Материалдары

179 
Отырар қаласының б.з.б 1 ғасырдың ҿзінде Сырдың бойында пайда болды. Шығыс пен Батыс елдері 
мҽдениеттерін байланыстырған атақты ―Жібек жолының‖ бойында орналасқан ірі мҽдени орталық болғандығы 
кҿне деректерден белгілі. Отырар туралы бҥкіл ҽлемге белгілі ғалым-тарихшы Птоломейдің кітабында 
айтылады. Тҥркі тайпаларының аңыздарында Отырар кітапханасы туралы, оның кітаптарының саны жағынан 
ҽлемде белгілі Александрия кітапханасынан кейін екінші кітапхана екендігі сақталған болатынды. 1218-1219 
жж.Отырар қаласын монголдар жаулап алып, тас-талқанын шығарды, бҧл тарихи оқиға ―Отырардың кҥйреуі‖ 
деген атпен тарихта белгілі. 
ҤІ ғасырдың орта кезінде Қазақстан мен Орта Азияның ежелгі территориясында бҧрынғы мал 
шаруашылығымен айналысатын тҥркі тілдес тайпалардың бірігуінің нҽтижесінде ірі феодалдық мемлекет – 
Тҥркі қағанаты
- тҥркілердің далалық империясы қҧрылды. 
Кҿне тҥркі жазуларының ескерткіштері, оның ішінде қазіргі қазақ руларының ата-тегінен қалған рухани 
ескерткіштер Орхон-Енисей ҿзендерінің жҽне Талас ҿзенінің бойынан табылған қҧлпытасқа қашап таңба 
тҽріздес белгілер тҥрінде сақталған. Бҧл табылған кҿне жазуларды ―орхон-енисей‖ жазба ескерткіштері деп 
аталады, ал тілі мен мазмҧнына қарай кҿне тҥркі руникалық жазу деп атап келеді. 
Осындай кҿне жазулардың ішінде 732-735 жж.тҥркі тайпаларының кҿсемі Білге қағанның жҽне оның ағасы 
Кҥлтегін батырдың қҧрметіне қойылған қҧлпытастарды ерекше атауға болады. Бҧл қҧлпытастарда тайпалардың 
тҧрмыс-салт поэзиясының ҽуендері сақталған, ҽсіресе, тҧрмыс-салт ҿлеңдерінің бір тҥрі – ―жоқтау, ҿлгендер 
туралы ҿлең тҥрінде беріледі, мҽселен, сҥйікті балалары мен қыздарын, сҥйікті атын, сҥйікті бҥркітін жоқтау. 
―Орхон-Енисей‖ жазуларында Ҧлы тҥркі қағанаты тайпаларының тҧрмысы мен салты, мҽдениеті мен 
жаугершілік жортулары айшықты да мҽнерлі тілмен ҿсиет ҥлгісі тҧрғысында беріледі. 
Ежелгі тҥркі жазба ескерткіштерінің (Орхон-Енисей) авторы – Қҧлтегін. Жазба ескерткіштердің мазмҧнына 
қарағанда, оның ҿз заманында білімді адамдардың бірі болғандығы байқалады. Білге қаған інісі Қҧлтегін 
қайтыс болғаннан кейін 731 ж.оны ҿмірлік есте қалдыру ҥшін кҿптеген шеберлер алдырып, Қожа-Сайдам 
ойпатынан ҥлкен ескерткіш орнатады да, ондағы жазуды ҿз ағайыны Йолықтегінге жаздырады. Кейіннен Білге 
қаған да інісінің қасына жерленеді. 
―Қҧлтегін‖ ескерткіші желісі жағынан екі бҿлімнен тҧрады: ―Кіші Қҧлтегін‖, ―Ҥлкен Қҧлтегін‖. Бірінші – тҥркі 
тарихының кіріспе бҿлімі іспеттес те, екіншісі – мемлекет тарихының негізгі бҿлімі, ―ел ҿсиеті болып 
есептеледі‖.
―Қҧлтегін‖ – ежелгі тҥркілердің тамаша ерлік сипаттарын бойына дарытқан қос батыр, ҧлан-ғайыр, жазира 
даланы еркін билеген дала халқының қайсар жауынгері. Ал Тоныкҿк болса, талай қанды жорықтардың куҽгері, 
ҥлкен ҿнер иесі, ойшыл философ, халық дипломатиясының білгірі. Тас жазуларда, мҽселен, ―Ҧландарым, 
бектерімнің, халқымның қасы-кҿзі ҽз болар деп қайғырдым... Қҧлақ қойып тыңдаңыздар, тереңнен ойлап 
толғаныңыздар... Менің ағам мені адам етті... Аштықта тоқтықты тҥсінбейсің...‖ 
Қҧлпы тастарда жас жеткіншектерді елін, халқын сҥюге, жақсы, ҧнамды ҽдет-ғҧрыптарға баулу, ҥлкенді 
сыйлау, зеректік пен ойшылдыққа, батылдық пен тапқырлыққа тҽрбилеу туралы мҽселелер сҿз болды. 
ҤІІІ ғасырдың орта кезінен ХІ ғ.ғ.дейін арабтардың жауынгерлік жорықтарының нҽтижесінде жаулап алған 
жерлерді мекендеген кҿптеген халықтар Араб халифатының қҧрамына кірді. Оның ішінде Орта Азия мен 
Қазақстанның тҥркі тайпаларының да болды. Араб жазуын пайдалана отырып, ІХ-Х ғ.ғ.тҥркі тайпалары мҽдени 
дамуына кҿмектесті. Еуропадағы Қайта ҿрлеу дҽуіріне ҧқсас Шығыс Ренессансы деп аталады. 
Орта Азия мен Қазақстан территориясын мекендеген ежелгі тайпаларға ҥстемдік еткен Қараханидтердің (Х-ХІІ 
ғ.ғ) дҽуірі туралы 1069 жылы Жҥсіп Баласағҧн «Қҧтты білік» (Қҧт дарытатын білім) еңбегін жазды. 
Орта ғасырлық Шығыстың аса ірі ойшылдары Жҥсіп Баласҧғҧн мен Ахмет Иассауи ҿз шығармаларын тҥркі 
тілінде жазды. Ол екеуінің шыққан тегі тҥркілер болды. ―Қҧтты білік‖ - сол дҽуірдің аса маңызды ҽдеби 
ескерткіштердің бірі, ҽрі бірегейі, ол еңбекті нақыл, даналық, шешендік сҿздердің жинағы ретінде 
қарастырамыз. 
Махмҧд Қашқаридың ―Диуан лҥғат ат тҥрік‖ (―Тҥркі сҿздерінің жинағы‖) атты еңбегінің де қҧндылығы ҿте 
жоғары. Бҧл еңбек тіл білімі тарихына орасан зор ҥлес қосып қана қойған жоқ, сонымен қатар тҥркі тілдес 
халықтардың тҧрмысының, мінез-қҧлқының, тҥркі халықтарының тарихын, мҽдениетін, тілін, салт-дҽстҥрлері 
мен ҽдет-ғҧрыптарын зерттеуге баға жетпес ҥлес қосты. Бҧл шығармалар барлық тҥркі халықтарының – 
қазақтардың, ҧйғырлардың, ҿзбектердің, қырғыздардың, тҥрікмендердің, азербайжандардың, жҽне т.б. ортақ 
рухани қазынасы болып табылады. 

180 
1.Парасат, 1998, №4; Бейсенов Қ. ІХ-Х ғасырлардағы қазақ ойшылдары. Жарықбаев Қ.Б, Қалиев С. Қазақтың 
тҽлімдік ой-пікір антологиясы, Алматы, 1994. 
2.Қазақтың тҽлімдік ой-пікір антологиясы. Қҧрастырған: Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев. Алматы: Рауан, 1994, 3 бет. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: