Материалдары
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ БАҺАДҮР 22,10
| Түйін сӛз:
Абай, ақын, жандүние, педагог ,ағартушы, психология,ҿзін-ҿзі тану, ғылым. Адамның ішкі жандҥниесінің даму негізін, біздің пікірімізше, ең алдымен ҿзін - ҿзі тануымен байланысты ҥрдістер қҧрайды жҽне ол оның мақсат, мҧраты, қҧндылықтарын жҥзеге асырудың негізі болып табылады. Бҧл, адамның тҧлға ретінде қоғамда ҿмір сҥруінің де маңызды қҧрамды бҿлігі. Сондықтан бҥгінгі студент, ертеңгі ҧстаздың таңдап алған мамандығына сай сапалардың бірі ретінде ҿзін- ҿзі тануы аса маңызды.авт Адамның ҿзін-ҿзі тануындағы басты қҧралы осы бағыттағы жігерлі іс-ҽрекет болғандықтан оны арттыру жєне басқару, адамның ішкі қозғаушы мотивациясын жҽне жігерін оңтайлы дењгейге кµтеріп, сол деңгейде ҧстап тҥру осы іс-ҽрекеттің мҽні болып табылады. Адамның белсенділігі жєне дербестігі, оның еңбегінің жемісті болуының кепілі. Сондықтан, студенттерде осындай қасиеттердің болуына жағдай туғызу – қазіргі тҽрбие жҧмысының басты міндеттерінің бірі болып есептеледі. Белсенділіктің тағы бір синонимі жігерлілік. Қазақ тілінің тҥсіндірме сҿздігінде жігер жҽне жігерлілік туралы «жігерлілік-қажырлық, қайраттылық» делінген. Абай Қҧнанбаев мҧрасындағы «жігерсіз» - сҿзін керенау, ҧмтылысы жоқ, белсенділігі тҿмен деген мҽнде ҧғынуға болады. Осыған орай ол «жігерсіздің ісі ҿнбес немесе жігерсіз қайтып оңалар» деген. Бҧдан басқа ақын ҿлеңдері мен қара сҿздерінде «салғырт» - деген сҿз де кездеседі. Біздің пайымдауымызша бҧл сҿз жігерсіз дегеннің мҽніне сҽйкес келетін синоним болуы мен бірге жігерлі сҿзіне мағынасы жағынан қарама - қарсы ҧғымды береді. Қазақ тілінің тҥсіндірме сҿздігінде «салғырт - немқҧрайды, селқос, кҿңілсіз». Бҧл екі сҿз де адамның мінез - қҧлқына қатысты екі ҧғымды береді жҽне олар ақын шығармаларында маңызды орын алады. Демек ақын ҿз шығармаларында адамдардың осындай мінез қҧлық ерекшеліктерін сипаттай келе ҽр кімнің ҿзін бақылап, байқасын, ҿзін сынап кҿрсін деген пікірде болған секілді. Адамның белсенділігі оның єрекетшілігінің кҿзі - адамның қажеттенуін қанағаттандыруға бағытталған іс - қимылы. Ғалым-психолог Қ.Жарықбаев пікірі бойынша жалпы ағзаның анатомиялыќ, психологиялық сапасы мен тҧлғаның қандай да болса қасиеттерінің дамуына жҥйке жҥйесі жол ашып, туа пайда болуы мҥмкін, бірақ, бҧлар тек адамның ақыл - ойы, жҥріс-тҧрысы мен сезімін тҽрбиелеуге байланысты жҥзеге асады. Осыған орай ақынның : Ақыл, қайрат, жҥректі бірдей ҧста, Сонда толық боласың елден бҿлек. Біреуінің кҥні жоқ біреуінсіз, Жол да жоқ жарыместі жақсы демек. Ақынның осы шумақ ҿлеңінен ҧғынатынымыз адамның ақылы мен жігері, қуаты немесе ырықтылығы жҽне эмоциясын бірдей басқара алатындай қайратты болуы керек. Егер осылардың бірі кем болса не бірін басқара алмаса ол «жарымес». Ҿзін тану жҽне ҿзін- ҿзі тҽрбиелеуде осы ҥшеуінің адамның бойында қаншалықты деңгейде екенін білу, егер бірі жеткіліксіз дамыған болса оны жетілдіру қажеттігі бар. Жігерлілік ҽр кімнің ҿз бойындағы осы жеткіліксіз тҧсын анықтауға ҧмтылу, соның тҿңірегінде ой жҥргізумен қоса жеткіліксіз тҧсын дамыту жолдарын қарастыру белсенділіктің басты сипаты болмақ. Бҧған Абайдың: Ақыл мен қайрат жол табар, Қашқанға да, қуғанға. - деген шумақтарының астарындағы пікір сҽйкес келеді. Ҿйткені ақыл мен қайрат-ырықтылық, ерік кҥші біріксе ол адамның жігерлілігін кҿрсетеді. Ол екеуі бар адамның қолынан жігерлілікті талап ететін кҿп 121 нҽрселер келеді, мысалы, ойына алған ісін соңына дейін орындап шығу, оның жолында кездесетін қандай да бір кедергілерді ешнҽрсеге қарамастан жеңіп шығу т.с.с Адамның ҿзін-ҿзі тануы жалпы тҧлға іс-ҽрекетінің ҿзіне- ҿзінің ішкі жандҥниесіне бағытталғанымен оның ҽлеуметтік мҽні сыртқы ортамен болған қарым - қатынасына байланысты анықталады. Ҿйткені педагогика мен психологияда ҿзін тану - бҧл жеке тҧлғаның «мен қандаймын», «қолымнан не келеді», «қандай бола аламын» - деген сауалдарға жауап іздеудегі тоқтамайтын ізденісімен байланысты. Бҧл ретте Абайдың ҿзін пайымдап, іс- ҽрекетін санаға салып ҿзі жайлы «ашумен ызаға да жақтым шырақ» дегені бар. Тҧлғаның ҿзін тануындағы «қолымнан не келеді» деген тҧжырым жоғарыда келтірілген адамгершілік жҽне психо-физиологиялық мҥмкіндіктердің қызметіне байланысты қарастырылады. Абай шығармаларынан осыған орай мынадай ойларды табамыз: Ақыл мен қайрат жол табар, Қашқанға да, қуғанға, Ҽділет, шапқат кімде бар, Сол жарасар туғанға. Кҥн кҿріп, ҿмір сҥруге кімнің де болса қақысы бар. Алайда ақынның осы ҿлең шумағынан қоғамдағы адам қандай болуы керек дегенге –кім ҽділетті, кім шапқатты-қайрымды, мейірімді болса сол туып, сондайлар кҿп болсын дегенді немесе адам қайырымды, мейірімді болсын –дегенді ҧғынамыз.Бір ғана ақылы мен қайраты бар бірақ қайырым, мейірімі болмаса «артың жалын, алдың мҧз, барар едің қай жаққа?» дейді. Демек ондайлар қоғамдағы ҽлеуметтік проблема ретінде қарастырылады. Біздің ҧйғаруымыз бойынша, ҿзін танудың мазмҧндық қҧрамы туралы жоғарыда келтірілген пікірлер ҿзн тану ҥрдістеріне қатысты мҽселені теориялық жақтан тоғысқан білімге алып келеді. Бҧл тҥптеп келгенде біздің жеке ойымызға сҽйкес келеді. Оны біз тҿменде таратып кҿрсетеміз. Ҿз пікірімізді жинақтап кҿрсетсек мынадай: біріншіден, адамның ҿзін сезінуі «Мен» бейнесінің ең тҿменгі сатысы болумен бірге ҿзіне қатысты білімі негізінде ҿзі туралы тҥсінігінің ҿзгеруіне сҽйкестендірілген ҿлшем ретінде қарастыруға алып келеді. Сонымен бірге ҿз ҿмірінің мҽнін анықтап алу жҽне іс-ҽрекет мотивтерін санадан ҿткізу тҧлғаның «мен-бейнесіндегі» оның жлапы қҧндылық бағытына қосылып, оның жоғары деңгейде дамығанын кҿрсетеді. Сол арқылы ҿз мҥмкіндіктерін жҥзеге асыру немесе іс жҥзінде «мен» бейнесін анықтауда, оны қоршаған шағын ортаға мҽн береді. Олар адамның мінез-қҧлқы мен