96
басқалардың есімдерімен байланысты когнитивтік лингвистиканың пайда болуы мен дамуына қысқаша шолу
жасалды. Ж. Манкеева мҧнда былай деп атап ҿтеді: "Тіл мен ойлау бірлігінің ҿзіндік ерекше қасиеттерін тіл
білімінің дҽстҥрлі, таза тілдік жҽне ғылым саласы шеңберінде зерттеу мҥмкін емес. Оған қажет ғылыми
парадигма - когнитивті лингвистика, социолингвистикамен тҧтасуы" [4,40]. Когнитивтік лингвистиканың
дамуымен байланысты анықталуы тиіс бірнеше ҧғым немесе мҽселелер бар. Оның негізгісі – тілдің қызметіне
қатысты. «Ғаламның тілдік бейнесі (языковая картина мира)» [4,14]. Ж. Манкеева «тіл мен ой немесе таным, тіл
мен ҧлт т.б. мҽселелер,
сайып келгенде, ҧлтты, ҧлттың танымын ҿзінің терең қҧрылымдары арқылы
тҧтастырушы. Тілдің табиғатын анықтауға байланысты казіргі тіл біліміңде жаңа бағыттардың айқындалып,
қалыптасып, дамып келе жатқаны байқалады. Оның кҿріністерін қазақ тіл білімінің даму кҥйінен де кҿріп
отырмыз», – деген пікір айтады [4,43]. Профессор Ж. Манкеева аталған мақаласында когнитивтік
лингвистикадағы тілдің бейнелеушілік қызметінің зор екендігін атап кҿрсете келе, негізгі ҥш ҧстанымдарын
айқындап береді. Сол секілді ғалым Б. Момынова «Қазақ тіліндегі қоғамдық саяси лексика (ҽлеуметтік-
бағалауыштық, сҿзжасам)» атты еңбегінде когнитивтік бірліктердің кҿріністену (репрезентациялану)
ерекшеліктеріне тоқталып, бағалауыштық сипатын қарастырса, профессор А. Ислам ҿз
мақалаларындағы
когнитивтік лингвистикадағы «тілдік тҧлға» мҽселесін кҿтереді.
С. Ақаев «Сҿздің когнитологиялық сипаттары» атты мақаласында когнитологиялық талдаудың
тҽсілдеріне тоқталып, ойлау, ой тҥю, қабылдау, қорыту сияқты абстрактілік қҧбылыстарды зерттеу ҽдісі ретінде
қарастыру жайлы мҽселені кҿтереді. Сонымен қатар жас зерттеушілер Г. Снасапова, Ш. Елемесова, А.
Ҽмірбековалар кҿркем мҽтінге концептуалдық талдау жасаудың ҥлгілерін ҧсынады. Ал А. Сыбанбаева, Н.
Зайсанбаевалар метафораның танымдық сипаты туралы пікірлерін ортаға сала отырып, диссертациялық
жҧмыстарын осы бағытқа арнайды.
Қазақ жҽне салыстырмалы тіл білімінде когнитивтік лингвистиканың тҥрлі мҽселелері мен
проблемаларын зерттеу ҽзірлемелері белсенді тҥрде жҥргізілуде, екі не одан да кҿп нҽрселер мен
қҧбылыстардың артық-кемдігі сарапқа салынуда, ҿйткені тілге деген когнитивтік ҽдіс «тілдің адаммен, оның
ақыл-ой, рухани жағынан кҥшті
дамуымен, барлық ойлау жҽне ақиқат дҥниені, ҿмірді танып білу жҿніндегі
білім процестерімен, сондай-ақ соның негізін қҧрайтын механизмдер жҽне қҧрылымдармен алуан тҥрлі
байланысындағы тілдің жарқын болашағын кҿре білуге жол ашады» [5,3].
Сонымен когнитивті лингвистика ғылымының қысқаша тҥсініктемесі Ғ. Қалиевтің «Қазақ тіл
білімі терминдерінің тҥсіндірме сҿздігінде» былайша кҿрсетілген: «Когнитивтік тіл білімі (лат. cognito білім,
тҥсінік) – табиғи тілді сана ҽрекетінің кҿрінісі, ойдың тікелей шындығы ретінде зерттейтін тіл білімінің саласы.
Когнитивтік тіл білімі табиғи тілдің игерілу, қолданылу механизімін тҥсіндіруді жҽне соған лайық оның
моделін жасауды мақсат етеді. Ол ҥшін ниет, ес, еске сақтау, тҥсінік,
жоспарлау, басқару сияқты сҿйлеуге
қатысты тілдік, психологиялық, физиологиялық т.б. ақпараттардың басын біріктіретін когнитивтік
категориялар пайдаланылады. Когнитивтік тіл білімі тілдің кҿмегімен ақпараттың берілу, сақталу тҽсілдері мен
қҧрылымы жайында тҥсінікті кеңейтеді жҽне машиналық аударма, ақпараттық ізденіс, есептеу жҥйесі мен т.б.
бірқатар қолданбалы міндеттерді шешуге мҥмкіндік береді» [6].
Достарыңызбен бөлісу: