ЖАСҾСПІРІМДЕРДІҢ ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҦЛЫҚТАРЫНДАҒЫ ОТБАСЫНЫҢ РҾЛІ

280 
ҿзін-ҿзі ҧстау нормалары мен ережелеріне сай келмейтін іс-ҽрекеттері мен қылықтары. Девианттық мінез 
қҧлықтың мҽнін тҥсінуде негізгі екі ҧғымды қарастырамыз-«қалып (норма)» жҽне «қылық». Ҽлеуметтік қалып-
бҧл нақтылы қоғамда тарихи тҥрде қалыптасқан жеке тҧлғаның, ҽлеуметтік топтың немесе ҧйымның мінез-
қҧлық ережелерінің мҿлшері, этикет, мораль, заңдық нормалар. Басқа да қҧндылықтар тҽрізді, ҽлеуметтік 
нормалар тҧлғаның бағалау жҽне бағыт ҧстау функцияларын орындайды, мінез-қҧлықты реттейді жҽне бақылап 
отырады. 
Ҽдетте, қабылданған нормаларды бҧзу-қоғамның ҽлеуметтік топтары мен институционалдық формалары 
тҧрғысынан осы ауытқуларды жою бағытындағы нақты жҽне айқын жағымсыз реакциясын іске қосады. 
Сондықтан да нормалар қоғамның тҧрақтылығы мен тҽртібін қамтамасыз ететін, девиацияға қарсы кҥрестің 
бірден-бір ҽлеуетті қҧралы болып табылады. 
Психологияда «қылық»- адамның рухани-адамгершілік тҧрғыдан қалыптасуы жҽне сол тҧрғыда оның ҿзге 
адамдарға, ҿзіне, қоғамға жҽне қоршаған табиғатқа деген қарым-қатынасын айқындауы деп қарастырылады. 
Қылықтың адамгершілік кҿзқарас тҧрғысынан бағаланатын жағымды жҽне этикалық, моральдық нормаларды 
бҧзумен сипатталатын жағымсыз (аморальды) жақтары бар. Заң тҧрғысынан алып қарағанда, норма ережелерін 
бҧзушылық –бҧл мемлекеттік немесе қоғамдық тҽртіпті бҧзу, азаматтардың қҧқығы мен жеке меншігіне қол 
сҧғушылық болып есептеледі [1]. 
Отбасы тҽрбиесіне қатысты тҽлім –тҽрбиелік идеялар қазақтың халық педагогикасында Қорқыт ата кітабында, 
Ҽбу насыр ҽл-Фараби, Жҥсіп Баласағҧн, Махмҧт Қашғари, Ахмет Иассауи еңбектерінде, қазақ ақын-жыраулары 
Абай Қҧнанбаев, Шҽкҽрім Қҧдайбердіҧлы т.б. мҧраларынан да елеулі орын алған. 
Мінез-қҧлықтағы қиындық жҽне қиын балалар ҧғымы 1920-1930 жылдары пайда бола бастады. Ҧғым 
бастапқыда ғылымда емес, кҥнделікті ҿмірде қолданып жҥрді. Біраз уақытқа ҧмытылып, XX ғасырдың 50-60 
жылдарында қайтадан қолданысқа енді. Алғашқылардың бірі болып бҧл салада зерттеу жҥргізгендердің бірі - 
П.П. Бельский. Проблеманы алғаш болып кҿтерген белгілі Ресей педагогы П.П. Блонский. Ғалым қиын 
балалардың жеке басылық ерекшеліктерінің ҿмір жағдайларымен, тҽрбиемен ҿзара ҽрекеттестігін есепке алып, 
кешенді тҥрде зерттеулер жҥргізіп, оны тҽжірибеде қолдану жолдарын анықтады. 
Ал, А.С. Макаренконың бҧл мҽселеге арналған еңбектері педагогика ғылымының алтын қорына енді. 
Баланың отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикалық ҽсерін Т.В. Лодкина, А.В. 
Захаров, В.С. Мухина, З. Матвейчик, Е.О. Смирновалар атап кҿрсеткен. 
Белгілі психолог ғалым Б.Г. Ананьев тҧлғаның мінез-қҧлқының деңгейіне жҽне кҥрделілігіне қарамастан, 
оларда: 
• Адамдар туралы ақпарат пен тҧлғаралық қарым-қатынас арасында; 
• Адамның қарым-қатынас процесіндегі қылықтарын ҿздігінен реттеуі мен коммуникация арасындағы; 
• Тҧлғаның ҿзіндік ішкі ҽлемін ҿзгертуі сияқты қарым-қатынастар тҥрлері болатындығын дҽлелдейді. 
Бҧларда балалар мінез қҧлқындағы ауытқушылықтарды бағалау мен сипаттауда жҽне олардың себептері мен 
жою шарттарын анықтауда есте -ҧстау қажет. 
Девиантты мінез-қҧлықты кең жҽне тар мағыналарында қарастырады. Кең мағынадағы девианттық мінез-қҧлық 
деп–қоғамдағы қабылданған нормалар мен ҽлеуметтік стереотиптерге сай келмейтін кез-келген іс қимылды 
айтамыз. Бҧл жағдайдағы девиацияны жағымды жҽне жағымсыз деп екі тҥрге бҿлуге болады. 
Жағымды девиантты мінез-қҧлық – бҧл кҿпшілік ҽдеттен тыс, таңғаларлық деп қабылдаса, кейбіреулер теріс 
деп қарамайтын қҧбылыстар болуы мҥмкін. Бҧлар-ерлік, ҿзін-ҿзі қҧрбандыққа шалу, біреуге шектен тыс берілу, 
біреуді шамадан тыс аяу т.б. кҿріністер болуы мҥмкін. 
Жағымсыз (негатив) девиация, керісінше, кҿп адамдарды мақҧлдамау, жек кҿру сезімдерін туғызатын мінез-
қҧлық ауытқушылықтары. Мысалы, терроризм, вандализм, ҧрлық, сатқындық, жануарға қатыгездік жасау т.б. 
Девиантты мінез- қҧлық ҥлкен екі категорияға бҿлінеді. Біріншіден, ашық немес жабық психопатологиясы бар, 
психикалық саулық нормасынан ауытқитын іс-ҽрекет. Екіншіден, қҧқықтық ҽлеуметтік жҽне мҽдени 
нормаларды бҧзатын ҽлеуметтік емес іс-ҽрекет. Егер бҧл ҽрекет еленбейтін болса, оларды қҧқық бҧзушылық 
деп, ал егер назар аударатындай жҽне оларды жазаланатын болса-қылмыс деп атайды. Жастар арасында соңғы 
жылдары тҽртіп бҧзушылық, нашақорлық, ҧрлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық, жезҿкшелік кең орын 
алуда. Жасҿспірімдердің жан дҥниесі нҽзік, сезімтал. Ҥлкендердің айтқанын, іс-ҽрекеттерін, ақпарат 
қҧралдарын (теледидар, тҥрлі тҥсті бейресми журналдар, т.б.) кҿргендерін тез қабылдайды. Міне, сондықтанда 
алған ақпарат пен телехабарла беріліп тҧратынқылмыс хроникасы жағымсыз мҽліметтер жастарды қатыгездік 
пен жҥгенсіздікке ҧрындыруда. 

281 
Қоғамның басқа топтарына қарағанда девианттық мінез-қҧлық жасҿспірімдерде кҿбірек байқалады. Оның 
обьективті себебі, жасҿспірімдерде қҧқықтық ҽлеуметтену процесі жҽне деликвенттік мінез-қҧлық бір мезгілде 
жҥреді. Девианттық мінез-қҧлыққа психологиялық, қҧқық, мҽдениет немесе мораль нормалары сияқты жалпы 
қабылданған немесе оған негізделген нормалардан ауытқыған қылықтар жҥйесін жатқызамыз [2]. 
Неліктен жасҿспірім шақ қауіп тудыратын шақтар? 
Біріншіден, психогармоналды процестерден басталып, Мен концепциясының бетбҧрысымен аяқталатын ҿтпелі 
кезеңдегі ішкі қиыншылықтар ҽсер етеді. Екіншіден, жасҿспірімнің ҽлеуметтік жағдайының тҧрақсыз болуы. 
Ҥшіншіден, ҽлеуметтік бақылаудың механизмдерінің қайта қҧрылуына байланысты туындаған қарама-
қайшылықтар: бақылаудың балалық формалары, сыртқы нормалар мен ҥлкендерге бағынушылықты ҧстану 
ықпал ете алмайды, ал ересектік ҽдістері қалыптасып ҥлгермеген. 
Жҥргізілген зерттеулер бойынша жасҿсіпірдерде девиантты мінез- қҧлықпен (ҽділетсіздік, қылмысты топтарға 
тҽуелділік, заңсыз істерді жасау, есірткіні қолдану, ішімдік, басқыншылық мінез-қҧлқы, суицидті мінез-қҧлық) 
жҽне басқа психикалық кҥйзелістермен байланысты. Бҧл байланыс немен тҥсіндіріледі. 
Ғылыми ҽдебиеттерде осыған байланысты 4 басты гипотеза бар: 
1. Девиантты мінез-қҧлық ҿзін-ҿзі сыйлаудың тҿмендеуіне септігін тигізеді. Себебі, соған қатысты индивид 
еріксіз ҿзінің ҽрекеттеріне қарсы қоғамның ойларын бҿледі, сонымен қоса ҿзін де. 
2. Ҿзін қҧрметтеудің тҿмен болуы қалыпты емес мінез-қҧлықтардың ҿсуіне ҽсер етеді: ҽлеуметтік ҧйымдарды 
шетке ысырып, ҽлеуметтік емес ҧйымдардың ҽрекеттеріне қатысу арқылы жасҿспірім ҿзінің психологиялық 
деңгейін қҧрдастары арасында жоғарлатқысы, мектепте немесе ҥйде болмаған ҿзіндік қабылдау ҽдістерін 
тапқысы келеді. 
3. Кейбір топтар бойынша, ҽсіресе, тҿменгі бастамалы ҿзін қҧрметтеу девиантты мінез-қҧлықтың 
жоғарлануына, ҿзін сыйлау деңгейінің ҿсуіне ҽсе етеді. 
4. Деликвенттіліктен басқа да мінез-қҧлықтар, жас келген сайын ҿзгеретін ҽсерін береді. 
Статистикалық зерттеулерге қарағанда жасы толмаған қҧқық бҧзушылардың 44 пайызы сҽтсіз отбасында 
тҽрбиеленгендер [3]. 
Ғалым А.Е. Личко отбасының сҽтті дҽрежесін талдай келіп, жиі кездесетін тҿрт жағдайды бҿліп кҿрсетеді: 
1.Отбасындағы қамқорлықты кҥшейту (гиперопека) баланың ішкі ҿмірінің кҿріністерінен (оның ойлануына, 
сезіміне, мінез-қҧлқына) отбасындағы қаталдыққа дейін ҽр тҥрлі дҽрежеде қатысу тілегінің болуы; 
2. Немқҧрайлық (гипоопека), балалардың жиі, шамадан тыс бақылаусыз қалуы.
Ресейлік ғалым Я. Гилинский девиацияның шығу кҿзі деп-қоғамдағы ҽлеуметтік теңсіздікті атайды. Девиация 
сондай-ақ экономикалық, ҽлеуметтік, демографиялық, мҽдени жҽне т.б. факторларға байланысты келеді. 
Бҧл проблема, ҽсіресе, ҿтпелі кезеңдерде кҥшейе тҥседі, себебі, бҧл кезде қоғам ҿмірінің барлық салалары 
тҥбегейлі ҿзгерістерге тҥсіп, бҧрынғы мінез-қҧлық ережелері қайта қаралады. 
Жасҿспірімдердің қылмыс жасауының себептерін анықтаған кезде олардың сана-сезімінің қалыптасуына ҽсер 
ететін екі бағыттағы факторларды байқаймыз, яғни, объективтік жҽне субъективтік факторлар. Объективті 
себептерге тҧрмыстық жағдайлардағы қайшылықтар жҽне қылмыстық мінез-қҧлық жатады. Объективті немесе 
сыртқы себептер жас адамның девианттық мінез-қҧлықының қалыптасуына ҽсер етеді. Тҿмендегі сандар 
жиынтығынан девианттық іс-ҽрекеттердің бір қырынан динамикасын кҿруге болады: 
3. Бейнесіне жасалуы, барлық уақытта баланың ниетіне ықылас білдіру жҽне оның қарапайым жетістігін 
шамадан тыс марапаттау;
4. Отбасында «кҥл қызының» пайда болуы-бҧл ата-ананың ҿзіне кҿп кҿңіл бҿліп, ал балаларына аз кҿңіл бҿлуі. 
Деликвенттік жасҿспірімнің психологиялық қҧқықтық нысанасында қызуқандылық міндетті тҥрде болады. 
Зерттеулерге сҥйенсек, қызуқанды мінез-қҧлық отбасы қатынастарында қалыптасады. Осы жағдайлармен 
қатар қызуқандылықтың дамуына алып келетін мына жағдайларды кҿрсетуге болады: 
-жиі болатын ата-аналар арасындағы ҧрыс-жан-жалдар; 
-ата-аналардың бірін-бірі жҽне балаларын сыйламауы; 
-балаларға қарау мен бақылаудың болмауы; 
-жасҿспірімдердің пікірін елемеу; 
-ата-аналардың тиісті жылаулықты бере алмауы; 
-балалардың ар- намысына тию; 
-тҽрбие жҥйесінің сапасыздығы [4]. 

282 
Қорыта айтқанда,девиантты мінез-қҧлықты балаларды тҥзету кҥрделі ҽрі қиын ҽрі ҧзақ процесс. Оны іске 
асыруда кҿп шыдамдылық пен белсенділік қажет. Қазіргі, осы саладағы ҽлеуметтік, педагогикалық талаптар 
мен жҥзеге асырылып жатқан тҽжірибелер негізінде, бҧл саладағы тҽрбие міндеттерін жҥзеге асыруда мынадай 
шарттарды орындау қажеттігі туады: 
• балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау; 
• оның жағымды қасиеттеріне сҥйену; 
• оның адамгершілік кҥшіне, потенциалды мҥмкіндіктеріне сену; 
• оқушыларды салауатты ҿмір салтын қалыптастыру ҥшін жасалған жалпы білім беретін бағдарламаларды 
тиімді пайдалану; 
• салауатты ҿмір салтын қалыптастыруға, қауіпсіз тіршілік етуге бағытталған тҽрбиелік бағдарламаларды 
ҧштастыра пайдалану; 
• девиантты мінезге ие балалардың білім алуы мен бос уақытын пайдалы іс-ҽрекеттермен ҿткізу жолдарын 
қарастыратын жаңа кешенді бағдарламалар қҧру; 
Девиантты мінез-қҧлықты балалармен тҽрбиелік жҧмыстарын жҥргізуде римдік философ Сенеканың: «ҽрбір 
адам ҿмірінің тек кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы ҿмір туралы ойланбайды» деген ой-
пікіріне сҥйене отырып, девиацияға коррекция жасаушы ҽрбір маман ҧстаз, баланың тек кейбір мінездік 
кемшіліктерін тҥзетіп қана қоймай, оларды, қоғамдық ҿмірдің талаптарымен ҧштасқан дҧрыс қарым-қатынас 
жолына қайтып ҽкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, ҽлеуметтенуіне кҿмектесуі қажет. Бҧл педагогикалық іс-
ҽрекеттер мазмҧны, қоғам ҿмірінде бекіген адамгершілік қадір-қасиеттер мҽнімен, талаптарымен тікелей 
байланыстыра, адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық, сҥйіспеншілік, махаббат 
т.б.) нормаларымен ҧштастырыла жҥзеге асырылғанда, балалар бойында девиантты мінез-қҧлықтың ҿріс 
алмауына жҽне оларды мектеп қабырғасынан бастап ҽлеуметтендіруге мҥмкідік жасалады. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: