қарлығашқа қалып қайран, 
Анықтап білгім келді жайын сҧрап. 
Қарлығаш! Не қыл дейсің, неге менен 
Қалмайсың, кешке дейін жанамалап?, - деп ақын жҽй жҥрген тіршілік иесі қҧспен тілдесіп, сабырлы заманның 
тыныш уақыттарымен ҥндескенің ашық байқауға болады. Алайда бҧл тыныштық алаштың бойына ҧзақ уақыт 
қонақтамады. Кенеттен тегеурінді саясат талай жанның тағдырын тҽлк етіп, сенімін ҧрлай тҥсті. Сол сҽттің ең 
ҿкінішті тҧсы алаштың ҧйқылы ояу жалқаулыққа салынып, патша ҥкіметіне кҿндігіп жҥргенің мына бір 
ҿлеңнен-ақ дҽлел таба кҿре аламыз. 
Мына бір ҿлең жолдарыммен ойымды сабақтап ҿтейін. 
Бос жҥріс, жалқаулықтар басып озған,
Жақсылық иісі кетіп, қҧрғап қалған. 
Бір-бірін қатын дейтін ерлер туып 
Батырларын тар жерге байлап қойған. 
Еркіндік, егемендік болса-дағы, 
Тҽуелсіз сезіне алмай надан жағы. 
Мҥмкіндік бермеді деп налиды кҿп 
Қашанғы басын шайқап ҿтер таңы, - деп ҿзімнің жеке пікірімді осылай сабақтауды жҿн кҿрдім. Ҽрмен қарай 
жалғанатын ой кҿрінісі 
Тыныштық заманды бҧл ҽперсе де 
Сабырлық дҥйім жҧртқа қона алмады. 
Ақымақ билеп, тҿстеп жҥрсе-дағы 
Кейбіреу ащы жайтты ҧғынбады.
Зар заман ақындары қайта келсе 
Қалайша бҧл қоғамды жырлар еді?! 
Жасында ақылы аз, таязып тҧр 
Ҥлкені бір батаға келе алмады. 
Ҽдептен бҧрын туған ҧят қайда? 
Қыздарым бара жатыр шетел асып. 

118 
Мҧсылман ҿсиеті тапталуда, 
Имамдар қала берді уағыз айтып. 
Пайғамбар сҥннетіне илана алмай 
Кей адам ҿз дінінен жҥр ғой қашып. 
Қоғамда сауатсыздар қаптап кетті 
Ақылын билікке айтып маздануда. 
Таразы бастары тҧр тең келе алмай 
Ғҧмырдың бейнесіне имене алмай. 
Жасына ҥлгі болар ақсақал аз 
Ақылдың биік шыңын ҧқтыра алмай, - деп кешегі мен бҥгінгінің арасындағы ашық ойды суреттеуді ҿзімнің 
авторлық ҿлеңіммен жалғай тҥсуді қҧп кҿрдім.
Бҥгінгінің заманы, 
Кешегіден жақсырақ. 
Кешегінің дҽурені,
Бҥгінгіден азырақ. 
Азаттықтың қадірін 
Жастары аз ҧғынбақ, - шыныменде азаттықтың ақ таңын қанша ғасырлар бойы армандаса да бҥгінгі тҽуелсіз 
елдің тҽуелсіз ҧрпағы тҽтті кездің тҽтті шағын дҧрыс жағынан бағаламай жҥргені ащы шындық. Бҧл қоғамда ҿз 
тыныштығын ҿзі бҧзып жатқан жандар қарасы ҿте кҿп. Мҧның ҿзі кешегі тарихпен салыстыруға мҥлдем 
келмейді.
Ақын ҿлеңдері арқылы заман жайының мҽз еместігін, фҽнидің қай бағытта кетіп бара жатқаның жҽне бар 
қазақты рухшылдыққа шақырып ҥндеу тастауы қазіргі кездегі батырлардың іс-ҽрекетімен теңбе тең еді. Халық 
жауы болып танылып, ҿз туған жерінде қаза тапса да, кітаптарын қасақана ҿртетіп жойса да санаулы еңбегі ҽлі 
кҥнге алтын қордан ҥлкен орын алып, тарих сахнасында ғасырда бір туатын ғҧламалар санатынан орын алды.
Келеді надандықтан ҽдепсіздік 
Болмайды, одан қҧр надан кҥймен. 
Біледі жамандықты жақсылық деп, 
Кҿзі жоқ надан соқыр нені кҿрген?! 
Наданның исі шығып білінеді 
Сҽлемді жетіп келіп берген жерден, - сол кездегі ҿз ҧлтымыздың кҿзін ашу, санасын ояту, кеудесіне рух 
сыйлауды басты мҧрат еткен ақын ҿлеңі кҥллі алаш баласына тҽтті иіс болып сінетіндей қҧнды мҧралы сҿздер 
еді. Ал оны уақытында тҥсінген бар, уақытында қҧлақтан шығарған да бар. Сол сҽттегі надандықтың кең етек 
жайып, «келеді надандықтан ҽдепсіздік» деп бірінен кейін бірі орын алатын адам бойындағы ең жаман 
қасиеттерді моншақтай тізіп кҿрсеткен тҧғын. Надан болу деген сауатының тҿмендігі, жаңа ақпараттардан
мақрҧм қалып отыруы жҽне ілім, ғылымға деген ықыласынан ада қалып қоюының ҿзі де келесі бір жаман 
қасиетке жол ашатының меңзейді. Ал «Біледі жамандықты жақсылық деп» бҧл жерде жамандыққа деген 
кҿзжҧмушылықпен қарау болып табылады.
Тҧрады ҧят тҧрған жерде иман, 
Ҽдебі пайғамбардың бҧған илан. 
Ҽртҥрлі бҧзықтықтан адамзатты 
Тек жалғыз бҧ дҥниеде ҧят тиған. 
Алаш азаматтары кешегі сҽттен бҥгінгі кҥнге дейін «Керегеміз ағаш, ҧлтымыз алаш» сҿзінің шыққан тҿркіні 
қҧрдан қҧр емес екенін ашып айтқан болатын. Алаш қашан да алаш болып ҿзінің ҧлттық болмысын, тілін, дінің, 
менталитетің, ділінің қасиеттерің жойған емес. Алаш ҧлтының ҧлт азаттығын кҿтере білген, баянды ғҧмырдың 
тереңдігіне жете білген. Ҿмір хиһметінің пҽлсапа жиынтықтары мол ҥзінділерге ие.
Ғҧмардың ғҧмыры терең зерттеуден мол ізденістен қҧралды. Айғақ пен дҽлелдеуді мол қажет еткен бҧл ғҧмыр 
алаш ҽдебиетінің алға озып, діни сауаттылықтың жаңаша парағын ашуға сеп болды. Абайдан кейінгі философ, 
сҿз қҧдіретінің майталманы, діндар, қайталанбас ҧстаз бейнесі небҽрі жарты ғасырға жетер жетпес ҿмірмен –ақ 
ҿлшенді. Осынау қамшының сабындай қысқа фҽнидің бояуы, терең ҽлемнің тҧңғиығы, саф сезімнің 
кҽусарлығын ашық тҥрде айшықтай білді. Поэзияға жаңаша серпін, дінге шариғи негіздегі мағыналы ойлар, 
білім беруде жаңа ҽдісті тиімді қолдана білген шырақ тҧғын. Алаш кҿсемдерінің арасында жеті қырлы, бір 

119 
сырлысы да осы бір атамыз еді. Руласым, жерлесім ноғайдан шықса да алаш деп кҿз жҧмып, ҿз Отаның сауатты 
ел ретінде кҿргісі келді. Сол арманға бір қадамы жетсе, бір адымы жетпей жатты. Алайда сҿз қҧдіретінің 
шыңына шыға біліп, талай жастың кҿзін ашты. Жас буынның ҽрбір арайлы таңын азаттықта ҽрі сауаттылығы 
кең тҧлғалар санатынан кҿргісі келді. Орыс патша ҥкіметіне бір ғана нҽрсені дҽлелдегісі келді. Ғҧмар Қараш 
ноғай қазақтың ішіндегі қоясы. Қазіргі таңда шҿбересі Надежда Карашева Ресей Федерациясы, Мҽскеу 
қаласының тҧрғыны. Атасы жайлы кҿп еңбектерді кҿзінің ағы мен қарасындай сақтап отыр. Қояс руы тамыры 
тереңге жайылғандықтан да оның қҧрамынан кҿптеген алып тҧлғалар тарих сахнасын жаңғыртып отырған. 
Ғҧмар ноғай бола тҧра алаштың тегін халық еместігін, ҽдеби мҧрасының қайталанбас терең қазына екендігін 
айрықша тҥсіндіргісі келді. Тіл мен дін, сана мен ой тақырыбында ғҧмырлық ізденісін мҧраға қалдырды. 
Ҿмірдің суармалы толқыны біресе ақырын, біресе шапшан тиіп жатты. Мҧндағы сҿздің тҿркіні ілім жолының 
беталысы еді. Бірде баяу артта қалып, енді бірде алға тартып, талайды таңдай қақтырған шақтары еді. 
Жарық кҥн туар ма екен бізге дағы? 
Жарық кҥн бізге дағы болар ма екен? 
Ішінен ҿнер білген жандар шығып, 
Басылған халықтың кҿңілі толар ма екен? 
Оқытып жас баланы тегісінен, 
Жемісін еткен азап орар ма екен? 
Жетісіп, оқып шығып жас балалар 
Қазақтың кҿзі ашылып оңар ма екен? 
Ақын мҧрасын зерделей отырып байлық неден туатының, ақыл кімнен қонатының ҧқтым. Қҧмырсқа 
қанша жҧмыскер болса да оның нҽпақасы бір қыстан артылмайтының, қарлығаш қанша жоғары ҧшса да жемтігі 
жерде екенің, аспан қандай ашық болса да, бҧлтпен тарылып тҧратының, адам қанша кең болсада ҿлгенде тар 
қуысты пана ететіндігі, тҧрған тастың да тҥсінің ҿзгеретіндігін ҧқтырғандай болды. Ақын адам бойындағы ең 
жаман қасиеттер мен ең жаман шырақтарды жіпке тізіп ашық айта білді. Ҿмір ағысының толқыны қанша 
ағынды болса да ҽрбір сҧрақтың ҧтымды жауабын таба білді. Сол тереңдікке баулай білген ақыл мен 
ғылымның, сана мен ақылдың кҿрінісін болашақта кҿргісі келгені мына ҿлең жолы сҿзіме дҽлел бола алар еді. 
Ҿлмей де тірі кім қалар?! 
Жаманнан кҿйлек бҿз қалар, 
Жақсыдан асыл сҿз қалар, -дей келе ҧлы Ғҧмардың сҿз қҧдіретін, дейінгі жас ҧғынып, кейінгі жасқа жолдаса 
нҧр ҥстіне нҧр болар еді. Алаш кҿсемі, қоғам қайраткері, бірі білсе, бірі білмес ақын еңбегі ҿмірлік ҿлмес мҧра, 
бітпес руханият, сарқылмас қҧндылық, таусылмас ризыққа балайық. Алаштың кҿзін ашып, надандықтан 
уақытында қҧтқара білген бірден бір а 
йтулы азамат. Аз ғҧмырдың басым кҿпшілігін ізденіспен, ағарту 
жҧмыстарына арнап, халықтың діндары атанған Ғҧмардың ғҧмыры салихалы жолдарға тең. Жаратқан ҿзі 
саналы ой берді, ҿшпейтін иман берді, сҿзді кесер тіл берді, рухшылдыққа ҥндейтін сезім берді. Алашқа біткен 
дара тҧлға есімін тарих сахнасында кеңейте тҥсейік. Алаш айбыны, алаш қайраткері, алаш діндары атанған 
ақын атамыз бҥгінгі кҥннің алып бейнесі, тау тҧлғасы. Осындай тҧлғаларымыздың есімдерін асқақтатып, 
еңбектерін тереңдетіп, тарих қойнауымен теңестіре берейік. Замананың заманы тыныш, келешегі айқын, 
тарихы терең, бояу қанық ел болайық... 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: