Партиялық жүйелердің мәні мен типологиясы

Рұқсат алуды қажет етуші тәртіп тоталитарлы және авторитарлы жүйесі бар мемлекеттерге тән. Тарихи аспектіде қарастыратын болсақ, 1917 жылдан соң биліктегі коммунистік партиядан өзге партия құруға тыйым салу болмағанымен, шын мәнінде көптеген партиялар жабылып қалды. Алайда, 1922 жылдан бастап бірлестіктердің жалпы бостандығын қатты шектейтін нормативтік актілер қабылдана бастайды. Мысалы, РКФСР БОАК мен ХКК 1922 жылдың 10 тамызында «Әртүрлі ұйымдарға, одақтарға, бірлестіктерге съезд және жиналыс өткізуге рұқсат беру туралы» инструкция қабылдады. Оған сәйкес, кез келген съезд, оның ішінде құрылтай съезді де, тек ІІXК алдын ала рұқсат беруімен шақырылатын. Сөйтіп, қоғамдық бірлестіктердің құрылуының рұқсат беруші тәртібі орнатылды.

Рұқсат алуды қажет етуші тәртіп ерекше жағдайға байланысты, уақытша шара ретінде бірқатар мемлекетте енгізілген. Мысалы, 1945-1949 жылдары фашистік оккупациядан босатылған Австрияда, бірпартиялық жүйеден көппартиялық жүйеге көшу кезінде Египетте орын алды (1976-1978) [17. 78 бет].

Келісімсіз-ақ құрылушы және тіркеуді қажет етуші тәртіп екі белгімен ерекшеленеді:

Сөйтіп, бір жағынан, саяси партиялар келісімсіз-ақ құрылушы тәртібіндегідей еркін құрылады, яғни осымен байланысты кез келген әрекеттерді (құрылтай съездін не конференциясын өткізу, жетекші органдарын сайлау және т.с.с) өткізу үшін ешкімнің рұқсаты қажет емес. Сонымен қатар, қоғамдастықтар мен ассоциациялар туралы арнайы заңдар, саяси партияның заңды мәртебеге ие болуы үшін белгілі бір нысанда тіркелу қажеттігін қарастырады.

Бұл саяси партияларды заңдастырудың әлемде кеңінен тараған тәртібі және ол, тек саяси партиялары құқықтық институт ретінде қалыптасқан елдерге ғана тән. Бұл тәсіл Қазақстанды қоса алғанда, барлық кеңестік және бірқатар еуропалық мемлекеттерде (Автрия, Италия, Испания, Португалия) қолданылады. Біздің пікірімізше, бұл тәртіп «күресуші демократия», яғни, құрылу еркіндігі мен оның ақылға сыйымды шегі арасындағы тепе-теңдікті сақтау жағдайындағы, саяси партияларды құқықтық реттеудің негізгі талаптарына сәйкес келеді.

Атап өту қажет, бұл мәселеге Қазақстанда үлкен мән беріледі. Жаңа заңның жобасын әзірлеу барысында саяси партиялардың өкілдері арасында өткен дискуссияларда, дәл осы, саяси партияларды заңдастыруға қатысты баптар қызу пікірталас тудырған еді.

Қазақстан Республикасының 2002 жылдың 15 шілдесінде қабылданған «Саяси партиялар туралы» Заңында саяси партиялардың құрылу процедурасы біраз өзгерістерге ұшырады. Себебі, саяси партия республикалық масштабтағы саяси субъект болғандықтан оны ұйымдастыру кезінде елдің аймақтарының басым бөлігінің өкілдері болуы тиіс.

1996 жылғы заңда, құрылтай съездін дайындау және өткізу үшін құрылатын ұйымдастыру комитетінің сандық құрамы көрсетілмеген еді. Ал жаңа заң ұйымдастыру комитеті 10 адамнан кем емес құрамда құрылуы тиіс деп бұл кемшілікті түзетті.

Құрылтай съездінде (конференциясында) саяси партияны құру, оның атауын, жарғысын, бағдарламасын жасау, басшы органдарын қалыптастыру туралы шешімдер қабылданады.

Әдетте, өзге қоғамдық бірлестіктерден ажырату үшін, заң саяси партияларға өз атауын пайдаланған кезде міндетті түрде «саяси партия» немесе «партия» сөзін пайдалануды талап етеді. Оның үстіне, саяси партияның толық және қысқартылған атауы, оның символикасы мемлекеттік органдар мен өзге партиялардың атаулары мен символикаларынан ерекшеленуі тиіс. Заң сондай-ақ- тұңғыш рет партия атауында ұлттық, этникалық, діни, аймақтық, гендерлік белгілерді, оның жетекшісінің, тарихи тұлғалардың аты-жөнін пайдалануға тыйым салды. Бұл белгілерді партиялардан өзге, кез-келген қоғамдық ұйымдардың атауында қолдануға болады. Басқаша айтқанда, заң әртүрлі топтар мен азаматтардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін көздейтін партиялардың жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.

Саяси партиялар мемлекеттік тіркеуден өтуі үшін, оның құрамында партияның барлық облыстардағы, республикалық маңызы бар қала мен астанадағы әрқайсысында кемінде жеті жүз партия мүшесі бар құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктерінің) атынан өкілдік ететін кем дегенде елу мың партия мүшесі болуға тиіс.

Партия мүшесінің минималды санын 50 000 адам деп белгілеу, саяси партия мәртебесіне кандидат әртүрлі ұсақ топтардың пайда болуын шектеуге бағытталған. Оның үстіне, қазақстандық ғылымда саяси партиялардың тіркелу саны біраз дау туғызды, себебі, бұрынғы заңда тіркелу үшін 3 000 мүше болса жететін еді. Мысалы, Чеботарев А. сандық мөлшердің ұлғаюын негізсіз деп есептейді және оның себебі: «өз партиясын құрғысы келетін көптеген азаматтар република тұрғындарының үлкен бөлігінің саясаттан тыс болуына, мүдделерінің әлеуметтік-тұрмыстық және жеке мәселелеріне бағытталуына және саяси партиялардың қызметіне енжар қарауына байланысты өзінің мақсатына жете алмайды. Мемлекет заң арқылы партияларға қанша мүше керек екендігін ашық бұйыру арқылы олардың ішкі ісіне заңсыз араласып отыр» [76].

Бұл мәселе сондай-ақ, кейбір партиялардың корпоративті негізде құрылуымен де өзекті. Мұндай жағдайда саяси партиялар белгілі бір қысым көрсету тобының саяси қанатына айналады. Мысал ретінде, Азаматтық және Аграрлық партияларды келтіруге болады. Азаматтық партия алюминий және хром өндіріс орталықтарының негізінде құрылған және шетелдік инвесторлардың (Машкевия пен Шодиев қаржылық-өндірістік тобы) мүдделерін қорғайды. Аграрлық партия әртүрлі агрофирмалық топтардың мүдделерін қорғауға негізделген.

Саяси партияларды мемлекеттік тіркеу Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігімен, ал оның құрылымдық бөлімшелерін есептік тіркеу – аумақтық әділет органдарымен жүзеге асырылады.

Саяси партияларды мемлекеттік тіркеу үшін мына құжаттар тапсырылады:

1. тіркеуші орган белгілеген нысан бойынша өтініш;

2. саяси партияның басшысы қол қойған саяси партияның екі дана етіп жасалған жарғысы мен бағдарламасы;

3. саяси партияның құрылтай съезінің (конференциясының) хаттамасы ;

4. саяси партия мүшелерінің тізімі;

5. заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу үшін алынатын алымның төленгені туралы құжат.

Аталған құжаттардың ішіндегі ең маңыздылары болып жарғы және бағдарлама табылады.

Егер бұрынғы заңда жарғының құрылымы туралы ештеңе айтылмаса, 2002 жылғы заң бұл құжаттың нақты регламентациясын береді. Жарғының құрамында міндетті түрде мыналар болуы керек:

1. саяси партияның атауы, мақсаттары мен міндеттері, сондай-ақ рәмізінің сипаттамасы;

2. саяси партияның орталық аппаратының орналасқан жері;

3. саяси партияға мүше болудың және мүшеліктен шығып қалудың шарттары мен тәртібі, оның мүшелерінің құқықтары мен міндеттері;

4. саяси партия мүшелерін есепке алу тәртібі;

5. саяси партияны, оның құрылымдық бөлімшелерін (филиалдары мен өкілдіктері) құру, қайта құру және тоқтату тәртібі;

6. саяси партия мен оның құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктері) басшы және бақылау-тексеру органдарын сайлау тәртібі, аталған органдарың мерзімі мен құзыреті;

7. саяси партияның жарғысына және оның бағдарламасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі;

8. депутаттыққа және мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы өзге де сайланбалы қызметтерге саяси партиядан кандидаттар (тізімін) ұсыну тәртібі;

9. бірыңғай жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша саяси партия ұсынған Мәжіліс депутатығына кандидаттарды кері шақырып алу немесе ротациялау негіздері;

10. саяси партия мен оның құрылымдық бөлімшелерінің ақшаны және өзге де мүлікті басқару саласындағы құқықтары, қаржылық жауапкершілігі, есептілік тәртібі.

Партия бағдарламасының жарғыдан ерекшелігі, оның мазмұнын реттейтін нормалардың болмауында. Сонымен бірге, бағдарламада негізгі идеялар мен көзқарастар көрініс табатынын ескерсек, оның барлық азаматтарға түсінікті түрде жазылуы міндетті болып табылады. Яғни, бұл құжат тұрғындардың ауқымды бөлігіне арналады. Осыған орай, біздің пікірімізше, елімізде тіркелген партиялар бағдарламалары Ресейдегідей ресми газетте жарияланса, «Саяси партиялар туралы» заңымызда осындай мүмкіншілік қарастырылса [77]. Партияның құрылтай съезінде қабылданған саяси партияның жарғысы мен бағдарламасы, съезд өткен күннен соң екі ай ішінде Әділет Министрлігіне ұсынылуы керек.

Заң талаптарына сәйкес істелінген саяси партия мүшелерінің тізімі, саяси партия тіркеуден өтуі үшін қажетті құжаттың бірі болып табылады.

Егер партия немесе оның филиалдарын мемлекеттік тіркеуден бас тартылған жағдайда, партия бұл шешімді сотқа беруге құқылы.

Заң, сондай-ақ саяси партияның қызметін тоқтата тұру мүмкіндігін де қарастырады. Яғни, саяси партияның қызметі соттың шешімі бойынша үш айдан алты айға дейінгі мерзімге:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарын бұзған;

2. Саяси партияның жарғысына қайшы келетін қызметті үнемі жүзеге асырған;

3. Саяси партия басшыларының Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, Қазақстан Республикасының тұтастығы мен егемендігін бұзуға, өкімет билігін басып алуға немесе ұстап тұруға, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, заңсыз әскерилендірілген құрылымдар құруға бағытталған, сондай-ақ әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни, тектік-топтық немесе рулық араздықты тұтатуға жария шақыруы мен сөздері орын алған жағдайларда тоқтатыла тұруы мүмкін (13 б. 1 бөл.).

Алайда, тоқтата тұру, әлемдік тәжірибеде тарала қоймаған құбылыс. Бірақ, құқық бұзушылықтар анықталған жағдайда, партияны бірден таратқаннан гөрі, оған сол құқық бұзушылықтарды жоюға уақыт беру қолайлы болып шығады. Тиісті кемшіліктерді жойса, партия өз қызметін одан әрі жалғастыра алады, ал олай болмаған жағдайда, ол таратылады.

Саяси партияны тарату оны тоқтатып қоюға қарағанда, әлдеқайда күрделі құқықтық құбылыс болып табылады. Заң, саяси партияның қызметін ерікті не мәжбүрлі түрде тоқтатудың үш негізін белгілеген.

Саяси партиялар өз қызметін ерікті түрде екі жағдайда тоқтатады:

1) өзінің жоғары органының шешімі бойынша;

2) аймақтардың кемінде жартысының өкілі болып табылатын мүшелерінің кемінде елу бір пайызының ұсынысы бойынша.

Саяси партияларды мәжбүрлі тарату мемлекет бастамасы негізінде, тек сот тәртібімен жүзеге асырылады.

Жалпы алғанда, Қазақстан Республикасы саяси партиялардың ұйымдастыру, қызмет ету және таратудың құқықтық негіздері, мемлекетіміздің тиімді көппартиялылықты қолдауға ұмтылуын дәлелдей түседі.