д — араб алфавитінің сегізінші, парсы алфавитінің оныншы әрпі, сан мағынасында — 4. дад, дат

І — дар, дар. Өлім жазасына бүйырылғандарды асып өлтіретін жіп байлаған ағаш. «Қайда менің тумаларым? Өзгерткен бе әлде мекеп! Жүрек, бұл пе тулағаның, Әлде дарға асты ма екен?» (Ә. Сәрсенбаев). Шәкірттер де, студепттер де, Дарға асылды тектен-текке. Бұларды біз ұмытпаймыз, Пок тәнге кір жуытпаймыз (Ғ. Тоқай).

ІІ — дар, дар. Адамның бір нәрседен дерегі (хабардар) барлығын, яки оны белгілі бір затқа ие екенін (мүлікдар) білдіретін жұрнақ.

Дарчин, даршын, талшын. Хош иісті дәмді қабық (ас демдеу үшін қолданылатын ыстық жақта өсетін кейбір өсімдіктердің кептірілген қабығы). Деген жастық мінеки, орыпдалды мұраты. Теңіздің маржан тасындай, Тіл үйірген талшындай (Н. Байғанин).

І — дару, дару. Ем, шипа, аурудан айықтыру, шарапатын тигізу. Бұл шал бөтен шал емес, Қыдыр еді, Ебін тауып даруға кезі келді. Сөзіне, ақылына, қылығына Разы болғаннан соң, бата берді (Абай). Бақытты өмір гүлдеді, береке, дарып елімде (Доскей). Зорлық пеи зұлымдықтың жоғалғанын, Жар күліп, дарығанын бақ пен ырыс (Жамбыл).

ІІ — дару, дәрі. Адамның ауруын емдейтін шипалық зат. Жаттың жері кімге дәрі, Қетсін сенің садағаңа (Д. Әбілсв). Бұл қылған зарым, Барса жардың маңына. Ол қылған дәрім Ғашығымның жанына (Абай)

III— Дару, дәрі. Мылтықтың оғын ату үшін пайдаланатын жарылғыш зат. Соры қалың, соққы жеген иышапамыз, Қайтып суып, жалғаннан күсе аламыз. Құр дәрімен атқанға өлмейді екен, Өмірі мақтаншаққа нысанамыз (Абай). Жарылғыш дәрі жотада Гүрс етті, шошып кеткендер, Тұрпайы теңеу болса да, Қаңқ етті дейін көк пен жер (X. Ерғалиев).

(п — қ) дару-дәрмек, дәрі-дәрмек. Ем-деуге керекті шипалы нәрсе. Дәрі-дәрмекті жұрт атам-заманнан бері қолданып келеді (Б. Сыздықов). Шымкенттегі химфарм заводы да дәрі-дәрмек жасайды (Ж. Еділбаев).

I — Дан, дан. «Ыдыс, сауыт» мағынасын білдіретін және «чемодан», «күлден», «шырақдан» тәрізді біріккен сөзберді жасауға қатысатын морфема. Чемодан парсы сөзі. Парсы тілінде джамә және дан... деген екі дербес сөздерден құралған (Н. Қарашева).

(п — қ) даналиқ, даналық (дана + лиқ, дана + лық). Кемеңгерлік, ақылгөйлік, данышпандық, білімділік. Жылылық күннің кезінде, даналық Ленин сөзінде (Мақал). Қарсы алып Москваның жаңа күнін, Еркіндеп, кең кешеде барады інім, Сен оның кеудесіне, зердесіне Мол күйдің Лениннің даналығын (С. Мәуленов.)

(п — қ) дәнишмәнддиқ, данышпандық (дәнши + мәнддиқ, данышпан + дық). Данышпан адамда болатын ақыл-ой, парасаттылық, кемеңгерлік. Ленип өзімің кітабын болашақты болжаған осындай данышпандық сөздермен аяқтады («КПСС тарихы»). «Өнеге де, ұстаз да — өмір!», «Білім — өшпес жүректе жанған шырақ»—дегені неткен данышпандық, не деген ғұмыры ұзақ сез десеңізші! Міне, өлеңі сондай өміршең Рудаки қазір біздің де замандасымыз (Т. Нұртазин).

I — данә*, дән*. Өсімдіктің өнім беретін (аталық, аналық) ұрығы. Балбырап шыққан қызыл гүл, Көз тартқандай болады. Кім біледі дән сорып, Қандай мақлұқ қонады (С. Торайғыров). Түскі тамақтарын жаңа ішіп келген колхозшылар арбаға алтын дәнге толы қаптарды тией бастады (М. Иманжанов).

II — дәнә, дана. Бір келкі, бір түрлі заттардың дара саны. Абайдың өлеңдер жинағының бір данасы Галустденде бар екен (С. Мұқанов).

(п — қ) дайдчи, даяшы (дайд + чи, дая + шы). Күтуші. Лосовский... даяшы боп түрған бурыл мұрт, имек бойлы стражникке: «Шәй әкелгіз. Ибраһим Қунанбаевич менің қонағым. Менімен бірге шәй ішсін»— деді (М. Әуезов). Көлді жағалай қонған ауылдарға қарай тарайтын жолдың торабында «қырғы сыйбаныың» бата оқырға келгендеріне жен сілтейтін даяшы тұр екен (С. Мұқанов).

(п — а) даимолла, дамолла, дамұлла (даи + молла, да + молла, да + мұлла). Аға молда, ұстаз молла (кейбір халықтар, мыс. өзбектер, молланы осылай деп атаған), қазір олар жалпы ұстаз адамды дамолла дейді.

Ол бұрын «дамұлла», қазір коммунист болса да, жасырын намаз оқитын (Ж. Арыстанов).

(а — п) дәрсханә, дәрісхана. 1. Сабақ алатын орын, сабақхана, класс, аудитория. 2. Мектеп. училище.

(п — қ) дәруазәли, дарбазалы (дәруа + зә + ли, дарбаза + лы). Дарбазасы бар, қақпалы. Ауласы үлкен екен, ат қоюға лайықты болар деп Нұржан қос шабдарды қышпен қалаған, дарбазалы боз үйге тіреді (Ж. Молдағалиев).

I — дәрә, дара. Аңғар, алқап. 2. Тау асуы. 3. Ауыс. Есік, қақпа. Сонда: Шардара — төрт алқап.

II — Дәрә, дүре. 1. Қайыс қамшы, шыбыртқы, қамшы. 2. Ауыс. Жазаның түрі (хандар, патшалар заманында дүре салу, қамшымен ұру жазасына бұйыру әдет болған). Шымшып өтіп молданың Қолындағы тобылғы, Қозғалтпайды жон жагым, Талай дүре соғылды (Жамбыл). Баланың бар киімін шешіп алды, Жүз қамшы арқасына дүре салды Қыңқ етіп бір дыбысты шығармады, Азырақ талмаусырап нашарланды (Абай).

дәри, дәри. 1. Тау сайларында, аңғар алап, алқаптарда мекендеуші. 2. Иранның сөйлеу және жазу тілінің ескі аты, Патша сарайындағы білімділер тобының әсем, көркем сөйлеу тілі болған. Дәри тілін (шығыс парсы тілі) қолданған тәжік әдебиеті мен мәдениеті осындан кескілескен күрестің үстінде өсіп, ер жеткен (Т. Нұртазин).

дәриа, дария. 1. Теңіз. 2. Үлкен өзен. 3. Кісі аттарында кездеседі. Ақыл — дария, көңіл дүлдүл (Мақал). Көңіл дария, сарқылмас ібір өзендей, Өзге елсе де, тірі қалар езі әлмей (А. Тоқмағамбетов).

дәричә, терезе. Үйге жарық түсу үшін қабырғадан тесіп жасалған рамалы әйнек. Ашық терезеден оқыс соққан салқын жел келді (М. Әуезов). Терезенің пердесін Кейде түріп қарайды. Боран әлі соғып тұр Еске салып талайды (С. Мәуленов).

дәриғ, дариқ— 1. Аяу, жаны ашу; өкіну, өкініш, қайғы. 2. Опық жеу, өкінушілік. Қорған ед айналасы салған тастан, Жер жүзі көрінбейтін, болмаса аспан. Бір кезде есін жиып, оны біліп, Өкініп: «уа, дарих», деп қатты сасқан (Тұрмағамбет).

дәриға, дариға 1. Өкініш, ренжу, арман сезімін білдіретін одағай ретінде қолданылады. Қап! Әттегене-ай, Қайран! 2. Ауыс. Арман. 3. Кісінің аты (Дариға). Дариға, туған елдіңлебі қандай, Қанар ма қанша жұтсаң бұл бал таңдай! (I. Әлімқұлов). Дал, дариға ғашық оты бермес аман (Абай).

I — Дәст, даст. 1.«Қол» деген мағынада. Дастархан, забардас, дәсмая және т. б. ұқсас сөздерде кездеседі. 2. Орын. 3. Рет. Алдымен қызға барды сенің дастың Әр қашан халыққа мәлім балант бастың. Ер болсаң еркін туған, батыр Жүсіп, Қиғаштап қыздан маған неге қаштың (Даңмұрын).

II — дәст, дес. Күш, қуат. Ол күнде қазақ мұндай жасармаған. Құл мен күң қожасынан аса алмаған. Жарлыға, жалғызға да дес берді ме, жыландай ысқырынған зәһар заман (І. Жансүгіров). Баламды медресеге біл деп бердім, Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім. Өзін де басқа шауып, төске өрледім, Қазаққа қара сөзге дес бермедім (Абай).

дәстар, дастар. 1. Қол орамал. 2. Сәлбе, шалма.

дәстархан, дастархан (дәстар + хан, дастар + хан). Тамақ жеу үшін жаятын орамал, тағам жаймасы. Шашақты, гүлді көкшіл дастарқанды жайды (С. Сейфуллин). Дастарқан — теңіз мысал, қайық, патнос, Бұл күнде әмбе халық қойған ықлас (Нұржан).

(п — а) дәструмал, дәсорамал, тәсторамал (дәст+румал, дэс + орамал). Қол орамал (бет-орамал). Еңкілдеп жылап тұрған келініме:—Қарағым,. Есіркепжан, аман ба өзі?—деппін. Әзірге аман Есіркебіңіз,— деп Жібек иығымнан басын жұлып алды. Бетін жуып тұрған көз жасын дәс орамалмен бір сүртіп өтіп еді, ендігәрі кірпігіне шық тұрсайшы. Қоңыр жүзі көк айызданып ар жағынан ашу теуіп келе жатқанын байқатты: (Ш. Шалқаров).

(п — қ) дәстәлау, дестелеу (дәстә + лау, десте + леу). Байлау, топ-тобымен бұу. Күй шіркін әуел құлаш салған еді, Шалықтап өрттей жүйткіп жанған еді. Дәстелеп Көкшетаудың ертегісін, Тізбектеп біраз жыр ғып алған еді (С. Сейфуллин).

(а — п) доғагер, дуагер (доға + гер, дуа + гер). Дүғалаушы, сыйқыршы.

(а — п) доғагүй, дұғагөй (доға + гуй, дұға + гөй). Дұғашы, дұға оқушы, дем салушы, дұғамен ауруды емдеуші.

(а — п) дәғуа-джәнджал, дау-жанжал. Талас-тартыс, даушар, ұрыс-керіс. Ол екі мінезі қайсы десең, әуелі — ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен. Көш-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады екен (Абай). Уа, көрші, сенің мұның қалай? Дау-жанжалың өзіңнен асып кесірің маған тиді («Мың бір түн»).

(а — п) дәғуакәс, даукес (дәғуа + кәс, дау + кес). Дау құмар, жанжалшыл адам. Өзі бай, өзі сараң, қара қазан, Түйме өтсе түйе алған даукес адам (С. Керімбеков). Әрі білері көп, әрі біреудің дауын сатьт алатын даукес адам ол (Ғ. Мүсірепов).

(а —п) дәгуагәр, даугер (дәғуа + гәр, дау + гер). Даулаушы, дау иесі. Бәтшағар — әкесі қара шалды ептеп... көзін жоғалтып... ендігі даугер өзі болмақ (Д. Досжанов). Қалада Құнанбай жағының сөзін сөйлеген қуғыншыл даугерлер тіпті көбейіп кетті (М. Әуезов).

(а — п) дәфтерчә, дәптерше (дәфтер + чә, дәптер + ше). Колжазба, кітапшасы, блокнот. Баймағамбет Ізтөлин жазған өлеңдерін қалыңдығы екі елідей, сопақша ақ дәптершеге тізе беретін (С. Мұқанов), Ал онан соң тағы бір кішкентай дәптерше болатын, оған ақшаны көбірек беретін (Т. Пулатов).

(а — п) дәлилхур, дәлелқор (дәлил+хур. дәлел + қор). Себеп тапқыш, оылтауратқыш, дәлелдегіш.

Сөйлегенде дәлелқор, Біреуді жүреді қудалай. Кеудесін қағып менмен деп, Жағасын да жұлмалай (К. Қуанышбаев).

I — дәм, дем. Тыныс, леп. Дем алу. 1. Тыныс алу, ауа жұту. 2. Ауыс. Тынығу. Өмірің етіп кеткен, Ойласаңдар, Кірмейтін, шықса, қайтып дем секілді (Тұрмағамбет). Осы айтқан үгітімді үлкен-кішің, Қөріңдер, ауруыңа ем секілді. Пысық кім деп сұрасаң, Қалаға шапса дем алмай, Әтірік арыз көп берсе, Көргендерден ұялмай (Абай).

II — дәм, дем. Демде — лезде, жылдам, тез, кірпік қаққанша. Кемпір мен Хадиша демнің арасында әкей-үкей болды да қалды (А. Тоқмағамбетов). Алғаннан соң ерікті, Жындар әбден желікті. Қонақтарды түрткілеп, Демде бәрін еліртті (Ә. Тджібаев).

дом, дүм. 1. Кұйрық, бір нәрсенің артқы жағы. 2. Бұлқын (руль). Мылтықтың дүміне шығыршықпеп ілінген қызыл баудың бір ұшы мойнында... бір жігіт келді (С. Мұқанов). Басында дулығадай сары қасқа, Забойшы тұр иығын кезеп дүмге (Қ. Бекхожин).

(п — қ) дәмалис, демалыс (дәм + алис, дем + алыс). Дем алатын мезгіл, уақыт. 2. Тынығу. Балалар жазғы демалысқа тарады (С. Көбеев). Бір қаладан бір қалаға жолаушы жүрген екеуіміз демалыс күні ерігіп отырдық та: Сен бүгін уақытты қалай өткізесің?—дедім мен оған (І. Жансүгіров).

(п — қ) дәм биру, дем беру. Күш беру, қуат беру, демеу, қайрау. Көздерінде шаршаған, Көмек етіп кәл саған, Жігер құйып жел саған, Дем бергендей тау саған (С. Мәуленов). Күллі еңбекші халықтың жүрегі болған — Москва, Шалдыққанға дем беріп, Тірегі болған —Москва (С. Омаров).

(п — қ) домди, дүмді (дом + ди, дүм + ді). 1. Құйрықты, арт жағы жуан. 2. Ауыс, мықты, белді, күшті. Болыстың, старшынның, билердің бәрі — жуан, дүмді мырзалар (С. Сейфуллин). Балжанның айттырып қойған жері дүмді неме — алты ояздың үстінен губернаторға советник боп қызмет атқарған атақты Тұрлыбектің туысы (С. Мұқанов).

(а — п) дониахор, дүниеқор (дониа + хор, дүние + қор). Малқор, дүниеқұмар, дүниені жақсы көруші. Атам керіне дүниеқор бола бастады (М. Горький). Дүниеқор діншілдерге қарсы осыншама қатты батырып сөйлеу Жәми заманында тіпті де оңай мәселе болмаған (Ғ. Бердібаев).

(п — қ) дурәглау, дөрекілеу (дурәг + лау, дөрекі + леу). 1. Шалалау. 2. Тұрпайылау, анайылау. Оның үстіне, ешбір пайдалы қызмет істемей, қайдағы жоқ бір нәрселерді үнемі көріп отыратын, сезімім дөрекіленіп, ақылым топастанып барады (Ы. Алтынсарин).

(п — қ) дустиқ, достық (дус + тиқ, дос + + тық). Жақындық, ашыналық, достасу. Адамды адам сынау керек, алғашқы сынау достыққа шақыру болсын. Өйткені, достық тозбайды... («Мың бір түн»). Жәми достың шыншыл, әділ, әрі қамқор болуы қажеттігін айта келіп, достық жүгін әркім көтере алмайтынын, кей адамдар орта жолда сыр беріп, дос парызын ақырына дейін өтемейтінін көрсетеді (Р. Бердібаев).

(п — қ) дидарласу, дидарласу (дидар + ласу). Кездесу, жолығу, жүз көрісу. Қарадан хан боп туған шонжар еді. Ағайын не айтқанын қолдар еді. Таралғы-тартуменен тойға барып, Дидарлас патшаменен болған еді (Б. Майлин).

(қ — п) димкәс, дімкес. Жарымжан, аурулы. Екеуің келе сала пұшықты алдың, Өкпесі өзі дімкес, қысып та алдың (Жамбыл).

(а — п) диндар, діндар (дин + дар, дін + дар). Діншіл, тақуа, таупықты. Діндар жаидарды қалай жск көрсе, Омар һәйзм құдайға да соидай қаны қас (К. Шаңғытбаев). Бір діндар түсінде Сииай тауына шығып, құдаймен әңгімелесіпті («Парсы әзілдерінен»). Діндарлардың сойқандығына білім күшін қарсы қояр қабілетімен де танылған Шынтас (Ғ. Кабышев).

(а — п — қ) диндарлиқ, діндарлық (дин + дар + лиқ, дін + дар + лық). Діншілдік, тақуалық. Жәмидің шығармаларында едәуір орын алатып сарын-сопылардыц жалған діндарлығын айыптау (Р. Бердібаев).

(а — п) диндармәнд, діндарман (диндар + мэнд, діндар + ман). Діншіл, дінге берілген, тақуашыл. Тұңғатар абыз болған алдалаған, Жимаған жұрттап малын қолдан алғап. Діндарман, шариғаттын шартын құптап, Аулына Асан дейтін молданы алған (I. Жансүгіров).

(а — п) динкар, дінкәр (дин + кар, дін + кәр). Діншіл. Тізесін бүкпей қалды тәкаппар жас, Махамбет мехрабқа имеді бас. Асасын қалды сілтеп сұм хазірет, Жүгірді өңшең дінкәр жайып құлаш. Мешітке тұтқын болған жас жігітті, Жабылып дінқор біткен жерге жықты (К. Бекхожин).

I — диу, дию, диу. 1. Шайтан бейнесіндегі дәупері, мейірімсіз рух. 2. Алып, балуан, дәу. Лермонтов, Пушкин айтқан ол күндегі Диюлар енді басқа қонар емес (I. Жансүгіров). Дәуменен найза салысқан. Диюменен жарысқан (Жамбыл).

II — диу, дәу. Алып, балуан. Көк долыдан дәу пері қашқан (Мақал). Қойқаптың емес пе еді жолы қиын, Дария, асқар, теңіз, орман, құйын. Айдаһар маймыл патша, жады кемпір, Жай, жайын, алып дәулер, жындар жиып (І. Жансүгіров).

I — Диуан, диуан. Жинақ, өлеңдер жинағы. Бабырдың лирикалық өлеңдер жинағы «Диуан» ғашықтықты баяндайтын дәстүрлі ғазалдардан түрады (Б. Уақатов).

II — Диуан, думан, дуан. Тарих. 1. Мемлекеттік кеңес, уәзірлер жиналысы, мәжіліс. 2. Сот, трибунал. Неге ақырасың, сен дуандағы Петроның баласы емессің бе? (С. Омаров). Жалданып, дуандағы бай орысқа, Екеуі Егорменен мал да табад (Д. Әбілев).

III — Диуан, диван. Отыру, жату үшін жасалған жұмсақ мебельдің бір түрі. Шұжықтай тығыз, қазыдай қызыл-күрең, қарынсау Шойынқұлақ, барқыт тысты диваннан атып тұрып, қалбалақтады (І. Жансүгіров). Мирсай махорка түтінінен сарғайып кеткен саусақтарымен ұзын жирен шашын кейін қайырып, диванға шалқая отырды (М. Гумеров).

(п — қ) диуанәлиқ, диуаналық (диуанә + лиқ, диуана + лық). 1. Қайыршылық, тіленушілік. 2. Жындылық, ақымақтық, есуастық. Жасымнан ұмытпаған ойда барсың, Әлқуат ақылымды алған жансың. Өзіме диуаналық әсер беріп. Ішіме сөнбейтін от салған жарсың (Әріп). Демендер өнбес іске жұбаналық, Ақыл тапсақ, мал тапсақ қуанарлық. Қызды сүйсең, бірді-ақ сүй, таң-дап тауып, Көрсе қызар, күнде асық диуаналық (Абай).