жҥріс-тҧрысын ішкі жандҥниесінің сыртқы кҿрінісі ретінде қарастыра келе адамның іс-қимылы мен мінез-қҧлқының келіп шығуына оның эмоциясы, мҽмілесі, нанымы, қҧндылығы, арманы, қабылдауы мен ҧмтылысы ықпал етеді жҽне анықтайды деген пікірді дҽріптейді. Абайда бҧл: Адамзатқа не керек: Сҥймек, сезбек, кейімек, Харекет қылмақ, жҥгірмек, Ақылман ойлап сҿйлемек. Ал Абай ҿз тҧрғысынан адамның сыртқы тҥр-сипаты, іс-қимылы мен мінез-қҧлқының арасындағы байланысты ішкі жандҥниесінің бейнесі ретінде «Кҿкбайға», «Кҥлембайға», «Кешегі ҿткен ер Ҽбіш», «Қатыны мен Масақбайға», «Дҥтбайға» т.б. бірқатар ҿлеңдерінде сипаттайды. Бҧны мына шумақтардан кҿреміз: Орныңнан тҧра шабасың... Отырасың ҥйіңде, Ҿз-ҿзіңнен кҥш кіріп... Екі елерме бітімге жҿн келер ме, Ақылы болмаған соң артын байқар? Сҿзінің басы ыржаң, соңы қылжаң, Жҥгенсіз жҥре бермек- сенің ырзаң... Шотқара кірсе алдап, шықса кҥлген, Елірмелі Досаққа кісімсінген... Адамның мінез-қҧлқы, қимыл ҽрекеті мен жҥріс-тҧрысы, ішкі жандҥниесі арасындағы байланысты ақынның «Адасқанның алды- жҿн, арты- соқпақ» ҿлеңінен анық байқауға болады. Онда «қас маңғаз, мҥшесінен буынып, басады алшақ, қалжыңдамақ, қасынбақ, ыржаңдамақ, бет-аузын мың қҧбылтып қас кермек, мойын бҧрмақ, қоразданбақ» тс.с. 122 Бҧл ретте ғҧлама ақынның «Тайға міндік тойға шаптық» ҿлеңіндегі ҿсіп келе жатқан жас ҧрпақпен ересек буын арасындағы «мен» тҧжырымының тҥйісуін: Бҧл Абайдың 14- қара сҿзінде «Қазақта адам баласы ғой, кҿбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сҿзін ҧғып аларлық жҥректе жігер, қайрат, байлаулықтың жоқтығынан азады» - деуінің себебі сол кездегі адамдардың ҿзін ҿзі танып білуінің маңыздылығын аңғармауынан болса керек. Ҥйретуден балаға - деп ҧстазға қатысты бірқатар іс-қитмылдың мҽнін ашып кҿрсетеді. Олар мыналар: 1) ақынның «ақырын жҥріп анық бас» деген сҿзінің мҽнін ҿзінің «сыпайы жҥр де шаруа ойла, даңғойланып қаптықпа» деген ҿлең тармақтарымен тҥсіндіруге болады; 2) педагогика ғылымының кҿп ҧстанымдарының бірі тҽлім-тҽрбие ісінің нҽтижесінің жылдам арада шыға қоймайтыны. Ҿлеңде бҧл «еңбегің кетпес далаға» деп берілген; 3) ҿлеңнің «ҧстаздық еткен жалықпас, ҥйретуден балаға» деген тармағы кең ауқымды ҧғым болуымен бірге кҿтерген жҥгі де салмақты. Ҧстаз еңбегінің кҥрделі жҽне ауыр екені жҽне оның адамнан жалықпайтын ерік кҥші, Абайша айтсақ, қажымйтын қайратты қажетсінетіні белгілі; 4) Ал «ҥйрету»-деген педагогикада оқыту мен тҽрбиелеу ісінде бірдей маңызды іс-ҽрекет. Оқу ҥрдісінде алған білімін іс жҥхзінде пайдалана білуге ҥйрету; тҽрбиеде бҧл адамды ҿзін-ҿзі басқаруға, ҿзін-ҿзі тҽрбиелеуге деген секілді т.б. кҿптеген іс-ҽрекетпен тығыз байланысты. Ҽдебиеттер: 1. А.Қҧнанбаев, Аудармалар мен қара сҿздер, Алматы, 1968. 2. Х.Сҥйіншалиев, Абайдың қара сҿздері, Алматы, 1995. 3. Ғ.Есімов, Хҽкім Абай, Алматы, 2014. жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|