Түйін сӛз: Абай, ағартушы педагог, ғылым, оқыту, ӛзін-ӛзі тәрбиелеу, тәлім-тәрбие

123 
қанағаттану табады. Бҧл мінез міне осы тҧстарымен қате. Ҿйткені ҿз жетістіктері арқылы біреудің бойындағы 
нашар сезімдерді ояту, нашар мінездеріне тҥрткі беру тҥбі жақсылыққа апармайтыны белгілі. 
Мақтау туралы ақын «Қыран бҥркіт не алмайды, салса баптап» [1] деген ҿлеңінде аңшылықта 
пайдаланатын қҧстар мен адамның мінезін осы істегі қимыл-қарекеті, қылығымен талдап кҿрсетеді. Мысалы ол 
қыран қҧсқа теңеле алмайтын қарға мен кҥйкентайын жарыстырып «қыран шықса қияға жібереді, олар да екі 
қҧсын екі жақтап» дейді де ары қарай не қыранға алдырмай не ҿздері ала алмай қҧр далақтап бос қалғанын айта 
келіп «ҿзі алмайды, қыранға алдырмайды… басқа сая, жанға олжа дҽнеме жоқ» деп қҧсын босқа мақтағанын 
жалпы ел арасындағы осындай мінезге салыстырмалайды. Мақтан туралы айта келіп Абай «бос мақтан» деген 
ҧғымды қолданады. Бҧл «тҥбі жоқ» сҿз немесе жалған мақтан. Осыған қарап оның да екі сипатын кҿруге 
болады: бірі, шын, болған іске байланысты, оны асыра, ҽсірелеп кҿрсетудегі мақтан; екіншісі, болмаған ҿтірік 
мақтан немесе «бос мақтан». Ҽсіресе екіншісі адамға зиянды. Оған ҥйреніп кеткен адамның тҥбі санасыз екені 
кҿрсетеді. 
Еріншектік бҧл-жалқаулық, салақтық, салғырттық, немқҧрайдылық деген секілді адамның нашар 
мінездерімен астараласып жатады. Сондықтан оны Абай «мал шашпақ» деген сҿзбен қатар келтіріп осы 
екеуінің байланысын кҿрсеткен. Еріншектік мінезді ақын тағы да «сабырсыз, арсыз» деген нашар мінездермен 
байланыстырады. 
Ақын ҿзі оқу арқылы ғалым болуды аңсаған жҽне соның жолына тҥскен, Сҿйте тҧра ҿзіне 
қанағаттанбағанын «жасымда ғылым бар деп ескермедім, пайдасын кҿре тҧра тексермедім» дегенінен-ақ 
кҿреміз. Сондай ҿкінште қалмау ҥшін бала шақтан дҧрыс жол таңдауды ҧсынады: «ғалым болмай немене 
балалықты қисаңыз, болмасаң да ҧқсап бақ бір ғалымды кҿрсеңіз» дейді де оның жолын «білгендердің сҿзіне 
махаббатпен ерсеңіз… ондай болмақ қайда деп айтпа ғылым сҥйсеңіз… надандарға бой берме…тҥпсіз сҿзге 
ерме…ҿзің ҥшін ҥйренсең сҿзін оқы жҽне ойла…. Тез ҥйреніп, тез жойма»-деп кҿрсетіп, пайдасын саралайды. 
Дҽл солай «Интернатта оқып жҥр талай қазақ баласы» ҿлеңінде адамның ҿзін тануына байланысты мынадай 
пікрлерді табуға болады: аз білгенді кҿпсінбеу, мехнатсыз, ғылым табылмайтыны, қулық пен сҧмдықтың елге 
де ҿзіне де зиянды екені. Абай осы мінздерден сақтандырады. Ақын бҧл мінездерге ар ойла, талап қыл, кітап 
оқы, тура сҿзді бол, ҿнбес іске алданба, «адал жҥріп, адал тҧр» ҽр нҽрсені ҿз бетіңмен істе-деген ҧтымды ойды 
қарсы қояды.
Абай сондай-ақ саналы адамның белгісі, немесе басқалардан айырмашылығы «білсем екен, кҿрсем екен, 
ҥйренсем екен» деген 7- қара сҿзіндегі жан қҧмарын немесе рухани ҽлемін байытуға болған ҧмтылысынан 
байқалатынын, осындай ынтасында екенін байқаймыз. 
Отаршылық салдарынан елде пайда болған теріс мінздерді саралаы келе «Қалың елім, қазағым, қайран 
жҧртым» ҿлеңіндегі мына жолдар «жақсы менен жаманды айырмадың...Ҧқпайсың ҿз сҿзіңнен басқа 
сҿзді...Ҿзімдікі дей алмай ҿз малыңды» деп адамдардың ҿз мінезқҧлқына, жай-кҥйне талдаы, ісінің дҧрыс-
бҧрыстығын ҿзі саралай алмайтынына, ҿз ісінің басқаларға зиянды тҧстарын саралай алмуына кҥйнеді де оның 
салдарын: 
Бас-басыңа би болған ҿңкей қиқым, 
Мінеки бҧзған жоқ па елдің сиқын? 
Ҿздеріңді тҥзелер дей алмаймын, 
Ҿз қолыңнан кеткен соң енді ҿз ырқың... 
Келтірілген ҿлең жолдарынан халықтың, оның ішінде жекелеген адамдардың ҿзін тануы оның саяси 
бостандығы мен қоса жеке басы, ішкі дҥние еркіндігінің болуы керек екендігін байқаймыз. Ҿзін тану 
психологиясы мен педагогикасында еркіндік- ҿзін тануының басты шарты. Ҿйткені ішкі еркіндігін тҥйсініп, 
сезіенген адам ҿз бойындағы барлық қабілет, қасиеттерін іс жҥзінде пайдаланып, дамыта алады. Ақын 
ҿлеңдерінде ішкі жҽне сыртқы саяси еркіндігінен халықтың психологиялық қалыптасуын зерделейді. Бҧл 
туралы «...ҿз жҥзін, онын беріп, алар сатып» деп кейбір адамдардың еркінің жоқтығын, ҿзін қорғау 
қауқарының тҿмендігін кҿрсетеді. Ақынның «Жігіттер ойын арзан, кҥлкі қымбат» ҿлеңінде ҿзіндік «мен» 
тҧжырымы негізінде осы ҿзіндік сипаттың қандай болуы керек екенін кҿрсетіп ол – алдымен оны айтылған 
сҿзді ҽркімнің қабылдауына байланысты: 
Кейбіреу тыңдар ҥйден шыққанынша, 
Кейбіреу қояр кҿңіл ҧққанынша. 
Сҿз мҽнісін білерлік кейбіреу бар, 

124 
Ақын шағармаларында «ҿз» тҧжырымын адамдардың талғамына қатысты айта келіп жалпы мал қҧрау, қазіргі 
тілмен айтсақ, экономикалық жағдайын жақсартуға қатысты кеңес бергенін «Базарға қарап тҧрсам ҽркім барар» 
ҿлеңіндегі ҽркім, біреу, ел, жҧрт ҧғымдарымен байланысты базарға «ҽрікм, біреу, ҽркімге, ҽркімнің...ҿзі 
іздеген нҽрсесі бар...» -деп жалпы ҿзінің айтқан сҿздерінің маңыздылығын ҽйтеуір естілер ҧғар деген пікірін 
«ҿзі» жҽне «біреу» тҧжырымымен байланысты пайымдауға болады. Ҿйткені мҧндағы осы екі ҧғым да 
басқалардың таңдау – талғамы, парасатына қатысты тек осы ҿлеңдегі пікірге ғана емес жалпы ҿзінің 
айтқандарын елдің қабылдауына байланысты айтылғанын ақынның «Сҽулесі бар жігіттер бір ойланар» 
дегенінен кҿреміз. 
Ақынның «Интернатта оқып жҥр» ҿлеңіндегі «мен» жҽне «ҿз» тҧжырымы жас ҿспірімдер тҽрбиесіне қатысты 
«ҿз бетіңмен» деген сҿз тіркесі осы ҿлеңнің бҥкіл тҽлімдік мҽнін ашады: барлық нҽрсенің адамның ҿзіне 
байланысты екенін «ҿзі ойлар» қу менен сҧм боларды дей келе жақсы-жаман болмақтық адамның ҿзіне 
байланысты екенін айта келіп: «ар ойла, талап қыл артық білуге... ерінбей оқып кҿруге» -деп келтіреді. Осы 
ҿлеңінде, бос мақтанға салынба, кҿкірек керме, жазықсыз кіналауға кҿнбе, шірік болма, ҿнбес іске алданба, 
«талапты ерге нҧр жауар»-деген халқымыздың мақалын келтіре отырып адал жҥр, ерінбей еңбектен деген 
ойларды ҽркімнің ҿзіне байланысты келтіреді.Осындай адамның «ҿз» тҧжырымына қатысты ойларды ақынның 
«Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңінен ғылымға қатысты «дҥние де ҿзі, мал да ҿзі» дей келе адаммен арадағы 
байланысын тҧлғаның жеке басына «кҿңіл берсеңіз...білгендердің сҿзіне ерсеңіз... ақыл-мизан ҿлшеу қыл... 
тҥпсіз сҿзге ерме... ҿзің ҥшін ҥйренсең... жаманлықтан жиренсең...тез ҥйреніп, тез жойма» - деп ҽкеліп 
жалғастырады. 
Белгілі болғандай Абай ҿзінің ақындық ҿнерін елді тҽрбиелеу, жастарға ҥлгі, ҿнеге кҿрсетіп, дҧрыс жолға 
бастау, адамдықтан таймауы ҥшін пайдаланғаны белгілі. Бҧнда ол кейде «ҿзі», «ҿздері», «ҿзгелер» деген секілді 
ҧғымдармен қоса ҿзінің «менін» (ҿзіндік «мен» емес, ол басқа) пайдаланады. Ол «Мен жазбаймын ҿлеңді ермек 
ҥшін» ҿзіне жҽне ҿлең жазуға талаптанған басқаларға қоятын талапты (самутверждение) айта келіп оның 
мағынасын тҥсіну ҥшін:
«Кҿкірегі сезімді, тілі орамды,
Жаздым ҥлгі жастарға бермек ҥшін,
Бҧл сҿзді тасыр ҧқпас, талапты ҧғар,
Кҿңілінің кҿзі ашық, сергек ҥшін. 
Тҥзу кел, қисық-қыңыр, қырын келмей, 
Сыртан танып іс бітпес, сырын кҿрмей» болуы керек дейді. Демек ҿзін-ҿзі тҽрбиелеуде ақынның осы 
айтқандарын басшылыққа алу бір ғана ҿлең сҿздерін тҥсіну ҥшін емес жалпы ҿмірде маңызды екенін де «тҥбі 
терең сҿз артық» екенін байқатады.
Адамның ҿзін-ҿзі тҽрбиелеп, жетілдіруге ҧмтылуы, талаптылығы, қоғамнан ҿз орнын тауып, соған сай болуы 
қазіргі кҥн талаптарының ең кҥрделісі жҽне қажеттісі болып отыр. Бҧл ретте ақын ҿлеңдеріндегі қандай болу 
керек? Деген сауалға берген жауаптың осы заманғы маңыздылығын атап ҿтеміз. Ертеректе тумысынан дана, 
ақылды, ізденгіш, тапқыр тс.с. адамдар қоғамдық қҧндылық болса, ендігі жерде солармен қатар ҿзін-ҿзі 
жетілдіре алатын, соның жолын меңгерген адамдардың қҧндылығы арта тҥсуде. Демек қандай болу керек, не 
нҽрсені ҿз бойында дамытып, нені жою керек –деген сауал туындау орынды қҧбылыс. Осыған орай ақын
«Ҽуелде бір суық мҧз-ақыл зерек» ҿлеңінде қандай болу керек деген сауалға жауап табамыз. Бҧл ҿзін-ҿзі 
тҽрбиелелуде басшылыққа алатын тағы бір аса маңызды пікір, тіпті ҧстаным деуге де болады,
«Тоқтаулылық, қалыпты, шыдамдылық,
Бҧл-қайраттан шығады, білсең керек. 
Ақыл, қайрат, жҥректі бірдей ҧста, 
Сонда толық боласың елден бҿлек.» дей отырып ол егер осының бірі жеткіліксіз болса ол «жарымес». Ҿйткені 
олардың ҽр қайсысы жеке-жеке жарытпайды, ондай адамдарды «жақсы» дей алмаймыз:
Біреуінің кҥні жоқ біреуінсіз, 
Ғылым сол ҥшеуінің жҿнін білмек.
Мҧсылмандардың тҽлімдік пікірінің бірі «нҽпсіні тый». Ол ас ішуден бас тарту емес екені белгілі. Осыған орай 
ақын мҧрасы арқылы адамынң ҿзін тҽрбиелеуіндегі ҧстанымның бірі осы болуы керек. Ол «Қҧмарлық бір нҽпсі 
ҥшін болады сол».
Ақынның «Қайғы шығар ілімнен» деген жҧмбақты ҿлеңін ҿзін тану арқылы басқаларды тануға бағытталған 
деуге болады. Алдымен ҿз ахуалын сараптап «қайғы мен ыза қысқан соң, зар шығады тілімнен» ҿзінің кҿңіл 

125 
кҥйін сараптап, оның себептерін анықтап алады да одан соң Іс-ҽрекетке кҿшкенін, ҿзінің ой-пікірлерін халыққа
ҿлең тҥрінде жазу арқылы тҽрбиелеуге ҧмтылғанын «зар шығады тілімнен» дейді. Ҿз кҿңіл кҥйін «қайғылы, 
қартаң біздей шал» дап жалпылау арқылы басқаларға да кҿшеді. Сҿйтіп ол ҿзін тану арқылы басқаларды 
пайымдай келе кейбір ҿзі сынды жҽне басқа да адамдарға қатысты танымдық пікір айтады: 
Қайғылы біздей қартаң шал, 
Қарай берсең, қайда жоқ? 
Есер, есірік болмасаң, 
Тіршіліктен пайда жоқ - деп сҿзін арнаған бағытын белгілеп алады да ары қарай сол кезде болған қазірде 
кездесетін кейбір адамдардың мінез-қҧлқына сипаттама береді. Мҧнда ол жекелеген адамдарға тҽн, қазірде 
кездесетін мынадай мінез-қҧлық ерекшеліктерін айта келе: 
Ақыл бітпес дҽулетке, 
Дҽулет бітпес келбетке –деген пікірін алға тартады.
Ҽлеуметтік белсенділік – белгiлi бiр тарихи кезеңде ҽлеуметтiк топтың, қауымның қоғам алдына қойылған 
мiндеттi саналы тҥрде шешуге бағытталған iс-ҽрекеттерiнiң жиынтығы. Ҽлеуметтiк белсендiлiк қоғам ҿмiрiнiң 
ҽр тҥрлi аясында (саяси-қоғамдық iстерде, еңбек, мҽдениет жҽне тҧрмыс саласында) кҿрiнiс бередi.

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: