ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТҰЛЫНЫҢ педагогикалық көзғарастары

Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы қазіргі Павлодар обылысы, Баянауыл ауданы, Қызылтау атырабында дүниеге келген. Ол-жазушы,драматург,аудармашы,зерттеуші,публисцист.Әкесі Аймауыт кедей болғанымен арғы аталары Дәндебай мен Қуат текті,дэулетті атақ-абырой біткен, ел арасындағы білікті кісілер.Ол жастайынан арабша хат тану, оқу үстіне,ағаш шеберлігі,темір үсталығы өнерін қатар үйренген. 15-16 жасында Павлодарға барып орысша-қазақша 2 классты мектепке түседі.Бір жағынан бала оқытып, қаражат таба жүріп, оқуын 1914 жылы бітіреді де Семейдегі оқытушылар семинариясына түседі. Оны 1918 жылы аяқтайды.

Аймауытов 1911-14 жылдары ауылда мұғалім, 1919-22 жылдары Республика Халық ағарту комиссариятында алқа мүшесі, Семей губерниясында оқу бөлімінің бастығы, «Қазақ тілі» газетінің редакторы, 1922-24 жылдары Қарқаралыда мүғалім, 1924-26 жылдары «Ақ жол» газетінде әдеби қызметкер, 1926-29 жылдары Шымкент педагогикалық техникумында директор қызметін атқарған.

Сауатты жас азамат сол XX ғасырдың бас кезіндегі үлкен-үлкен саяси-экономикалық өзгерістер мен төңкерістерді тек газет бетінен оқып қоймай, оларға тікелей қатысады. Халықтың өркендеуін жеделдетуге қатысқысы келді,өзі байқаған дағдарыстардан шығу жолдарын да іздеді. Елеулі екі үлкен романы «Қартқожақ» пен «Ақбілегі» оған куэ бола алады. Күрескер жазушы, ақын, драматург Жүсіпбекті біз қазақ философиялық ойын дамытуға тікелей қатысқан адам деп бағалай аламыз.Оның шығармашылық мұрасы-философиялық толғауы терең рухани қазынамыз;қазақ болмысы, үлтаралық қатынастар, дала шаруасының санасы, әйел теңдігі, адамгершілік нормалары, таптық қоғам өмірі, өтпелі кезеңдегі билік нысаны сияқты күрделі теориялық мәселелер көркем эдебиет қүралы мен тілі арқылы сөз болды, өзіндік шешім тапты.

Абайдан сусындаған, оның жан-жақты да күрделі дүние танымын өз заманында өте жақсы түсінген, ұлы абайтанушы М Әуезовпен көп мәселелерді түсінуде терезесі тең Жүсіпбек өзінің шығармашылығы мен қоғамдық қызметін, Абай өсиетін жүзеге асыруға қолынан келген бар мүмкіншіліктерін өмірінің ең соңғы күндеріне дейін аянбай қолданды.

Абайды өзінің бас ұстазы санаған Жүсіпбек ұлы ақын тағылымының қазақ елінің ертеңі үшін әлі де берері көп екенін жақсы түсінген. Жүсіпбек Аймауытов өзінің қысқа ғұмырында артына аса бай эдеби,ғылыми мүра қалдырды. Ол В. Шекспир, В.Тюго, Г..Мопассан, А.Дюма, А.С Пушкин, Л.Н Толстой, Дж Лондон шығармаларынан, «Интернационалды» бірқатар ғылыми еңбектері қазақ тіліне аударылды. Педагогика, психология, методика, эстетика-тәрбие туралы зерттеулер жазды. Әдебиет,эстетика,сын-саласына араласты. Сан алуан публистицикалық мақалалар жазды. Ж.Аймауытовтың көзқарастарында адамдарды ұлтына бөлмей, жалпы адамгершілік күндылықтар түрғысынан қарайтындыгын көреміз. Қоғамдағы жүріп жатқан процестерді және оның болашағын жете түсінген ойшылдың көзқарастарын қарап, талдап отырғанда, біз нағыз халқын сүйген, сол халқы үшін жанын аямаған патриот ақын екенін көре аламыз.

Ж.Аймауытовтың өмірі 1931 жылы 42 жасында нағыз творчествалық толысқан кезінде қыршыңынан қиылды... Сөйтіп, шығармашылық өмірі өте ерте үзіліп, бергенінен берері көп жазушының, ғалымның, философтың ой-өрісі, мүмкіндіктері кеңінен ашылмай, шегіне жетіп шарықтай алмай қалды. Соның өзінде жан-жақты, бай мүра қалдырып үлгергені таңқаларлық жай.

Жүсіпбек психолог, педагог ретінде үлкен тұлға.

Мектеп типтері, әдістері тәрбие жұмысының әдістер және мазмы. Кешенді жобалы бадарлама. Оу жұысыа баланыстыблім беру сұрақтарына байланысты арнйы комссия.

Оқуқтарға аап «Шолпан» ғылыми педагогикалық журналындағы насихат. Ж. Аймауытов «Дидактика» еңбегі.

А. Бөкейхаыовтің педагогикалық мұрасы. Тэрбиенің халықтық идеясы. Саяси мәдениетті қалыптастыру трактовкасы.

М. Дулатовтің «Қазақстандағы педагогикалық ғылымды дамытудағы маңызы».

Оқыту және тәрбиелеу мақсаттары туралы сұрақтар. Ұлттық мектептерге арналған әдебиеттер. Оқыту жэне тэрбиелеудің әдіс-тәсілдері. Құлжановтің мектепке дейінгі тәрбиелеу теориясы.

Н. Құлжановтің жанұя тәрбиесі мәселелері туралы еңбектер. Ересек пен бала арасындағы қарым-қатынас проблемалары.

С. Асфендияровтің коғамдық мемлекеттік ғылыми педагогикалық қызметі.

Қазақстандағы ең алғашқы оқу орны Абай атындағы Педагогикалық Институтын құру және басқару жұмысы. Мектеп жүйелерін дамыту және педагогикалық кадрларды даярлау.

ЖОО оқу әдебиеттерін дайындау мэселелері. Қазақстандағы педагогикалык ғылымның дамуына С. Асфендияровтің ықпалы. Ш. Альжановтің Қазақстандағы 1932 жылы ғылыми-зерттеу педагогикалық Институтының күруы.

«Совет мектептегі оқуты негізі». Дидактика жэне политехникалық білім беру. Тәрбие теориясына байланысты еңбектер.

.

ДӘРІС № 12

Ұлы Отан Соғысы жылдары және соғыстан кейінгі кезеңдегі Қазакстандағы мектеп пен педагогиканың даму ерекшеліктері (1941-1960 ж).

Соғыс жағдайындағы мектеп жұмысының ерекшеліктері. Соғыс жылдарындағы мектептегі еңбек тәрбиесі. Ұлы Отан Соғысынан кейінгі мектептерді дамыту және қалпына келтіру. Жалпыға бірдей 7 класстық білім беру. Қазақ Педагогикалық Институттарында мамандандырылган кеңес құру. 1953. Мектеппен өмір байланыс мәселелерін жетілдіру. Мектептегі политехникалық білім беру мәселелері және мектептегі еңбек тәрбиесі.

Мектептегі алғашқы әскери дайындық С. Қожахметовтің «Педагогика сүрақтары, педагогиика және мұғалім» еңбектері.

Р. Лембергтің педагогикалык қызметі және мүрасы.

ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫНАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДАҒЫ МЕКТЕП ПЕН ПЕДАГОГИКА (1946-1956)

Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдардағы мекетеп пен педагогика

(1946 - 1956)

Ұлы Отан соғысынан кейінгі 1946 - 1950 жылдарда халық шауашылығын қалпына келтіру және дамыту туралы бесжылдық жоспарда соғыс кезінде қираған мектеп үйлерін қалпына келтірумен қатар, оны көптеп салу арқылы мектептің санын әлдеқайда көбейту жоспарланды. Жеті жылдық жаппай міндетті оқуды толыу жүзеге асырумен қатар, орта мектептің жоғарғы кластарында оқитын балалардың санын көбейту белгіленеді. Мектеп үйлерін қалпына келтіруде, жаңа мектеп үйлерін салуда мектепті шерке алмауы өндіріс орындары мен колхоз, савхоздар ролі өте зор болды.

Осы шаралардың нәтижесінде жеті жылдық міндетті жаппай оқуды жүзеге сасыруға мүмкіндік жасалды. 1949 жылы барлық бесінші класты бітірген оқушылардың алтыншы класқа алуын жүзеге асыру мақсатымен алыс жерлерге түратын балаларды мектепке жеткізіп салу, алып қайту ұйымдастырылды, мекткп жанынан интернеттер ашылды. 1955 - 1956 оқу жылында еліміздегі барлық орта мектептердің жартысынан көбі селолық жерлерде болды.

Отан соғысынан кейінгіт жылдары совет адамдарына идеологиялық тәрбие беру мәселелеріне зор көңіл бөлді.

Мекткпте биология пәнін оқыту мәскелесіне зор көңіл бөлінді. Оқу программаларына Мичурин және Павлов ілімдері кең кіргізілді: 40 - 50 жылдарда мектептерде оқу - тәжірибе учаскесі, тірі табиғат бұрышы, биология кабинеттері үйымдастырылды.

Әйткенімен соғыстан бұрынғы жылдары басталған мектептің өмірден алғашқы соғыстан кейінгі жылдары күшейе түсті. Мектепте политехникалық оқыту мен еңбек тәрбиесінің жүйелі түрде жүргізілуі, мектептің өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өндірісінен алшақ болуына себеп болады.

1955 жылдан бастап мектептерде жоғарғы класс оқушыларының өндірістік бригадалары құрылды. Бұл бригадалар оқушыларды ауыл шаруашылық еңбегіне араластыруда үлкен роль атқарады.

Соғыстан кейінгі жылдары совет мүғалімдері оқыту мен тәрбиелеудің белсенді түрлері мен әдістері қолданылады. Бүл алынған жүмысшылар алдыңғы қатарлы жеке мұғалімдер ғана ат салысып қойған жоқ, бүкіл мектеп коллективті, аудан, облыс болып кірісті. Сабақта әр түрлі жаттығулар жүргізуге көп уақыт бөлінді. Педагогикалық училищелерде он жылдық мектеп бітіргеннен кейін 2 жыл оқытатын бөлім ашылды. 1952 жылдан бастап педагогикалық институтқа айналды.

Мүғалімнің білімін көтер мақсатымен педагогтың институттардың жэне педагогтық училищелердің жанынан сырттай оқитын бөлімдер ашылды. 1957 - 1957 оқу жылынан бастап педагогтың институттарда жоғарғы білімді бастауыш мектеп мұғалімдерне даярлайтын бөлім ашылды.

1956 жылдан бастап мектептің жаңа түрі - мектеп интернаттар ашыла бастады. Мектептің бүл түріне жалғыз ана тәрбиесіндегі балалар, мүгедек балалары, ата - анасыз балалар, семьяда тәрбиелеу мүмкіндігі жоқ балалар асынады.

Семьяға көмек көрсету үшін мекпептерде балалар күші бойы болатын ұзартылған бөлмелер ашылды. Бұл мектеп пен балаларда. сабақтан бас уақыттарын көңілді, ұйымдасқан түрде өткізеді.

Қазақстанда мектебі дамуымен қатар, педагогикалық ғылым да өркендеуде. Қазіргі кезде Ы.Алтынсарин атындағы Педагогика ғылымдары ғылыми зерттеу институты, сондай - ақ Қазақстанның С.М.Киров атындағы мемлекеттік университеті және 18 педагогика институттарындағы кадрлар педагогика және психология проблемаларын зерттеумен айналысуда.

Республика мекткпткрінде оқушыларды еңбекке баулу мәселесіне де көп көңіл бөлінеді. Кейінгі жылдары мектепаралық оқу - өндірістік канбинаттар ашылады. Монымен қатар оқушылардың өндірістін

бригадаларының саны көбейеді. Республикада 18 педагогика институттары және 26 педагогика училищелері мүғалімдер даярлайды. Мұғалімдердің білімін жетілдіру ісімен орталық, облыстық және Алматы қалалық мүғалімдердің білім жетілдіру. институттары шұғылданады. Бүл іске аудандық, қалалық методикалық кабинеттер де атсалысады.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Қ.Бержанов, С.Мусин «Педагогика тарихы» Алматы 1984.

2. Н.Г. Чернышевский. Шығармаларының толық жинағы. ІҮ том, 695 бет

ХҮ том, 89 бет

ҮІІ том, 97 - 98 беттер

II том, 311 - 312 беттер.
ДӘРІС № 13

Қазақстандағы XIX-XXғ. білім беру мен педагогика ғылымы. Ғасырлар тоғысындағы білім беру жүйесі. 1960-1990 жылдары Қазақстандағы мектеп пен педагогикалық ойлардың дамуы

60-90 жылдары Қазақстандағы мектептің педагогиканың дамуы. Қазақстандағы педагогикалык ғылым және оны дамытудағы қызметі, Т. Тәжібаев, Қ. Біржанов, А. Сембаев, А. Ситдыков, И. Мадин, Г. Уманова, Г. Храпченков, А. Сейтешов, Н. Хмель, К. Қүнантаева, К. Жарыкбаев, С. Қалиев, Е.Сағындықов, А. Бейсенбаева. Т.Сабиров.

Дәріс тақырыбы: 1960-1990 ЖЫЛЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕКТЕППЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАМУЫ

60 - 90 жылдары Қазақстандағы мектептің педагогиканың дамуы.

«Мектеп - кеме - білім теңіз»

Мектеп туралы заңды іс жүзінде жүзеге асруда Қазақстан Республикасында қыруар жүмыстар жүргізілді. Мектептерді жеті жылжықган сегіз жылдық оқуға көшіру 1962 - 1963 оқу жылында толық аяқталды сонмен қатар орта мектеп саны да өсті. Жеті жылдықтың аяғында 1965 - 1966 оқу жылының бірінші қыркүйегінде республикада жалпы білім беретін 9500 мектеп болды.

1966 жылы 10 наябырьде «Жалпы білім беретін орта мектеп жүмысын одан эрі жақсарта түсіру шаралары туралы » қаулысы қабылданды. Бүл дакументте мектептің материалдық - техникалық базасын нығайта түсу мектеп жүйесін реттеу шаралары, жалпы орта білім беру де оқу орындарының эр типтерінің ролі анық талды. Қаулыда мектеп жүмысын жақсарта түсудің мынадай нақты шаралары белгіленді:

1. Бастауыш мектептің үш жылдық болуы белгіленіп, төрт кластан бастап пәндердің жүйелі түрде оқытуына көшу қажеттеп есептелді. Осы заманғы мектепте басқару субътифті көзқарасты ғылыми негізделген үсыныстармен ауыстыруды мектеп басшыларының басқаруға қатысты заңдылықтарды білуіне негізделген үйымдастыру нормаларымен ауыстыру қажет болып отыр. Мүның өзі мектеп басшылырына оқу тэрбие жүмысының кейбір мэселесі белгілі жүйемен бір - біріне байланысты үрдістермен қүбылыстардың алатын орнына, мқсатына және атқарар роліне қарай шешуге мүмкіндік бермек. Басқару ісіне осылыйша қарау ең алдымен мектеп алдында түрған бүгінгі міндетте ең қысқа жолмен ғылыми негізді тиімді шешуге жеткізбек.

Жоспарлау.

Мектепті басқаруда екі негізде жоспарлаудың түрін айырып тану. Бірінші түрі - мектептің дамуын жоспарлау; оқушылырдың қүрамын, кадрге қажеттілігін, мектептердің оқу - материалдық базасының негізгі қорын анықтау т.б. Бұл жүмысты негізінен мектеп басшылыры мен бірге отырып, негізінде жоғары басқару органдары жүргізеді.

Екінші түрі - бүл түрге мектептің аудандық , қалалық оқу бөлімдерінің жүмысын жоспарлау жатады, дегенмен, бүл жоспарлар өзара табиғи байланысып жатады.

Басқару принциптерінің жүйесінде жоспарлау жүмысына жетекші орын беріледі.

Жалпы білім беретін мектепте жоспарлау бүкіл оқу – тәрбие үрдісіне ықпал жасаудың өте маңызды үйымдастырушылық күш табылыды. Жоспар педагогикалақ ұжым жүмысының барлық жағын қамтиды. Мектептің де халаққа білім берудің басқа да мекемелері жұмысының жемісті болуы басшылырдың педагогикалық каликтиф жұмысының жоспарлауды қаншалықты ғылыми негізде жоспарлай білуіне байланысты.

2. Физика - математика, жаратылыстану гуманитарлық ғылымдаранан тереңірек білім беру үшін және оқушылырдың жан - жақты қызығуы мен қабілеттерін дамыту мақсатымен жетінші кластан бастап оқушылырдың таңдауымен факултатифтік сабақтар жүргізу ескертіледі.

3. Қазіргі қол жеткен тәжірбиелерге сүйене отырып жоғары кластарда жеке пэндерді теориялық және практикалақ жағынан тереңірек оқытатын кластармен мектептер ашу белгіленді.

1971 жылы жаппай орта білім алуды жүзеге асырудың жаңа кезеңіне өту шараларын белгіледі.

1971 - 1975 жылдардағы халақ шаруашылығының дамытудың бес жылдық жоспарының директивасында еңбекшілердің білім дәрежесін үнемі котеру, жастарға жаппай орта білім беруге көшуге аяқтау белгіленді. Бүл шара экономйкалық дамуымен ғылыми - техникалық жаңалықтың талабынан туыб отыр.

Венгря халық республикасында сегіз жылдық мектепке 1960 жылы мектеп жасындағы балалардың 98% тартылды. Балгария халық

республикасында 7-15 жастың арасындағы барлық балалар міндетті түрде жаппай оқитын болды. Мектеп әр халықтың ана тілінде ашылды. Мысалы, Балгарияда Цыган мектептері, Полынада Беларусс, Украин мектептері осы тілдерде оқытылады.

XIX ғасырдың екінші жартысында Россия дағы саяси, экономикалық және мәэдени өрлеудің нәтижесінде елде қоғамдық - педагогикалық қозғалыс өріс алған болатын. Бұл қозғалыста ағарту мен педагогика мэселелері жөнінен ең алдыңғы қатарлы идеялық бағытты үстанғағі - орыстың ревалюцияшыл - демократиялық педагогикасының негізін қалаушылар Н.Г. Чернышевский мен Н.А. Добролюбов еді. Бүлар ең алдымен патша үкіметі мектепиердің оқу – тәрбие ісіне терең талдау жасап, оның кемшіліктерін санауды принципті және саяси мэселе дэрежесіне болді.

Ревалюцияшыл - демакратиялық педагогиканың өкілдері өз топшылауларын да Рассия 20 жылдары педалогия туралы және ресрелексалогоя туралы еңбектерінде кездесті ( И.П. Павлов, В.М. Бехтерев, А.А. Ухтанский, С.Г. Шадский).

60 жылдардың ортасында педагогикалық технологиялар түсінігі елднрдің педагогикалық басылым дарында ( АҚШ, Англия, Жапония, Франция, Италия, Венгрия) және халықаралық конференцияларда кең талқыға түсті.

80 жылдардың аяғында Қазақстанның қоғамдық - саяси өміріндегі болған өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісіне де жаңалықтар енгізіп, жаңа леп әкелді. Республика мектептеріндегі оқыту жаңадан жазылған төл оқулықтар, жаңа бағдарламалар негізінде жүргізіліп, білімнің әлемдік стандартқа сай болуы қарастырылады. Оқытудың жаңа болуы қарастырылады. Оқытудың жаңа технологиялары кеңінен енгізіле бастады. Әсіресе халықтың педагогиканы пайдаланып, ұлттық үрдісте тәрбиелеуде атқарылған шаруалар ауқымы біраз. Еліміз егемендігін алу арқылы мүмкін болған жаңа буын оқулықтарының да ғылыми негізі ретінде дамыта оқыту жүйесі алынып отыр.

«Технология» - бұл қбғамдағы практикалық процестердің техникасымен реттеліп отыратын және материалдық дұниенің заңдылықтарымен анықталатын, техникалық және технология термині.

Қазіргі жаңа қоғамды демократизациялау жағдайларында мұғалімдерге қойылатын басты талап ең алдымен мұғалімінің өзінің білімділігі мен осы білімін болашақ ұрпаққа білім беруде орынды қолдану. Білім беру - оқушылардың танымдық іс - эрекеті тэсілін меңгеріп, олар арқылы ғылым негіздерін игерулерін, белгілі бір білімдердің, дағдылдар мен іскерлікте үйленушілерін өздерінің рухани, денелік жэне еңбек қабілеттерін жетілдірумен, еңбек жэне кэсіби дағдыларды игеруін' көз дейді.

Оқытудың әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық мэні оның қызметтеріне біршама анық айқындалады. Солардың ішіндегі бірінші кезектегі біршама мәндісі - оқушыларда білімдерді, дағдыларды жэне шығармашылық іс - әрекет тәжірибесінің іскерлігін қалыптастыруы. Оқытудың екінші қызметі - оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру. Алдыңғы екі қызметпен тікелей байланыстағы бала тұлғасын жэне оның өз бетінше ойлануын дамыту қызметі атқарылады. Осы қызметтердің жүзеге асыруда сабақ түрлері таңдалып, құрлымы жүйеленеді.

Қорыта айтқанда, оқыту жұмысын ұйымдастырудың қандай формасын қолдансақ та, сабақтар жүйесінде олардың көздейтін мақсат -міндеттері, мазмұны өзара бір - бірімен байланыста, бірін - бірі толықтыратындай жағдайда, оқушылардың білім жүйесін нығайтып, жетілдіруде едэуір көмек етеді.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Қ.Бержанов, С.Мусин «Педагогика тарихы» Алматы 1984.

2. Н.Г. Чернышевский. Шығармаларының толық жинағы. ІҮ том, 695 бет

ХҮ том, 89 бет

ҮІІ том, 97-98 беттер

II том, 311 - 312 беттер.7

9. 1961-1990 ж. Қазакстандағы педагогикалык ғылымның және мектептің дамуы.

Қазақстандағы бастауыш, орта, кәсіптік, жоғарғы білімнің дамуына мектеп туралықүжаттардың әсері, білім беру жүйесінің жалпы заңдылықтары, принциптері, ерекшеліктері.

Қазақстандағы педагогикалык ғылым және оны дамытудағы қызметі, Т. Тәжібаев, Қ. Біржанов, А. Сембаев, А. Ситдыков, И. Мадин, Г. Уманова, Г. Храпченков, А. Сейтешов, Н. Хмель, К. Қүнантаева, К. Жарыкбаев, С. Қалиев, А. Бейсенбаева. Т.Сабиров.

XX ғасырдың II жартысындағы Тәжібаевтің педагогика тарихына байланысты еңбектері негізгі - халықтық білім беру тарихы және педагогикалық ойлар. К. Бержановтің орыс-казақ білім аймағындағы бірлестігі.

«Қазақстандағы педагогикалық ғылымының дамуындағы маңыздылығы». К. Бержановтің ұлтаралық қатынастағы педагогика еңбектері. Интернациолизм тарихы және еңбек мектептерінің пайда болуы.

А. Сембаевтің Кеңестік кезеңдегі Қазақстанның тұтас педагогика және мектеп тарихы.

Мектеп құру кезеңдері және ондағы білім беру мазмұны және мұғалімдік кадр даярлау мэселесі. А. Сыдықов еңбектеріндегі Ы. Алтынсариннің педагогикалық еңбектері, ағартушылық қызметі.

К. Кунантаевтің әйлдерге білім беру тарихы, Р. Иржановтің пионерлік қозғалыс еңбегі, С. Калиевтің «Революцияга дейінгі Қазақстандағы педагогикалық ойдың даму тарихы жэне этнопедагогика тарихы».

И.Мадиннің «Советтік кезеңдегі педагогикалық ойлардың дамуы». Г. Умановтің Кәсіптік, техникалық білім беру. Г. Храпченковтің революцияға дейінгі Қазақстандағы мектеп жүйесінің дамуы, қалыптасуы.

Н. Хмельдің «Тұтас педагогикалық процесс теориясы,», А. Бейсенбаеваның «Пәнаралық байланыс жағдайы арқылы білім беруді гуманизациялау жағдайы».

ДӘРІС № 14

IV бөлім

Кеңестік кезеңнен кейінгі Қазақстандағы мектеп және педагогика.

Тәуелсіз Қазақстандағы мектеп педагогикасы. Орта және жоғарғы мектептегі даму тенденциясы. Қазіргі кездегі оқыту, тәрбиелеу мекемелері (жалпы білім беретін орта мектеп, лицей, гимназиялар) және ондағы білім беру мазмүны. Орта кәсіптік білім «Колледж училище». Жоғарғы білім берудің мазмұны, құрылуы (академия, университет, институт, консерватория, әскери училищелер).

Қазақстан Республикасының ата-заңындағы білім беру аспектісі, Қазақстан Республикасының білім туралы заңы, Қазақстан Республикасының жоғарғы білім беру туралы заңы, білім, стандарттары. Үлттық Білім Академиясы Республикалық ғылыми әдістемелік және білімді ақпараттандыруорталығы. Орта мектеп мұғалімдерінің және жоғарғы оқу орны окытушының квалификациялық білімін жетілдіру.

Қазақстан Республикасының педагогикалық ғылымын дамытудағы негізгі бағыттары. Г. Уманов, К. Жарықбаев, Г. Хайруллин, А. Илиясова, Б. Қожабаеваның педагогика тарихы мәселелеріне байланысты еңбектері.

Г. Нұрғалиева, Д. Джсубалиева, Ш. Таубаеваның инновациялық технологиялары, дистанттық білім беру, А. Бейсембаеваның әлемдік білім беру ғылым мен техниканы интеграциялау.

К. Адамбековтің «дене тэрбиесі және дене мәдениеті». К. Қожахметованың этнопедагогика, Т. Сабированың «Дидактика», А. Абылкасымованың «Мұғалімнің кәсіптік даярлығы» еңбектері.

Жекелеме пэндерінің даярлануы.

Қаз ҰП Абай атындағы Университетінің бастауыш әскери және даярлық мамандықтарына оқытушылар кадірін даярлау, ұлттық үздіксіз білім беру жүйесі мәселелерін шешу.

Педагогика адам тәрбиесі туралы ғылым ретінде Педагогика деген сөз, яғни термин, көне грек тілінен шыққан, дәлме-дәл айтқанда, ол балаларды ертіп жүруші, баланы жетектеп мектепке апарушы деген сөз. Анығырақ айтатын болсақ, «Педагогика» термині гректің екі сөзінен: «пайс»-балалар және «эгейн»-баланы басқару, тәрбиелеу, жетектеу, бағу ұғымдарынан шыққан. Адам бүкіл өзінің өмірі бойында тәрбиеленеді және қайта тәрбиеленеді.

Педагогика оқулықтарында, зерттеу еңбектерінде, анықтамалар мен энциклопедиялық сөздіктерде педагогика ғылымына берілген әр түрлі анықтамаларды кездестіреміз. Ең көп кездесетіні: педагогика – тәрбие туралы ғылым, педагогика жас ұрпақтар тәрбиесі туралы ғылым, педагогика – адам тәрбиесі туралы ғылым деген анықтамалар.

Ал педагогика пәніне берілетін анықтама да әр түрлі. Педагогика пәні – адамның адамды тәрбиелеуі; педагогика пәні – тәрбиелік іс-әрекет; педагогика пәні – арнайы ұйымдастырылған әлеуметтік сала. Жоғарыда айтылған анықтамалардың барлығында жоққа шығармаймыз. Ең негізгісі – педагогика – тәрбие туралы ғылым. Педагогика - тәрбие туралы ғылым ретінде тәрбиенің мәнін анықтау, түсіндіру, тәрбиенің өзіне тән ерекше заңдылықтарын көрсету, қоғамның жеке адамның мүддесіне сай болуын, ықпалын айқындау, танып білу. /Т.А.Ильина. Педагогика. М., 1984/

«Педагогика» дегеніміз өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу туралы ғылым болды. Педагогика жайындағы мұндай ұғым дәстүрлі ұғымға айналды да, көп уақыттар бойына сақталып қалды. Алайда адамзат қоғам үнемі дами келе адамдарды тәрбиелеу мен білім беру ісіне үсті - үстіне жаңа талаптар қойды, тәрбиенің арнасы кеңейді, ересек адамдарға білім беріп, оларды бір мақсатқа орайластыра тәрбиелеу үшін арнаулы оқу орындарына деген қажеттілік келіп шықты.

А.С.Макаренко – ғалым, тәжірибелі ұстаз, 1922 ж. педагогика ғылымының объектісі бала емес «педагогикалық факт (құбылыс)» деп жазған, бірақта бала, адам зерттеушінің бақылауынан алынып тасталмайды. Керісінше, адам туралы ғылым бола отырып, педагогика жеке адамның дамуын, қалыптасуын мақсатты түрде зерттейді.

Сондықтан, педагогиканың объектісі ретінде дамумен байланысты жүйелі педагогикалық құбылыс болады. Осы құбылысты білім беру деп атайды. Білім беру объективі әлемнің бір бөлімі. Педагогика пәні дегеніміз – ол білім беруде арнайы әлеуметтік институттарда (отбасы, тәрбие мекемелері) ұйымдастырылатын біртұтас педагогикалық үрдіс.

Педагогиканың теориялық функциялары үш деңгейде жүзеге асырылады: сипаттамалық немесе түсіндірмелік-алдыңғы қатарлы іс-тәжірибені оқып–зерттеу, диагностикалық - мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің нәтижелі болуын анықтау, олардың жағдайымен себептерін білу. Болжамдау- педагогикалық жағдайды эксперементалды түрде зерттеу. Соның негізінде моделдеу, ғылыми негіздеме жасу. Технологиялық функция үш деңгейде жүзеге асырылады жобалау әдістемелік материалдар жасауға байланысты (оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар, педагогикалық нұсқалар) жүргізу.

Жақсарту мақсатында педагогика ғылымының жетістіктерін практикаға енгізу. Рефлексивтік ғылыми зерттеу нәтижелерін оқыту мен тәрбие жұмыстарында бағалап, қолдана білу.

Сонымен, педагогика – жас ұрпақ пен ересектерге жан-жақты тәрбие, білім беру, оқыту заңдылықтарын айқындайтын ғылым. Педагогиканың бұл анықтамасын «тәрбие», «білім беру», «оқыту» ұғымдары қамтиды.

Енді негізгі педагогикалық ұғымдарға тоқталайық.

Әрбір ғылымның өзіне тән зерттейтін саласы және ғылыми ұғымдары бар. Мысалы, философиядағы ұғымдарға «болмыс», «материя», «қозғалыс»; саяси экономияда – «қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары», ал педагогикада – «тәрбие», «білім беру», «оқыту» жатады.

Ұғымдар /категориялар/- объективті құбылыстарды, қасиеттерді және қатынастарды бейнелейтін ойлау формасы. Сонымен бірге ұғымдар – біздің санамыздың сатылары. Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың өзара байланысын танимыз.

Педагогикалық ұғымдардың бірі – тәрбие.

«Тәрбие» дегеніміз – адамды қоғамдық өмірге және өнімді еңбекке дайындау мақсатын көздеп, жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру үрдіісі болып табылады.

Тәрбие ұғымы кең мағынада әлеуметтік қоғамдық құбылыс ретінде барлық тәрбие салаларын қамтиды: отбасы, мектепке дейінгі мекеме, оқу-тәрбие орындары, еңбек коллективі, ақпарат құралдары, баспа орындары.

Тәрбие – белгілі жоғарғы мақсатқа бағытталған үрдіс:

а/Жас ұрпақтың рухани дене күштерін дамыту;

ә/ ғылыми материалистік дүние тануды қалыптастыру, қоғамға сай ережелерді меңгеру;

б/ қоғам өміріне, қоғамдық өндірістің белгілі саласына қатысуға дайындығы болу міндеттерін қамтиды.

Ал адамның білім алуы тек оқыту үрдісінің нәтижесі емес. Оның білім алуына көпшілік информация құралдары кино, радио, телехабар т.б. ықпал жасайды.

Білім беру – оқыту мен тәжірибе жұмысын біріктіретін және жеке бастың дамуына ықпал жасайтын үрдіс.

Қазіргі қоғамның әлеуметтік және ғылыми – техникалық прогресі үздіксіз білім алу принципі негізінде халық-ағарту жүйесін қайта құруды талап етіп отыр. Сондықтан «өздігінен білім алу» заңдылығы, оның мазмұны қазіргі қоғам дамуының қажеттілігіне айналған. Осыған орай педагогиканың анықтамасының құрамына: «тәрбие», «білім беру», «оқыту» ұғымдарымен қатар «өздігінен білім алу» ұғымын аламыз.

Сонымен бірге адамның «жетілуі», «дамуы», «өзін-өзі тәрбиелеу» ұғымдарымен бүгінгі педагогикада өзінің зерттейтін проблемаларының шеңберін толықтырады.

Жеке адамның қалыптасуында өзін - өзі тәрбиелеудің маңызы зор. өзін-өзі тәрбиелеу – адамның саналы түрде, белгілі бір мақсат көздеп өзінің бойына қалыптастыратын қасиет, мінез-құлық дағдысына бағытталған жұмыс.

Педагогика бұл негізгі ұғымдардан басқа көптеген түсініктер мен тұжырымдар бар. Мәселен, білім, іскерлік, дағды, әдіс, тәсіл, құралдар, жұмыс формалары, принцип т.б. бұл ұғымдарға педагогика пәнінің жеке тақырыптарына тоқталамыз.

Сонымен қазіргі кезеңде педагогика халыққа білім беру мен ұрпаққа жарасымды тәрбие беру саласында мемлекеттік саясаттың ғылыми негізі болып саналады.

Тәрбие педагогикалық кең мағынада – бұл мақсат көзделінген үрдіс, қоғамның арнайы бөлінген адамдары – мұғалім, педагог, тәрбиешілердің басқаруымен жүргізілетін үрдіс. Олар арнайы тәрбие жұмысын ұйымдастырады. Жеке адамның қалыптасуына ықпал жасайтын комплексті факторларды пайдалана отырып ерекше әдіс-тәсілдерді қолданады.

Тәрбие жайлы осы уақытқа дейін әр түрлі теориялар мен пікірлер айтылып келеді. Тәрбиені ересек адамдардың балаларға ықпал жасауы деп түсіндірушілер де бар. Бұл жағдайда бала пассивті объект түрінде қарастырылады. Ол педагогикалық үрдістің субъектісі бола алмайды, яғни өздігімен ойланып белсенді іс-әрекет жасау ролін атқармайды. Бұдан тәрбиеге біржақты анықтама беру байқалады.

Орыс педагогтерінің еңбектерінде тәрбие туралы анықтамалар берілген. К.Д. Ушинский: «…мектеп, тәрбиеші және ұстаздар – адамның жалғыз ғана тәрбиешілері емес, оның сонша күшті және әлде қайда күшті тәрбиешілері: табиғат, семья, қоғам, халық… және оның тілі болады¹», - деді. Ушинскийдің түсінуі бойынша бұл факторлардың әсері педагогикалық талаптардан басқа /әр түрлі дәстүр, отбасы ішіндегі қарым-қатынас т.б./ себептерге де байланысты.

«Тәрбие» терминін әрдайым – тар мағынада -«тәрбиеші тәрбиелейді», кең мағынада «өмір тәрбиелейді» деп қолданады.

Бұның тәрбие жайлы жалпы ұғымды анықтауда зор мәні бар.

Тәрбие – тар мағынада жеке тәрбиелік міндетті шешуге, жеке адамның белгілі бір қасиетін қалыптастыруға, мәселен, адам тіршілігін немесе эстетикалық талғамын тәрбиелеуге бағытталған жұмыс.

Педагогика тәрбие жөніндегі ұғым болса, енді сол тәрбие ұғымы кең және тұжырымды қысқа мағынада айтылады.

1. 
   Кең мағынада деген ұғымда бүкіл сыртқы әсерлердің: демек адамды қоршап тұрған, табиғи және әлеуметтік ортаның қоршаудың сонымен бірге тәрбиешілердің арнайы бағытталған іс-әрекеттерінің ықпалымен адамды қалыптастыруды айтамыз.
   

бағыттағы түсінігі. Педагогикадағы тәрбиенің анығырақ тұжырымдалған ұғымы – адамды оқу-тәрбие орындарында тәрбиешілердің арнайы бағытталған – жүргізілген ықпалымен адамды қалыптастыру процесін айтамыз. Бұл қысқа мағынадағы тәрбие- тәрбиешілердің негізінен оқудан тыс уақытында жүргізілетін арнайы ұйымдастыратын тәрбие жұмысы.

2. 
   Тәрбие қоғамдық құбылыс. Тәрбие – адамды қоғам өміріне сай қоғамдық еңбекке дайындауда әлеуметтік қажеттіліктен туған объективті процесс. Сондықтан да тәрбие ежелгі заманнан бастап қоғамдық еңбек сипатында болып келеді.
   

Қоғам дамуында педагогиканың өрісі кеңейе берді. Жас өспірімдерді оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, жинақтаумен бірге педагогика ересектерге білім және тәрбие беру ісімен де айналысады. Сөйтіп, жас ұрпақты тәрбиелеу адамзат қоғамның өмір сүруі және дамуы үшін қажетті жағдайлар мен шарттардың бірі болып табылады. Себебі адамның жануарлардың айырмашылығы – адам әлеуметтік құбылыс. Оның дамуы биологиялық тұқым ерекшелігінен гөрі қоғамдық қатынастардың ерекшелігі және заңдылығымен анықталады.

Кез келген жануарлардың баласы кез келген жағдайда биологиялық тұқым қуалаушылықтың күштері мен әсерлерін және тұқымның, тегінің қасиеттерін сақтап өсіп, жетіле береді. Олар тіршілік етудің тәсілдерін, қоректену, өзі тұқымдас жануарлармен қарым – қатынас жасау, ін қазу, баспана үшін мекен салу т.б. әрекеттерді әдейі ұйымдастырылған тәрбиесіз-ақ меңгере алады. Ал бала адам қоғамының ортасында, қоршауында жетілмеген жағдайда адамға тән қасиеттерін жоғалтады.

Жануарлар ортасында қалған балаларда адамға тән қасиеттер: сөйлеу, адамдармен қарым – қатынаста болу, адамға тән мәідени өмір туралы ұғымдар болмаған. Керісінше, жануарлар өміріндегі қасиеттер мен икемділіктерге үйренген.

Бала дүниеге келісімен – ақ тәрбиенің және тәрбиешінің болуын қажет етеді. Жас ана дәрігерге /педиаторға/ келіп:

«Баламды тәрбиелеуді қашан бастайын, кешігіп қалғаным жоқ па?»-дегенде дәрігер: «Балаңыз нешеде?»-деп сұраған. Шешесі: «9 айда» деген. Дәрігер: «Олай болса, баланы туған күннен бастап тәрбиелеу керек деген.

Педагогика түрлі дәуірлерде де әр дәрежеде тәрбиенің мақсаты туралы /өсіп келе жатқан ұрпақты неге дайындау керек?/ оқытудың мазмұны мен тәсілдері туралы /балаларды неге және қалай оқыту керек?/, тәрбиенің ұйымдық формалары туралы /тәрбиені қайда, қандай оқу тәрбие мекемелерінде жүзеге асыру керек?/ мәселелеріне жауап беруге ұмтылды. Бала өз өмірінің ең алғашқы жылдарында көп нәрсеге дәрменсіз келеді. Сондықтан тәрбиенің қажеттілігі табиғи талап. Жас буын қоғамдық - өндірістік өмірге араласуы үшін оны білім және тәрбие тәсілдерімен қаруландыру керек.

Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласа бастасымен-ақ сол қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардың өмір сүруі тәртібі арқылы меңгереді.

Тәрбие адамның қоғамының барлық кезеңдерінен де орын алған. Сондықтан тәрбие – мәңгілік категория, оқиға. Бірақ тәрбие өзінің мазмұны, мақсаттары мен сипатын әр қоғамдық құрылыс пен формацияларға сәйкес өзгертіп отырады. Сондықтан тәрбие - тарихи құбылыс.

Таптық қоғам дамуының тарихи сатысында жас ұрпақтың тәрбиесі, білім алуы

таптық сипатта болды. Оның мақсаттары мен бағыты үстем таптың саясаты негізінде құрылды. Ол – үстем таптың қоғамдағы саяси–экономикалық үстемдіктерін орнатудағы басты құралдардың бірі болып келді.

Сонымен, қоғамдық құрылыс пен тәрбие арасында тығыз байланыс бар. Қоғамның дамуы, қоғамдық қатынастардың өзгеруі тәрбиеге өз әсерін тигізіп отырады.

Қорыта айтқанда, тәрбие – қоғамның тарихи әлеуметтік–экономикалық жағдайларынан туатын объективтік үрдіс.

Жеке тұлғаның дамуы, тӘрбиесі, қалыптасуы.

І Адам дамуында тұқым қуалаушылық пен ортаның және

тәрбиенің алатын орны.

Баланың дамуы дегеніміз – күрделі үрдіс. Бұған үш негізгі фактор: тұқым қуалаушылық (ішкі жағдайлар), орта және тәрбие (сыртқы әсерлер саласы) ықпал етеді.

Осы үш фактор баланың дамуына қалай әсер ететіндігі, бұлар өзара қандай қарым-қатынастарда болатындығы туралы мәселенің зор ғылыми және практикалық маңызы бар. Сондықтан осы үш фактор өзара тығыз байланыста болып, дамуға бірігіп ықпал еткенімен, әрбір фактор мен олардың көрсететін ықпалын жеке алып қарастырған жөн.

Баланың жеке басының даму үрдісіне ықпал жасайтын биологиялық фактордың немесе тұқым қуалаушылықтың негізін көрсететін (Балаға тумысынан берілген табиғи фондылар) №2 кестені қарастырамыз.

Баланың табиғи қасиеттері тым мол: ол арқылы бала өзін қоршап тұрған ортамен күрделі қарым-қатынас орнатады, сол ортаның өзгертуге араласады, өзінің өмір үрдісінде көптеген нәрселерді игереді. Жануарлар дүниесінің ұзақ эволюциясы нәтижесінде адам жоғары дәрежелі нерв жүйесіне, үлкен ми сыңарлары (жарты шардың) қыртысының тым нәзік құрылысына ие болып отыр. Осының барлығы адамды тым күрделі әрекеттер жасауға мүмкіндік береді. Бала табиғатының зор табысы сонда, оның үлкен ми сыңарлары икемді келеді, соның нәтижесінде бала күрделі байланыстар, қатынастар жасайды. Екінші сигнал жүйесі арқылы терең топшылаулар, қортындылар, жинақтаулар жүргізіледі.

Балада табиғаттан, тумысынан жалпы адамдарға тән сөйлеу қасиеттері және жеке өз басына байланысты музыкалық сезімталдығы т.б. нышандар қоры болады. Бұл табиғи қасиеттер, нышандар жеке адамның өзіндік мүмкіншіліктерін құрайды. Әрине, бұлар әр салалы, әр түрлі, сондықтан да олар өмір үрдісінде алғашқы материал көзі болып, солар арқылы түрлі қабілеттіліктердің қалыптасуы басталады. Көру, байқау рецепторларының ерекше сезімталдығы, суретшілік қабілеттерінің негізінде болады, ортадағы жағдайлардың сәл өзгерістерін сезу, барлаушылық қаблеттерге негіз болады.

Ең соңында, баланың табиғи фондысындағы нерв әрекеттері типінің мәні зор, себебі ол нерв үрдістерінің (қозу, тежеу, т.б.) жүру ерекшеліктерін белгілейді. Бірақ баланың табиғи фондысының зор мәнін мойындай отыра, біз буржуазия психологтері мен педагогтері дәлелдегендей, адамның жетілуіне олар тәуелді болып отырған жағдайға өзгермейтін тағдыр ретінде әсер етуге тиіс деген қағиданы мойындамаймыз. Себебі, адамның тума берілетін ерекшеліктері әр уақытта, ең алдымен, оның әлеуметтік өмірімен байланысады. Адамдармен қарым-қатынас, баланың өзінің қоғамдық іс-әрекеттері оның тым мол табиғи мүмкіншіліктерін шегіне дейін дамытуы ықтимал, бірақ сонымен бірге адам өмірінің нақты жағдайлары бұл мүмкіншіліктердің дамуын тежеуі, бәсеңдетуі мүкін. Демек, бала тиісті мүмкіншіліктерге ие болған жағдайда және әлеуметтік өмірге араласа отырып, адамдармен қарым-қатынаста болған жағдайда ғана жетіледі.

Қоғамдық өмір мен іс-әрекет үрдістерінде табиғаттан ала келген баланың сезім органдары (түрлі-түсті жіктеу, байқау, дыбысты есту, музыкалық сезім) (қарым-қатынас үрдсінде оның сөзі дамиды, сөз топшылау қорытындылау) құралына айналады.

Сөйлеу мәнері, сөздік құрам – осының барлығы табиғаттан алған нышан-сан екінші сигнал жүйесі болып есептеледі де, адамның өмір сүруі әрекеттерінің үрдісінде, ортадағы жағдайлардың әсерімен, тәрбиенің әлеуметтік жүйесі арқылы дамиды.

Табиғи нышандар тым ерте және ересек кезеңдерде де байқалады.

Сонымен, баланың тумысынан алатын табиғи мүмкіншіліктері өте-мөте күшті, бірақ ол сол адамның әлеуметтік өмір әрекеттерінің барысында дамиды. Адамның өмір сүру ортасы болмаған жағдайда табиғи нышандардың, қабілеттер мен бейімділіктердің де күші жойылады. Бұған аңдар арасында қалған сәбилердің өмірі айқын дәлел бола алады.

Орта дегеніміз – адамның өмір сүретін әлеуметтік қоршауы. Бала жастан бастап-ақ, олар ата-аналарының өндірістегі еңбегін көріп өседі. Мектепте оқушы, әр салалы қоғамдық пайдалы еңбекке, өз коллективінің өміріне араласады.

Мектеп пен әлеуметтік ортаның ықпалдарымен баланың мақсаттары, алға талпынушылығы қалыптасады. Бірақ бала тек қана кең әлеуметтік орта арқылы ғана тәрбиеленбейді. Бала әр түрлі факторлар мен әсерлерге бағына салатын жанды қуыршақ емес. Ортадан ол өзінің дамуына қажетті талабына, нышанына сай құрылыс материалдарын ғана алады.

Мысалы: жарасымды тұрмыс жағдайларының өзі де шын мағынасында адамды қалыптастыра алмайды. Ал бұған қарама-қарсы ауыр материалдық жағдайдың өзінде де педагогикалық тұрғыдан кең әлеуметтік орта ұйымдастырудың нәтижесінде, дұрыс қойылған тәрбие жұмыстары арқылы заман талабына сай адам тәрбиелеуге болады.

Бала ата-анасы, мұғалімдер, жанұя мүшелері, мектептегі жолдастары мен оның қалыптасуында шешуші роль атқарады. Мысалы, ұлы жазушылардың табиғи қабілеттерінің дамуына өскен ортасы, жанұя дәстүрі, пікірлес достарының зор ықпалы тигені белгілі.

Бірақ осы ортаның өзі балаға тағдырлы түрде әсер ете алмайды. Баланың өмірі сол ортаның талаптарымен, сол ортадағы шындықпен, ондағы адамдармен байланысты болады.

Қорытынды: биологиялық фактормен баланы қоршаған орта факторларының арасында өзара тығыз байланыстылық болады. Өмірді мақсатты түрде ұйымдастыру арқылы ғана баланың табиғаттан ала келген қасиеттері дамытылады.

Тәрбие дегеніміз – баланың дамуына ықпал ететін үшінші фактор. Орта факторы сияқты бұл да дамып келе жатқан адамға сырттай ықпал жасайды. Оның басқа факторлардан айырмашылығы адамның дамуына әрқашан да мақсат көздеп, ықпал ету болып табылады.

Тәрбие мен қоршаған ортаның арасында күрделі байланыс бар. Мәселен, тәрбие ең алдымен әлеуметтік ортамен өзара әрекеттестікке түседі. Жұртқа мәлім, тәрбие әрқашан да әлеуметтік-экономикалық қатынастардың сипатына сай келеді. Мектептегі тәрбие жаппай ықпал етудің, мемлекет қолындағы барлық құралдардың (баспасөз, кино, радио, теледидар) оқушыларға тәрбие берерлік ықпалымен нығайтылады, сондай-ақ бұлар мемлекеттің саясаты жүргізуші де болып табылады.

Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін негізгі үш фактордың (тұқым қуалаушылық, орта, тәрбие) біршама ықпалын талдап, салыстыру нәтижесінде тәрбиенің ең күшті де, жан-жақты әсер етеін фактор екендігін көрсетеді. Тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп, тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалына белсенді әсер ете алады.

Сонымен тәрбие баланың дамуын қоғам талаптарына сәйкес бағыттап отырады:

а) белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-әрекеттерін ұйымдастырады;

ә) ортадағы жағдайлардан дамуына қажетті материалдарды іріктейді;

б) жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын жағымсыз ықпалдардан аластайды.

Біздің қоғамдық жағдайымызда тәрбие осылай баланың ортасына да, оның табиғатына да шешуші түрде әсер ете алады. Тәрбие баланың мүмкіншілігін анықтайды, ашады және оның табиғи нышандарының дамуына жағдай жасайды.

Дұрыс тиімді ұйымдастырылған тәрбие саласында баланың нерв жүйесі қызметінің ерекшеліктері ескеріледі, оның сезім органдарының дамуы қамтамасыз етіледі, баланың жеке басындағы нышандарының даму жолдары белгіленеді, оның қабілеттері қалыптасады.

Тәрбие осылай бала дамуын бағыттайды, басқарады, сондықтан да тәрбие баланы қалыптастырудағы негізгі күш. Тәрбие негізгі күш болғандықтан тәрбиенің жетімсіздігі, әлсіздігі баланың қалыптасуына кері әсер етеді. Адам тәрбиесі мен дамуы проблемасы зерттелуде. Балалардың қабілеті мен мүмкіндіктерінің ерекшелігіне психологтар, педагогтар және медицина қызметкерлері зерттеу жүргізуде.
Жеке адам тәрбиенің объектісі және субъектісі екендігі.

Жеке адамды дамытуда, оның белсенді өмірлік позициясын тәрбиелеу қазіргі қоғамды қайта құрудың демократиялық принциптерін жүзеге асырудың басты міндеттерінің бірі болып табылады.

Белсенділік – адамның іс-әрекеті барысында, қоғаммен жеке адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы барысында, өзін-өзі тәрбиелеуде, сонымен қатар әлеуметтік қоғамдық еңбек үрдісінде айқын көрінеді. Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі – қарым-қатынас жасау белсенділігі. Бұл белсенділік баланың білім алу, еңбек ету, әр түрлі қоғамдық жұмыстарға қатысуы барысында және өзін-өзі тәрбиелеуде бүкіл өмір сүруі барысында дамитын белсенділік.

Өсіп келе жатқан бала тәрбиенің объектісі болып қана қоймай, ол тәрбиенің субъектісіне айналуы керек. Бала тәрбиенің субъектісі болатын себебі: ол, бір жағынан, өзін қоршаған ортаны – объектіні танушы, білуші, екіншіден, өзінің белсенді іс-әрекеті арқылы сол өзі танып білген ортаға өз тарапынан ықпал жасайтын адам. Мақсатты, нысаналы, саналы, белсенді іс-әрекет баланың өзін-өзі тәрбиелеумен байланысты. Өзін-өзі тәрбиелеуде міндетті түрде қоғамдық-әлеуметтік мотив болу керек. Бала өзін қоршаған ортада, қоғам талабына сай өмір сүретін, еңбек ететін белсенді жеке адам ретінде қалыптасуы керек.

Бұл күндері жаңашыл-педагогтердің тәжірибелері баланы үнемі субъект позициясында болуына мақсатты түрде жасау арқылы оқушылардың белсенділігін қалыптастыруға болатындығын дәлелдеп отыр.

ДӘРІС № 15

МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ШЕБЕРЛІГІ

Тәрбиенің субъективті факторының маңызды қатарында – тәрбиешінің жеке басы болып табылады. Шәкірт тұлғасын сомдайтын ұстаз жақсы болмай, қоғамның келешегін құрушы азамат тәрбиелеу ісін жолға қою мүмкін емес. Олай болса. «Ел боламыз десек, тәрбиені бесігімізден түзеуден бастауымыз керек. Бесікті түзейтін мектеп пен ұстаздар қауымы екенін ұмытпаған абзал. «Ұстазы жақсының, ұстамы жақсы». «Ұстаз қандай болса, шәкірт сондай болмақ» деп халқымыз текке айтпаған.

Бірақ қазіргі мектепте тәрбие жүйесінде көп кемшіліктерін көруге болады. Осыған кінәлі тек қана тәртіпсіз оқушы, қоршаған орта, немесе балаға көңіл бөлмейтін ата-аналар емес, өз мамандығына жауапсыздықпен қарайтын тәрбиеші, ұстаз да кінәлі болып табылады.

Тәрбиешінің тәрбиленушіден алшақтығын авторитарлық педагогикалық туынды, кәсіби төмен деңгейдегі тәрбиеші негізгі себеп болады.

Сондықтан, қазіргі тәрбиешінің негізгі міндеттері: баланы қорғау, оған көрсететін ілтипат қайырымдылық, ең қарапайым адамдық сезім орын алу керек.

Балаға жолдастық қарым – қатынас арқылы әсерін тигізу керек.

Қазіргі уақытта Қазақстанда тәрбие мен білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Я.А. Коменский, И. Гербарттың дәстүрлі объект-субъектілі педагогиканың орнын басқасы басты, ол балаға оқу қызметінің субъектісі ретінде, өзін-өзі өзектілендіруге, өзін танытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылатын дамушы тұлға ретінде бағытталған. Мұндай жағдайда педагогикалық үрдістің маңызды құрамы оқу ісіндегі субъектілер-оқытушы мен оқушының тұлғалық бағытталған өзара әрекеті болып табылады.

Қазіргі білім технологиясында жеке тұлға ретінде мұғалімнің орны ерекше. «Жеке тұлға – бұл адамның психикалық, рухани мәні, ол әр түрлі жинақталған қасиеттер жүйесіне тән:

• 
  адамның әлеуметтік маңызды қасиеттерінің жиынтығы;
  
• 
  өзіне және өзімен-өзінің, дүниеге және дүниемен қатынастарының жүйесі;
  
• 
  іс-жүзінде асырылып жүрген әлеуметтік ролдер қызметінің жүйесі, мінез-құлық әрекетінің жиынтығы;
  
• 
  айналадағы қоршаған әлемді және онда өзін-өзі жете түсінуі;
  
• 
  қажеттілік жүйесі;
  
• 
  шығармашылық мүмкіндігі мен қабілеттерінің жиынтығы;
  
• 
  сыртқы жағдайларға әсерінің жиынтығы (Г.К. Селевко).
  

Педагогикалық технология кәсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады. «Педагогикалық технология» – бұл педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолындағы қолданылатын барлық қисынды ілім амалдары мен әдістемелік құралдарының жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті» – деп жазады М.В. Кларин. Басқа сөзбен айтқанда білімдарлық үрдістің көтеруін, оқыту мен тәрбиенің тиімділігін қамтамасыз ететін, бөлім болып табылады. Педагогикалық технология ағылшын тілінен аударғанда білімдарлық технология деп түсіну әлі де дұрыс аударма деп саналмай отыр. Дегенмен, білімдарлық технология оқу үрдісінде іске асырылатын және мұғалім іс-әрекетін жоспарлайтын дидактикалық модельдердің жобасын жасауды көрсетеді. Жаңа технология әр түрлі пәннің оқушыларының өз мамандығының сана деңгейіне, жұмыс істеу ерекшелігіне, әдістемелік тәжірибесіне шығармашылықпен қарауына, жаңашыл тәжірибелерін және әдістемелерін кеңінен пайдалануға мүмкіндік береді. Мұғалімнің кәсіби шеберлігін арттыруда негізгі элементтерінің ішінен оқыту моделінің ерекше схема түрінде, оқыту моделі жоғары саты – дидактикалық жүйе болса, төменгі саты әдіс - тәсіл – педагогикалық техника немесе оқыту моделінің схемасы.

«Педагогикалық технологиялар – бұл білімнің басымды мақсаттарымен біріктірілген пәндер мен әдістемелердің; оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан міндеттерінің, мазмұнының формалары мен әдістерінің күрделі және ашық жүйелері, мұнда әр позицияда басқаларына әсер етіп, ең соңында оқушының дамуына әсер еткен жағымды жағдайлар жиынтығын құрайды.

Бүгінгі таңда П.М.Эрдниевтің дидактикалық бірліктерді шоғырландыру технологиясы, В.Б. Эльконин мен В.В. Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы, И.Ф. Шаталовтың оқу материалдарының белгі және сызба үлгілері негізінде қарқынды оқыту технологиясы, М. Чошановтың проблемалық модульды оқыту технологиясы. В.М. Монаховтың, В.П.Беспальконың және басқа да көптеген ғалымдардың технологиялары кеңінен танымал. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалылық қағидасы бекітілген, бұл мұғалімдерге педагогикалық үрдісті кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға мүмкіндік береді. Қазіргі заман талабы: мұғалім оқушыға тек қана жаңа білім беріп қоймайды, оқушыға соны игеріп, ізденіп, талап, пікір таластыру деңгейіне жеткізу арқылы оның даму үстінде болғанын қалайды. Қазіргі білім технологиясында мұғалім оқушыға неғұрлым сенімділік білдіреді, пәнге деген қызығушылығын арттырады, өзіндік шығармашылық деңгейіне көтерілуге мүмкіндік жасайды.

Жалпы қазіргі білім технологиясында тұлға ретінде мұғалім педагогикалық шеберліктен және педагогикалық техникадан қалыптасады.

А.С. Макаренко өзінің педагогикалық тәжірибесінде жеке тұлғаның дамуын дұрыс қатынасты құру ретінде анықтады. «Біздің алдымызда әрқашан да екі объект – жеке адам және қоғам». Қарым-қатынас педагогикалық жұмыстың нағыз объектісін құрайтындықтан, барлық уақытта қарым-қатынаста боламыз. Қарым қатынастан тұлғаны бөліп тастау мүмкін емес. Сондықтан тұлғаның дамуын қарым-қатынастың дамуымен елестетуге болады.

Грузин педагогы Ш.А. Амонашвили ұстазға тән мінез-құлық сапасының төрт деңгейін көрсетеді: 1. Ұстаз балаларды аяламай, бәрін бірдей жақсы көру керек. 2. Өз ісіне сенімді болу, қиындықты жеңудің әдістемелік тиімді жолдарын іздестіре білуі керек. 3. Оқушыға оның көңіліне, оиына, санасына пайдалы ұғымды беріп, жарқын болашаққа жол сілтеу, қалыптастыру. Ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннің: «Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені жақсы мұғалім мектептің жүрегі» – деген болатын.

Ағартушы педагог Ы. Алтынсарин мұғалім мен оқушының арасындағы дұрыс қарым-қатынастың болуына ерекше көңіл бөледі. «Мұғалім балалармен істес болады: егер олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кінәламай, олардың санасына қондыра алмағаны үшін өзін-өзі кінәлауы тиіс. Мұғалім балалармен сөйлескенде ашуланбай, сабырлықпен сөйлесе білуі керек».

Ы. Алтынсариннің еңбектеріне талдау жасағанда әрқайсысында белгілі тәрбиелік маңызы бар идеялар, мұғалімге қажетті адамгершілік қасиет-сапалап жан-жақты қамтылғаны айрықша көзге түседі. Мұғалім мен оқушы әр түрлі екі субъект ізгілендірудегі мақсат осы екі түрлі рухани дүниені бірлестіру оқушының оқуға деген қызығушылығы оқулықтағы материалдармен ғана емес, оқытушымен қарым-қатынасы арқылы жүзеге асады. Егер мұғалім оқушы орындаған тапсырмаға зейін қойып, оны жақсы бағалап отырса, ол оқушының оқуға деген белсенділігі артады. Оқытушы әр оқушыға сенім білдіруі керек. Оқушы сана - сезіміне қандай да болмасын кемшіліктер болғанына қарамастан, оның өзінің мүмкіншілігін көрсете білуіне жағдай туғызу керек. Оқушының жетістіктеріне қуана білу, мадақтау, балаға үлкен қуаныш әкеледі.

А. Байтұрсынұлы өзінің «Мектеп керектері» еңбегінде былай деп жазды: «… Мұғалім қандай болса, мектеп һәм сондай болмақшы, яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы, солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі – білімді педагог, методикадан хабардар жақсы оқыта білетін мұғалім».

Баланың бойына білім нәрін себетін басты тұлға – ұстаз. Яғни, жас ұрпақты оқытуда тиімді жағдайлар жасау көбіне мұғалімге тікелей байланысты. Сондықтан, ұстаз ізденіс үстінде, оқытудың жаңа жолдарын енгізуді көздегені дұрыс болады. Педагогикалық қызметтің қалыптасуында қарым-қатынас түрлері ерекше орын алады, олар коммуникативтік, либералдық, демократиялық, шабыттандырушы және шығармашылық. Коммуникативтік стиль дегеніміз - тіл табысу, баланың ой-өрісіне ену, еркін сөйлесе білуге жол табу. Либералдық стилінде мұғаліммен оқушылар істерімен қылықтары ойластырылмаған, санасыз іс-әрекеттерге душар болады, пікір бостандықтарының мөлшерсіздігі сондай, оқушылар дөрекі мінез көрсетуге дейін барады. Демократиялық стилінде оқушылар өз пікірлерін ашық айтуға, ынта-жігерін жасырмауға үйренеді, міндетті жұмыстарға және қоғамдық жұмыстарға белсене қатынасын тиянақты орындайды. Мұғаліммен де, басқа үлкен адамдармен де, бір-бірімен де теңдік, сыйластық қарым-қатынаста болады.

Шабыттандырушы стиль көбіне интуитивтік және этико-интуитивтік мұғалімдерге тән. Бұл стильдегі сабақ беретін мұғалімдер оқушылардың әлеуметтік күш-қуатын пайдалануға ұмтылады және олардың перспективтік қабілетін ашуға тырысады. Мұғалім сабақтың қорытындысына емес, материалды түсіндіруге және балалардың пәнге деген тұрақты қызығуына назар аударады. Жақсы жағымды жақтары: мұғалімнің сыныптың көңіл-күйін сезе білуі, оқушылардың жан дүниесін түсінуді, олармен тең қарым-қатынас құра білуі. Мұндай мұғалімдердің негізгі ерекшелігі өз пәнін жетік меңгеруі, әдістемелік әдіс - тәсілдерге байлығы, сөйлеу әрекеттерінің күштілігі болып келеді. Шығармашылық стиль бойынша мұғалім өз бетімен әдіс-тәсілдерді іздеумен ерекшеленеді. Мұғалімнің кәсібилігін анықтайтын өлшемдердің арасында ең басты орында сөзсіз, ұстаздық қызметтің қорытындысы – оқушылардың тәрбиелілігі мен дүниеге көзқарас деңгейін алуы керек. Себебі, олар оқушылардың алған білімімен кешендесіп, өмірде бағыт-бағдар алуға көмектеседі. Осы дәрежеге оқушыларды шебер мұғалім жетектейді, ал оның жеке басына қандай қасиеттер тән?

Ең алдымен, ол мұғалімнің жоғары дәрежедегі идеялар мен ділдің иесі есебінде қалыптасуына негізделген идеялық дүниетанымдық дайындығы. Қазақстан мұғалімі жас ұрпақты тек жат жұрттық жақсы дәстүрлер негізінде, отансүйгіштікті Рим патрицияларының, ар намыстылықты француз серілерінің, отбасы берекелігінің герман бюргерлері, туралы әңгімелердің мысалында оқытуға тиіс емес. Ал оқушыларды қазақ халқының таңдаулы дәстүрлері үлгісінде оқыту үшін мұғалімге қазақ ділінің ерекшеліктерін білу қажет. Қазақ ділінің ерекшеліктерінің мәнісін қысқаша тұжырымдаған академик - ұстаз А.П.Сейтешев оның үш құрамды бөлігін атап көрсетеді – олар руханилық, халықтық және мемлекеттілік.

Руханилық қазақтардың қасиетін – мейрімділікті, адамгершілікті және жанқиярлықты біріктірсе, халықтық қауымдықты, дәстүрлікті және ашық жарқындықты, мемлекеттік, отансүйгіштік пен күшті мемлекеттік биліктің қажеттілігін мойындауды білдіреді. Міне, бұл тәрбие мен білім берудің дүниетанымдық негізі болулары тиіс. Ұстаз, біріншіден, халқымызға тән жастарымыздың да бойында бар адамгершілік сипаттағы дүниетанымына, өз мәдениетіне, әдет-ғұрып, салт-саналарына, қол өнері мен педагогикасына арқа сүйейтіндігіне және ашық жарқындығы мен бауырмалдығына, яғни қазақ ұлтының басқа халықтарын сіңіре алушылық қабілетіне ерекше назар аударғаны жөн.

Екіншіден, өзі оқытатын пәнді терең меңгеруге міндетті. Ол ақпараттарды еркін және икемді меңгеріп, оқушыларды өз білімінің аясында тез, әрі жеңіл түрде енгізіп, оларды сол білімдерді меңгертуге жұмылдыра алатындай болуы керек. Үшіншіден, өздігінен білім алуға ынталы болуы қажет. Бұл қасиет педагогке әр уақытта өз білімін толықтырып, шығармашылығын арттырып отыруға немесе «екі есе оқу деген» принципі іске асыруға мүмкіндік береді. Мұғалімнің жеке басының үлгісі кәсібилікпен біте қайнасқан қасиет болуы керек. Себебі, кез келген ұжымдағы қарым-қатынас мұғалімнің жеке басының үлгісімен тығыз байланысты.

Ұстаз кез келген жағдайларда ұстамды, шыдамды, әлсіз сезімтал әрі мейірбанды болу керек, яғни өз қызметі және оқушылармен қарым-қатынас жасау барысындағы мінез-құлқын үнемі бақылап отыратын болуы тиіс.

Жаңаша ойлайтын мұғалім міндетті түрде жаңа бағыттағы идеялар, технологияларды меңгеруді және сол білімдарлық технологияны меңгеруге дайын болу керек.