Мәтін бойы жылжу. Жылдам пернелер

үрдісінде оқушылардың алдын қойылатын педагогикалық мақсаттардың тізбегі мұғалімге айқын болуға тиіс.

«Мәтінмен жұмыс жасау ақпараттық технологиялары» тақырыбының аясында аталған мақсаттар мына оқыту тізімімен ұсынылуы мүмкін:

-МР табу және жіберу; анықтама алу;

-қазақша/орысша мәтінді теру; жоғарғы/төменгі регистрге ауысу (кіші, үлкен әріп); тыныс белгілері;

-редакциялаудың қарапайым әдістері: Del, Backspace пернелері; енгізу және ауыстыру режімдері;

-мәтінмен файлды ашу; мәтінді қарау, мәтін бойы жылжу әдістері;

-берілген мәтінді редакциялау: қателерді іздеу және түзету; жолды үзу, жолдарды қосу;

-дискіге құжатты сақтау;

-құжаттың пішімін қою: өрістердің өлшемі, жоларалық және абзацаралық интервалдар, абзацтық шегініс, жолдарды туралау;

-ұзінділермен жұмыс: абзацтарды және үзінділерді ерекшелеу, алмасу буфері арқылы орнын ауыстыру, көшіру; абзацтарды пішімдеу;

-шрифттермен жұмыс жасау: шрифттің типін, өлшемін, кескінін, ерекшеленген үзіндінің шрифтін өзгерту;

-колонтитулды және иллюстацияларды енгізу;

-іздеу және ауыстыру;

-

көп терезелік режімде жұмыс жасау: бірнеше құжатпен жұмыс жасау, әртүрлі құжаттардың арасында үзінділердің ауысуы;

-гиперсілтемелерді құру және қалыптастыру.

-компьютерлік графиканы қолдану аймағы;

-қолданбалы бағдарламалық құралдар;

-графикалық редактордың (ГР) ортасы;

-ГР жұмыс режимдері;

-ГР-мен жұмыс жасау бұйрықтары;

-графикалық редактордың өндейтін деректері.
Компьютерлік графиканы қолдану аймағы. Компьютерлік графиканы қолдану қосымшаларына: ғылыми, іскерлік, конструкторлық, көрнекілік (иллюстрациялық), көркем және жарнамалық графика жатады.

Компьютерлік графикалық технологиялар мына негізгі салаларда қолданылады:

-пайдаланушының графикалық интерфейсі;

-арнайы әсерлер (орысш. – спецэффекты), көзбен шолу әсерлері (орысш. – визуальные эффекты, VFX), цифрлы кинематография;

-цифрлы теледидар, дүниежүзілік тор, бейнеконференция;

-цифрлы фотография және фотографияларды өңдеу мүмкіндіктерінің өсуі;

-цифрлы суреттер;

-ғылыми және іскерлік деректерді гафика түрінде көрсету;

-компьютерлік ойындар, виртуалдық шындық жүйелері (мысалы, ұшақты басқарудың жаттығу құрылғысы);

-автоматтандырылған жобалау жүйелері;

-компьютерлік томография;

-кино және теледидар үшін компьютерлік графика;

-лазер графикасы.

Компьютерлік графика — бұл оқушылардың нақтылы көзбен көруін қажет ететін ақпараттық технологиялар аймағы. Сондықтан компьютерде компьютерлік графиканың әртүрлі өнімдерін: бояулы суреттер, схемалар, сызбалар, диаграммалар, анимациялық және үш өлшемді графика үлгілерін көрсету өте маңызды.

Сонымен қатар, балалар жақсы көретін компьютерлік ойындарында – күрделі графикалық интерфейстер болатынына оқушылардың назарын аударған жөн. Компьютерде үш өлшемді шындық бейнені шығараруға арналған бағдарламада, математикалық есептеулер көп болады. Графиканы бағдарламалау – қазіргі заманғы бағдарламалаудың ең күрделі аймағының бірі болып табылады.

Қолданбалы графикалық пакеттердің болуы, пайдаланушылардың қалың тобына компьютерлік графиканы қолдану мүмкіндіктерін кеңейткенін айта кету қажет.

Базалық курстың бұл бөлімінің теориялық мазмұнына, компьютердің жадында бейнені ұсыну жатады. Бұл сұрақтарды оқыту әдістемесі осы құралдың 6.4.1-бөлімінде талқыланды. Компьютерлік графиканың аппараттық құралдарын оқыту қарастырылды.

Қолданбалы бағдарламалық құралдар. Графикамен жұмыс жасауға арналған көптеген қолданбалы бағдарламалар бар. Компьютерлік графиканың әр саласына арналған өз бағдарламасы болады. Мысалы, ғылыми деректерді өңдеу үшін Graher бағдарламасы қолданылады; инженер-конструкторлар сызбаларды дайындау үшін AutoCad пакетін пайдаланады, т.с.с.

Қандай болса да мамандандырылған бағыты жоқ, «ерікті сурет салуға» немесе сканірленген бейнелерді редакциялаға арналған қолданбалы бағдарламаларға «графикалық редактор» деген атау қолданылады. Графикалық ақпаратты ұсынудың екі – растрлық және векторлық принципіне сәйкес графикалық редакторлар – растрлық және векторлық деп бөлінеді.

Растрлық графика – бейнені пиксельдердің (нүктелердің) матрицасы түрінде ұсынады.

Растрлық графикалық редакторлар көбіне фотосуреттерді өңдеу, ретушь жасау үшін фотосуреттерге ұқсас иллюстрацияларды және графикалық планшеттің көмегімен қолмен сурет салуға ыңғайлы.

Қарапайым растрлық редакторлар қатарына PaintBrush және Paint жатады (екіншісі біріншінің даму нәтижесінде пайда болды).

Растрлық Adobe Photoshop редакторын кәсіби дизайнерлер қолданады. Оны көбінесе сканірленген бейнелерді (фотосуреттерді, суреттердің репродукцияларын) редакциялау, коллаж, көркемөнер композицияларды және т.б. жасау үшін пайдаланылады.

Векторлық графика – геометриялық қарапайымдарды: сызықтарды, көпбұрыштарды, шеңберлерді және эллипстерді, Безье қисықтарын пайдаланады. Векторлық графикалық редакторлары пайдаланушыға тікелей компьютер экранында векторлық бейнелерді жасауға және түзетуге, сонымен қатар, оларды әртүрлі векторлық форматта (мысалы: CDR, AI, EPS, WMF немесе SVG) сақтауға мүмкіндік береді.

Microsoft Windows операциялық жүйесіне бағыталған ең белгілі графикалық редакторлар: Corel Draw, Adobe Illustrator, Macromedia Free Hand.

Векторлық редакторлар беттерге белгі қоюды жасауға, типографиялық бейнелерді, логотиптерді, sharp-edged artistic иллюстацияларын (мысалы, мультипликация, clip art, күрделі геометриялық шаблондар), техникалық иллюстрациялар, диаграммаларды жасауға және блок-схемаларды құруға ыңғайлы.

Компьютерде кәсіптік сурет салу үшін де векторлық типті редакторлар қолданылады. Олардың ішіндегі ең белгілісі ол CorelDraw редакторы. Оның кәсіптік мүмкіндіктері өте мол, сонымен қатар, балалардың көркемөнер шығармашылығы үшін де қолдануға болатын кәсіби редактор.

Оқу мақсатына жету үшін, информатика сабақтарында Paint сияқты редакторларды қолдану жеткілікті. Растрлық редактор оқушыларға суреттің дискреттік (пиксельдік) құрылымын көрнекі көрсетуге, әрбір жеке элементінің масштабтын ұлғайтып, суретті анығырақ етіп салуға мүмкіндік береді.

Тағыда бір пайдалы оқыту элементі – түстерді араластыру тәртібін көрсету мүмкіндігі. Ол үшін Paint редакторының бас мәзірінде мына пункттер таңдалады: Палитра  Изменить палитру  Определить цвет. Шыққан «Изменение палитры» терезесі түстермен эксперимент жасаудың тамаша құралы болып табылады. Пайдаланушы түстің реңін (орысш. – оттенки), қарама-қарсылы (орысш. – контрастность), ашықтығын (орысш. – яркость) өзгертуіне, пайда болған түстің құрамын (қызыл-жасыл-көк – ҚЖК, орысш. – КЗС) байқауға болады. Пайдаланушы өзінің жасаған түсін, редактордың палитра тақтасына енгізіп қоюына болады.

Растрлық сурет салу принципі – суреттің әр жеке пикселін бояу. Растрлық редакторларға тән жағдай – онда қылқалам, қарындаш, өшіргіш сияқты құралдардың болуы. Бұл құралдар векторлық редакторларда болмайды. Онда сурет салу графикалық қарапайымдармен (сызықтармен, доғалармен, эллипстермен және т.б.) әртүрлі әрекеттер жасау арқылы жүзеге асады. Суреттің бұл элементтерін кез келген уақытта өзертуге: қысуға, созуға, аударуға, орнын ауыстыруға, жоюға болады. Растрлық редакторларда да графикалық қарапайымдар қолданылады. Әйтсе де, олардың қолдануы, қағазда сурет салған кезде сызғышты лекаланы, циркульді т.б. сызба құралдарын қолданғанға ұқсайды. Ондай элементті бір салынған соң өзгертуге болмайды, сондықтан оны тек қана өшіру керек.

Алдындағы бөлімдегі сияқты, графикалық редактормен таныстыруды виртуалды орындаушының әдістемелік схемасы бойынша өткізу қажет.

Экранның төменгі жағында палитра тақтасы орналасады, одан суретші қажат түсті бояды таңдайды. Экранның қалған бөлігі бос жұмыс өрісі болады. Жұмыс өрісінің үстінде ГР жұмыс режімдерін өзгертуге қажет бұйрықтар мәзірі болады.

Суретпен жұмыс жасау режімі (сурет салу). Бұл режімде жұмыс өрісінде құралдың бейнесі тұрады. Пайдаланушы суретті кескіндейді, оны редакциялайды, оның үзінділерімен манипуляциялық әрекеттерді орындайды.

Сайманды таңдау және икемдеу режімі. Нұсқаушы-меңзер саймандар тақтасы (саймандар мәзірі) аймағында болады. Бұдан басқа, мәзір көмегімен, анықталған сызықтың типіне, еніне, бояу әшекейіне сайманды икемдеуге болады.

Жұмыс түстерін таңдау режімі. Меңзер палитра тақтасы аймағында болады. Мұнда суреттің, фонның түстерін қоюға болады. Кейбір ГР-лар пайдаланушыға палитраны өзгертуге мүмкіндік береді.

Сыртқы құрылғылармен жұмыс жасау режімі. Бұл режімде суретті дискіге жазу, дискіден оқу, суретті баспаға шығару бұйрықтарын орындауға болады. Кәсіби ДК-де графикалық редакторлар бейнені қағаздан енгізу үшін сканермен жұмыс жасай алады.

Графикалық редактордың бұйрықтар жүйесі. Жоғарыда аталған режімдердің әрқайсысында, пайдаланушы ГР бұйрықтарының анықталған жиынтығымен жұмыс жасауы мүмкін. Олардың барлығы графикалық редактордың бұйрықтар жүйесін құрайды. Әртүрлі ГР-да, әртүрлі компьютерлерде бұйрықтар жүйесінде өзгешеліктер болуы мүмкін.

ГР бұйрықтар жүйесіне мыналар жатады:

• 
  сайманды таңдау бұйрықтары;
  
• 
  сайманды икемдеу бұйрықтары (сызықтың ені, әріптердің шрифті);
  
• 
  түстерді таңдау бұйрықтары;
  
• 
  суретті масштабтау бұйрықтары;
  
• 
  алмасу буфермен жұмыс жасау бұйрықтары (кесіп тастау, көшіру, қою);
  
• 
  ерекшеленген үзінділермен манипуляциялық әрекеттер жасау бұйрықтары (бұру, созу, айналы аудару);
  
• 
  сыртқы құрылғыларға суретті енгізу/ шығару бұйрықтары.
  

-электондық кестелерді (ЭК) қолдану аймағы;

-кестелік процессордың (КП) ортасы;

-ЭК құрылымдық объектілері;

-ЭК ұяшықтарындағы деректер, оның типтері, құрылымы;

-ЭК адрестеу тәсілдері;

-КП жұмыс режімдері;

-бұйрықтар жүйесі.

MS Excel (XL) – электрондық процессор, кесте түрінде ұйымдастырылған ақпаратты енгізуге, өңдеуге, автоматтандырылып санауға арналған арнайы бағдарламалық жүйе. Құрылымы күрделі кестелерді құруға, әдемілеп өңдеуге, сонымен қатар, жеке ұяшықтарда, жолдарда, бағаналарда және матрицаны есептеу, іріктеу мүмкіндігі мол. XL – өзінің есептерін шығыратын бағдарламалау жүйесі.

Электрондық кесте деген не? Бұл бүтін кешендік есептерді шешуге мүмкіндік беретін ақпараттық технологиялардың құралы.

1. Есептеулерді орындау. Ежелден көптеген есептеулер кестелік пішінде орындалады, әсіресе іс-қағаздарын жүргізу, толып жатқан есептеу тізімдемелері (орысш. – ведомости), шығыс сметалары және т.б. Бұдан басқа, сандық әдістермен есептелетін математикалық есептердің бүтін бір қатарын кестелік пішінде орындау ыңғайлы. ЭК ондай есептеулерді автоматтандырудың ыңғайлы құралы болып табылады. Бұрын, көптеген есептеулерді ЭЕМ-де шешу үшін тек қана бағдарлама құру қажет болса, қазір оларды электрондық кестелерде жүзеге асыру мүмкіндігі пайда болды.

2. Математикалық модельдеу. ЭК-де математикалық формулаларды пайдалану, кейбір нақты жүйенің әртүрлі параметрлері арасындағы өзара байланыстарын ұсынуға мүмкіндік береді. ЭК негізгі қасиеті – формуладағы операндалардың мәндері өзгергенде оны лезде қайта есептеу мүмкіндігі. Осы қасиеттің арқасында, электрондық кесте сандық экспериментті: параметрлерді таңдап алу, модельдену жүйенің тәртібін болжау, тәуелділіктерді саралау, жоспарлау және т.с.с. ұйымдастырудың ыңғайлы құралы болып табылады.

3. Электрондық кестелерді деректер қоры есебінде қолдану. Әрине, бұл аймақта ДҚБЖ салыстырғанда, электрондық кестелердің мүмкіндіктері әлдеқайда аз. Алайда, онда реляциялық ДҚБЖ тән, деректермен кейбір манипуляциялық амалдар жүзеге асырылған. Олар, белгіленген шарт бойынша ақпаратты іздеу және іріктеу амалдары.

Сабақтарда оқушылар нақты кестелік процессорды игеруге тиіс. Курстың ақпараттық технологияларын қарастыратын алдындағы тақырыптар сияқты, ЭК оқыту тәртібі, виртуалды орындаушының әдістемелік схемасы бойынша орта, деректер, жұмыс режімдері, бұйрықтар жүйесі өтуге тиіс.

Кестелік процессордың ортасы. Базалық курста қарастырылатын MS Excel электрондық процессорының стандартты терезесінің интерфейсі мына компоненттерден тұрады1:

Тақырып жолы – «Свернуть», «Развернуть», «Закрыть» батырмалары бар терезенің ең жоғарғы жағындағы жол.

Мәзір жолы. Excel-ң жұмысын ұйымдастыратын негізгі бұйрықтар тізімінен тұрады. Олардың әрқайсысы иерархиялық бұйрықтар жүйесін құрайды.

Пайдаланушы экранға өзіне қажет саймандар тақтасын қою мүмкіндігі бар. Ол үшін – Вид  Панели инстументов  қажет саймандар тақтасының атауының қасына шертіледі. Әдетте, экранда мына саймандар тақталары тұрады:

Стандартты саймандар тақтасы – жиі кезігетін амалдарды орындауға арналған батырмалар орналасқан. Форматтау (пішімдеу) саймандар тақтасы – ұяшықтардағы мәтінді және сандарды пішімдеуге арналған батырмалар орналасқан.

Формулалар жолы – үш бөлімнен тұрады: сол жағында ағымды ұяшықтың адресі нұсқалады, ортасында – дайындалған әрекетті қайтару (немесе Esc), жасыл – енегізу (немесе Enter), fx – Вставка функции қосымшасын шақыру батырмасы орналасады. Бұл батырмамен көптеген әртүрлі функцияларды – қаржылық (финансовый), статистикалық, математикалық және басқаларды шақыруға болады. Егер формула жолы тақтада жоқ болса, онда: Вид  Строка формул бұйрықтар тізімін орындап қоюға болады.

Электрондық кестенің жұмыс өрісі жолдардан және бағаналалардан тұратын матрица түрінде ұсынылады.

Жолдар – жоғарыдан төмен қарай 1-ден бастап нөмірленеді. Бағаналар – солдан оңға қарай, алфавит ретімен, латын әріптерімен аталады: A, B, … , Z, AA, AB, …, AZ, BA, BB, …, IU, IV.

Жолдар мен бағаналардың саны электрондық кестенің нұсқасына байланысты, мысалы, MS Excel 2003-ң әр парағы – 65536 жолдан, 256 бағаннан тұрады.

Жағдай жолы – терезенің төменгі жағында орналасқан. Амалды орындау барысы немесе таңдалған бұйрық туралы ақпаратты бейнелейді.

Парақтардың жарлықтары – Лист1, Лист2, …

Айналдыру жолақтары (скроллингтер) – терезенің төменгі және оң жағында орналасады.

Ұяшықтың меңзері – маркері бар тік төртбұрыш рамка. Меңзер тұрған ұяшықты – ағымды ұяшық деп атайды.

Ұяшықтарға деректерді енгізу үшін ұяшықты шертіп, санды немесе мәтінді теріп, міндетті түрде Enter-ді немесе көрсеткіш пернелерінің біреуін немесе формулалар жолындағы жасыл (ввод) батырмасын басу қажет.

Ұяшықтарды пішімдеу. Ұяшықтағы деректер әртүрлі пішімдерге өзгертілуі мүмкін. Деректердің көрсетілуіне тапсырыс беруге болады:

1) санды неше ондық белгіге дейін дөңгелектеуді;

2) теріс сандарды экранда қалай бейнелеуді (мысалы, оларды жазғанда қызыл түсті немесе алдында «-» белгісін қолдану);

3) ақшалық шамалар болғанда қандай валютаның символын қолдануды (мысалы, $ немесе тнг.);

4) мерзім/уақыт мәндерімен жұмыс жасағанда, мерзім/уақыт-тың (мысалы, день/месяц/год немесе месяц/год) бейнелену типін таңдау.

Ұяшықта қажет пішімді қою мысалдарын келтірейік.

1-мысал: сандық пішімді қою тәртібі: керек ұяшықтарды ерекшелеу  Формат  Ячейки  Число  Числовой  керек параметрлерді таңдау (теріс сандарды, ондық таңбалар санын,)  ОК.

2-мысал: ұзын мәтінді тар ұяшықта орналастыру тәртібі: қажет ұяшыққа меңзерді қою  Формат  Ячейки  Выравнивание  Переносить по словам (қанатша қою)  ОК. Осыдан кейін енгізілген мәтін ешқашанда ұяшықтың шекарасынан шықпайды.

Парақ (Лист) – жұмыс кітабының немесе файлдың (Книга) жеке құжаты. Парақ – деректерді енгізуге арналған ұяшықтардан тұратын аймақ.

Пайдаланушыға ыңғайлы болу үшін ұяшықтар тор сызықтарымен бөлінген, әйтсе де баспаға тор шықпайды, сондықтан шығару алдында кестені ерекшелеп шекара сызықтарын қою қажет.

Экранда бүкіл электрондық кесте (құжат) көрінбейді, тек оның азғантай ғана бөлігі тұрады. Экран арқылы, пайдаланушы құжатты жылжыта отырып, толық қарап шығу мүмкіндігі бар. Құжат толық көлемде жедел жадыда сақталып тұрады. Электрондық кесте сақталып тұрған жадының негізгі бөлімінен басқа оның қосымша бөлімдері де қолданылады:

• 
  кестенің үзінділерінің көшірмелерін сақтайтын буфер;
  
• 
  анықтамалық ақпаратты орналастыруға арналған жады бөлімі.
  

Парақ қосу – Вставка  Лист. Немесе ағымды парақтың жарлығын оң батырмамен шертіп  Добавить  Лист  ОК. Жаңа парақ ағымды парақтың алдына қойылады.

Әдетте бір кітаптағы парақтар арасындағы ақпарат логикалық байланыста болады. Жұмыс кітабының мысалы ретінде бір ұжымның құжаттар жиынын келтіруге болады – бухгалтериялық формалар, налогтар, кадрлар, т.б. Басқаша айтсақ, Жұмыс кітабын – бұл парақтар тігілген тезтікпе (орысш. – скоросшиватель) деуге болады, парақтарды қосуға, жоюға, орындарын ауыстыруға, құжаттарды өзгертуге және т.б. әрекеттер жасауға болады.

- сандық (яғни цифрлар, ондық бөлгіш, , #, %, +, -) – әртүрлі пішімдерде болуы мүмкін, атап айтқанда: денежный (ақшалық), процентный (пайыздық), финансовый (қаржылық), экспоненциальный (экспоненциалдық);

- символдық (мәтіндік, барлық басқа символдар);

- мерзім және/немесе уақыт;

- логикалық.

Деректердің құрылымы. Электрондық кестеде ұсынылған, деректердің минималды құрылымдық элементі – ұяшық. Негізгі жұмыс ұяшықтармен жүргізіледі: олар толтырылады, редакцияланады, тазаланады.

Ұяшықтардан тұратын – тұтас деректердің құрылымы – бағана және жолдар болып бірігеді. Сондықтан кестелік процессорда жолдармен немесе бағандармен тұтастай – жою/кірістіру амалдардын жасауға болады. Мысалы, жаңа бағанды кірістіру тәртібі: кестеде баған қойылатын тұстағы бағанды ерекшелеу  Вставка  Столбцы.

Электрондық кестелерде базалық құрылымдық ұғым – ұяшықтар диапазоны (блок) ұғымы.

Ұяшықтар диапазоны – қос нүктемен бөлініп жазылады, мысалы, А2:А5 жазылымы – А2, А3, А4, А5 ұяшықтар жиынын көрсетеді. Мысалы: A2:C3 жазылымы – жоғарғы сол жақ А2 ұяшығынан бастап төменгі оң жақ С3 ұяшығына дейінгі ұяшықтар диапазонын көрсетеді, яғни: A2, B2, C2, A3, B3, C3 ұяшықтарына сәйкес.

Мысалы, -6,1514 сандық тұрақтысы нүкте арқылы жазылады: -6.1514, әйтсе де Excel-де үтір арқылы жазыла береді.

Сандық тұрақтыны экспоненциалды пішіне жазғанда алдымен мантисса, одан соң – Е латын әрпі (үлкен немесе кіші әріп), одан кейін – реті жазылады. Мантисса бүтін тұрақты немесе тиянақты нүктелі тұрақты түрінде, ал реті – тек қана екі орынды тұрақты түрінде жазылады. Экспоненциалды пішіндегі сандық тұрақты, ол мантиссаны, рет санына тең дәрежеге шығарылған 10-ға көбейту деп түсініледі. Мысалдар: а) 0,0001 саны былай жазылады: 1Е-4 немесе 0.1Е-3; б) 1000000 саны: 1Е6 немесе 1Е+6.

Айнымалылар. Кестенің әр ұяшығын кестелік процессордың жады ұяшығы деп түсінетін боламыз. Әрбір ұяшықтың – бағанның атауынан және жолдың нөмірінен құралған, өз атауы (адресі) бар. Әр ұяшықта тек қана бір типті деректер сақталады. Мұнда бағдарламалау тілдеріндегі айнымалы ұғымымен тікелей ұқсастық байқалады.

Айнымалы – мәнді жазуға/сақтауға арналған аты аталған жадыдағы орын. Айнымалылар типі белгіленген әртүрлі мәндерді қабылдайды. Әр айнымалы символдық атаумен (идентификатормен) белгіленеді. Кестенің ұяшығын айнымалы деп қарастыруға болады. Демек, A1, B7, C3, G10 және т.с.с. ұяшықтардың адрестері – айнымалылардың атаулары болады.