«СТРЕСС» ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗЫ

130
жҧмыстарын атқару т. с. с.); 
● химиялық әсерлер (улы химиялық заттар, гипоксия т. 
б.); 
● 
биологиялық 
әсерлер 
(жҧқпалар, 
вирустар, 
микробтардың уыттары, жәндіктердің улары т. б.); 
● психогендік (жан-дҥниелік жарақаттар, кҥйзелістер, 
ауыр қайғы-қасіреттер, кӛңіл-кҥйдің толқулары); 
● әлеуметтік жағдайлар (қазіргі адамдарға шамадан тыс 
артық ақпараттардың әсерлері, уақыттың тапшылығы, жеке 
тҧлғалардың арасындагы шиеліністер, қоғамның заңдары мен 
жеке 
адамдардың 
еркіндіктерінің 
шектелуі, 
қимыл 
қозғалыстарының азаюы т. с. с.) - жатады. Адам ҥшін 
жағымсыз сӛздің стресс жағдайьн дамытуда маңызы ӛте 
ҥлкен. Бҧл қолайсыз ықпалдарды 
стрессорлар
деп атайды. 
«Стресс» атауын медицинаға Канада ғалымы Ганс Селье 
алғаш XX ғ. 60-шы жылдары енгізді. Бҧл ғалымның байқауы 
бойынша әсер еткен қолайсыз ықпалдардың (ол жарақатпа, 
жҧқпама, химиялық уланума немесе ауыр қайғы-қасіретпе) 
тҥріне қарамай оларға организм әрқашан бірбеткей жауап 
қайтарады. Бҧл кезде: 
♣ айырша без бен лимфалық тҥйіндердің кері дамуы;
♣ бҥйрек ҥсті бездерінін гипертрофиясы; 
♣ асқазан мен ҧлтабардың шырышты қабықтарында ойық 
жаралар дамуы; 
♣ қанда нейтрофильдер кӛбейіп, эозинофильдер мен 
лимфоциттердің азаюы; 
♣ тіндерде зат алмасуларының ӛзгерістері - байқалады. 
Кӛрсетілген ӛзгерістер әсер еткен қолайсыз ықпалдың 
тҥріне қарамай әрдайым бір тҥрде болатындықтан, оларды 
организмнің бейнақты (арнайыланбаған, бейспецификалық) 
серпілістеріне 
жатқызады. 
Стресс 
кезіндегі 
бҧл 
серпілістердің бір кӛрінісі болып, кез келген жағымсыз 
ықпалдардың 
әсерлерінен 
жасуша 
қабықтарындағы 
май 
қышқылдарының 
асқын 
тотығуы, 
фосфолипаза, 
липаза, 
протеаза ферменттерінің артық әсерленуі есептеледі. 
Стресстің организм тіршілігінде маңызы ӛте зор. Оның 
әсерінен 
организмнің 
тіршілігіне 
қажетті 
барлық 
мҥмкіншіліктерінің жҧмылдырылуы болады. Осыдан ҧдайы 
ӛзгеріп тҧратын қоршаған ортаның жағдайларына организмнің 
икемделіп, бейімделу мҥмкіншіліктері артады. 
Г. Сельенің пікірі бойынша кез келген стрессор алдыңғы 
гипофизге ӛсер етіп, онда кортикотропин тҥзіліп шығуын 
кҥшейтеді. Ол ӛз алдына бҥйрек ҥсті бездерінің сыртқы 
қабатына 
әсер 
етіп, 
глюкокортикоидтық 
гормондардың 
ӛндірілуін 
арттырады. 
Осыдан 
қолайсыз 
ықпалдардың 

131
әсерлеріне организмнің тӛзімділігі кӛтеріледі. Мәселен, 
жануарлардың 
алдыңғы гипофизін немесе бҥйрек ҥсті 
бездерін сылып тастағанда, кез келген ықпалдарға олардың 
тӛзімділігі қатты азайып, бҧл жануарлар тез ӛліп қалады. 
Ал, 
жануарларға 
алдын 
ала 
кортикотропин 
немесе 
глюкокортикоидтық 
гормон 
(гидрокортизон, 
кортизон, 
преднизолон т. с. с.) енгізіп, содан кейін оларга 
химиялық улы зат енгізсе немесе оларды жарақат-таса, онда 
бҧл кӛрсетілген ықпалдарға деген жануарлардың тӛзімділігі 
артады. Сол себептен кортикотропин мен глюкокортикоидтық 
гормондарды 

жүктеу/скачать 6,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: