Материалдары

137 
Бата–тілектер – адал ниет, жақсы тілек білдірудің ҧлттық дҽстҥрі. Қазақ қай кезде болмасын ҿмірін 
батаменен байланыстырып отырған. Бата қазақ поэзиясының ерекше тҥрі, онда бата беруші адамның ҥй - иесіне 
деген шын жҥректі жарып шыққан ықылас – пейілі, ақ ниеті, қҧдіретті кҥштен тілер тілегі поэзиялық ҿлең 
тҥрінде ақтарылады.
Мҽселен, дастархан басында, тҥрлі жиын – тойларда, жалпы адам ҿмірінде кездесетін ірілі-ҧсақты қуаныштар 
кезінде, қуаныш иесіне арнап қол жайып, бата береді. Сондай-ақ қиын сапар мен алыс жолға аттанған 
жолаушыға ақ жол тілейтін халқымыздың ежелден келе жатырған, салт-дҽстҥрлеріміздің бірі жҽне бірегейі. 
Бата беретіндер, кҿбіне, кҿпті кҿрген ақсақалдар мен шаңыраққа келген қонақ кісілер жҽне кемеңгер, аузы 
дуалы билер болып келеді. Бата қысылғанда – қуат, қиналғанда – медет болып, бастаған ҽрбір іс – ҽрекетіне 
даңғыл жол ашып, тҥрлі пҽле – жаладан қорғайды деп есептеген. 
«Атаңнан бота қалғанша бата қалсын, 
ботаның құны бір-ақ жұт, бата ұрпаққа мəңгі құт»
деп, батаның қазақ ҥшін айтулы орын алатынын айдан 
анық етіп, ашық кҿрсеткен. Бата қазақ фольклорының дербес, шағын жанры ретінде қарастырылады. Ҧйқасты, 
ырғақты болып келетін, тҧрақты образдарға негізделетін бата халқымыздың жақсылық пен жамандык, адалдық 
пен арамдық, обал-сауап турасындағы моральдық-этикалық тҥсініктерінің айғағы іспетті.
Жоғарыдағы бата ҧғымы туралы тҧжырымдарға сай айтарымыз, 
бата
сҿзінің шығуын ислам дінінің енуімен 
шектеуге болмайды. Қазақ халқының дҽстҥрлі мҽдениетінде тілек айту жҽне оны поэтикалық мҽтін тҥрінде ҿру 
ертеден бар екені даусыз. Ал оның 
батиха 
сҿзімен астарластығына келсек, тілден тілге лексикалық бірліктердің 
ҿтуі - заңды қҧбылыстардың бірі, сондай-ақ, ислам дінін тҧтынатын татар т.с.с халықтарды тілек сарынды 
мҽтіндер 
дұға 
деп аталатыны белгілі.
Кейбір уақыттарда бата сҧрап алынады. «Бата» – игі ықылас пен жақсылықтың, яғни, ақ тілектің айғағы болып 
табылады. Ал батаны сҧрап алу – ҿзі қалаған адамнан ризалық пен ықылас немесе жарасымды алғыс сҧрау 
деген сҿз. Қазақ халқында ҥйіне келген қонаққа барын беріп, мал сойып, жасы-жолына қарай сҥйек тартып зор 
қҧрмет кҿрсететіні мҽлім. Міне, осы кезде қонаққа арнап сойылатын малды ҥй иесі қонақтың алдына барып 
«Ҽумин» деп қолын жайғанда, қонақта ҿз кезегінде қолын жайып:
Мал – басың кҿп болсын,
Ҿрісің шҿп болсын.
Уайым – қайғың жоқ болсын,
Ел – жҧртың тоқ болсын.
Ҧл – қызың ақты болсын,
Отбасың бақытты болсын! – [5.479]
деп батасын береді. Міне, бҧл 
бата сұрау
жҽне 
бата беру
деп аталады. Ет піскенде малдың басын бата жасаған 
адамның алдына тартады. Қонақ басты қолына алып ырымын жасап, ҥй иесіне қайырып береді. Бҧл 
оның 
«сыйыңа рақмет
» деген ізгі тілегі.
Ҽдетте, тойға немесе кез келген қонаққа соятын малдарға батаны келген кісілердің ішінен жасы, жолы 
ҥлкендері жасайды. Жалпы қазақтың бата – тілектерінің ҿзіндік мҽн-мағынасы мен жол-жосыны, талғам-
таразысы бар екені анық. Ол кез келген жерде орынсыз айтыла бермейді. Қайта ол ҥлкен жиын-тойларда, 
маңызы бар бас қосуларда, игі бастамаларда айтылады.
Қазақта батаның тҥрлері кҿп. Бірақ сол баталардың барлығы кҿркем де кҿсем, ҿткір де шешен сҿздермен шебер 
ҿріліп айтылып, адамдар кҿкірегіне жатталып, жҥрек тҥкпірінен ҿшпес орын алатындықтан оның адам баласын 
баурау қуаты мен тҽрбиелік ҿте жоғары болады.
Айып Нҥсіпоқасҧлы ҿзінің «Тал бесіктен жер бесікке дейін» атты еңбегінде, қазақ халқы бата – тілектерді 
ҿзіндік берілу жағдайына қарай мынадай тҥрлерге бҿліп қарастырады. Олар 
ықылас батасы, ас батасы, алғыс 
батасы, мереке батасы, сапар-жорық батасы, наурыз батасы, той батасы, ас-мəзір батасы, қарияларға 
берілетін бата, сəбилерге берілетін бата, Қыздарға берілетін бата, келіндерге берілетін бата,балаларға 
берілетін бата, жас жұбайларға берілетін бата, шаңыраққа берілетін бата, ел мен жерге берілетін бата, 
күйеубалалар мен қыздарға берілетін бата, соғым батасы, сараңдарға берілетін сырбаз бата, шен-
шекпенділерге
берілетін бата [5].
Егер жоғарыдағы бата жіктемесіне зер салсақ, осылардың ішіндегі
 ықылас батасы, ас батасы, алғыс батасы, 
мереке батасы, сапар-жорық батасы, наурыз батасы, той батасы, ас-мəзір батасы, соғым батасы, 
шаңыраққа берілетін бата, ел мен жерге берілетін бата 
секілділерді бір топқа топтастырып, батаның жалпы 
тҥрлеріне жатқызуға болады, ал
қарияларға берілетін бата, сəбилерге берілетін бата, қыздарға берілетін 
бата, келіндерге берілетін бата, балаларға берілетін бата, жас жұбайларға берілетін бата, күйеубалалар 

138 
мен қыздарға берілетін бата, сараңдарға берілетін сырбаз бата, шен-шекпенділерге берілетін 
бата
 
дегендерді кімге берілуіне, яғни берілу нысанына байланысты деп келесі топқа жіктеуге болады деп 
санаймыз.
Қазақ халқынының бата – тілектері 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: