Өзіндік бақылауға сұрақтар

1. 
   Азықтандыру нормасының мал шаруашылығындағы маңызы қандай?
   
2. 
   Малдарды азықтандыру және типтік рацион туралы айтыңыз.
   
3. 
   Толыққанды азықтандыруға бақылау қалай жүргізіледі?
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Мал шаруашылығының халықтық маңызы.
   
2. 
   Мал шаруашылығының пайда болуы.
   

Мал шаруашылығы ауыл шаруашылығының маңызды саласы, ол қалқымызды әртүрлі тағамдармен,жеңіл өнеркәсіпті құнды шикізат өнімдері мен қамтамасыз етеді. Ет, сүт, жұмыртқа және олардан өңделген өнімдер калориялығы жағынан жоғары биологиялық аса құнды азық болып ерекшеленеді. Жүн, түбіт, тері, елтірілер, киім, аяқ киім және т.б. өнеркәсіп тауарларын дайындауға қажетті шикізат көзі болып табылады. Малдың мүйізі мен тұяқтарын, сүйектерін өңдеу арқылы олардан әртүрлі бұйымдар, сувенирлер, түймелер, клей және т.б. заттар жасайды. Кейбір өнімдерінен (ішкі мүшелері мен ұлпаларынан) дәрі -дәрмектер мен препараттар жасалады. Кейбір өнімдерінің қалдықтарынан мал азығы (тартылған сүт, ет-сүйек ұны, сүйек ұны) үшін қолданылады. Малдың қиы бағалы мүшейкалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Малдың кейбір түрлерін (жылқы, түйе, өгіз, есек) күш-көлік ретінде пайдаланады.

Ірі қара өсіру қоңыржай белдеудің табиғи және мәдени жайылымдармен жақсы қамтамасыз етілген орман, орманды дала, дала аймақтарында жақсы жолға қойылған. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр. Өндірілетін сүттің барлығын дерлік, ал еттің 35%-ын осы ірі қара малы береді. Интенсивті сүтті және етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы дамыған елдерге тән, оларда мал қолда да, жайылымда да бағылады. Өнімділік өте жоғары болғандықтан, бұл шаруашылық саласы жылдан-жылға өркендеуде. Етті бағыттағы мал көбінесе қоңыржай және субтропиктік белдеулердің неғұрлым құрғақ аудандарында таралған. Онда экстенсивті отарлап жайылымда бағу және көшпелі мал шаруашылығы басым келеді. Дүниежүзінде етті ең көп өндіретін елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады

Сүт өндіру бағытындағы ірі қара өсіру көбінесе қала маңы мен халық тығыз қоныстанған аудандарда дамыған. Әсіресе Еуропа мен Солтүстік Американың орман зонасында орналасқан елдерде жақсы жолға қойылған. Сүт өндіруден АҚШ, Ресей, Үндістан, Бразилия және Батыс Еуропа елдері ерекше көзге түседі. Жайылымдық жерлер мен шөптесін өсімдіктердің жеткілікті болғанына қарамастан, Африкада, әсіресе оның тропиктік аймақтарында ірі қара саны өте аз. Оның басты себебі — ұйқы ауруының қоздырғышын тарататын цеце шыбыны. Сондықтан мұнда бұл ауруға шалдықпайтын ірі қарадан зебу өсіріледі

Шошқа шаруашылығы дүниежүзілік ет өнімінің 40%-ға жуығын береді, қазір оның саны 0,8 млрд-тан асып отыр. Ірі қарамен салыстырғанда күй талғамайтындықтан және тез өсіп-өнетіндіктен бұл шаруашылық адамдар тығыз қоныстанған аймақтарда кең тараған. Дүниежүзіндегі шошқа санының жартысына жуығы Азияға, оның ішінде, ең алдымен, Қытайға келеді. (Азияның кандай елдерінде шошқа мүлдем өсірілмейді, оның себебі неліктен?) Сонымен қатар АҚШ, Бразилия, Германия, Ресей, Польша елдерінде де шошқа шаруашылығы жақсы дамыған.

Қой шаруашылығы ет-жүн бағытындағы және биязы, жартылай биязы жүн бағытындағы болып бөлінеді. Ет-жүн бағытындағы қой шаруашылығы ылғалы жеткілікті және климаты біршама жұмсақ аудандарда, ал биязы жүнді қой шаруашылығы неғұрлым құрғақ аудандарда таралған. Дүниежүзі бойынша қой саны 1,2 млрд басқа жетіп отыр. Қой шаруашылығының ет-жүн бағытындағы тауарлы өндірісі Солтүстік және Оңтүстік Американың, Аустралия мен Оңтүстік Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және субтропиктік белдеулерінің құрғақ аудандарында жақсы дамыған. Биязы жүнді қойлар өте сапалы жүн береді, ол жүн маталарын жасау, кілем тоқу мен тері-былғары өнеркәсібінде қолданылады. Алдыңғы Азия, Орта Азия және Оңтүстік Африка елдерінде қаракөл елтірісін дайындау жолға қойылған. Дүниежүзіндегі қойы ең көп ел — Аустралия (130 млн астам), одан кейін Қытай (112 млн-нан астам). Ал Қазақстандағы қойдың саны 2008 жылы 16 млн-нан сәл ғана асты. Жүн өндіруден жетекші елдер қатарына Аустралия, Қытай, Жаңа Зеландия, Уругвай және Ресей жатады.

Қой шаруашылығының дүниежүзіндегі аса ірі аймағы — Аустралияның шөлейтті аудандары. Қойдың басым көпшілігі жеке иелерге немесе компанияларға қарайтын ірі қой шаруашылығында өсіріледі. Ондай шаруашылықтар "шипстейшнз" деп аталады. "Шипстейшнз" ондаған, кейде тіпті жүздеген мың гектарды алып жатады. Оның ең үлкенінің ауданы 2 мың км2-ден асады. Мұнда бір мезгілдегі қой басы 10—20, тіпті 50—100 мыңға дейін жетеді. Қой бүкіл жыл бойы табиғи жайылымдарда жайылып бағылады. Көбінесе жоғары сапалы жүн беретін биязы жүнді қой тұқымы — Аустралия мериносы өсіріледі. Гоулберне қаласында осы қойға "Үлкен Меринос" деп аталатын ескерткіш орнатылған.^[1]

Құс шаруашылығы — ауыл шаруашылығының ең жаңа және ең қарқынды дамып келе жатқан саласы. Өнімнің қысқа мерзімде өндірілуі нарық сұранысына бағыт-бағдар ұстауға мүмкіндік береді. XX ғасырдың екінші жартысынан бастап, Солтүстік Америка мен Батыс Еуропа елдерінде бройлер балапандарын өсіретін ірі құс өсіру кешендері қалыптаса бастады. Бүгінгі таңда құстың саны жөнінен Қытай, АҚШ, Ресей, ал жұмыртқа өндіруден Қытай, АҚШ, Жапония, Ресей және Үндістан ерекше көзге түседі. Тауарлы құс шаруашылығы, негізінен, қала маңдарында шоғырланған. Ал соңғы жылдары жоғары маманданған құс шаруашылықтары арзан жұмысшы күші жеткілікті климаты қолайлы аудандарға ауысуда.

Өзіндік бақылауға сұрақтар:

1. 
   Мал шаруашылығының халықтық маңызщы туралы айтыңыз .
   
2. 
   Мал шаруашылығы қай кезде пайда болды?
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Бонитировка туралы түсінік.
   
2. 
   Асыл тұқымды шаруашылықтарда бонитировка жүргізу.
   

^Бонитировка - малды ірІктеу (таңдау) мен жеке-жек^ бағалаудын практикалык тәсілі.

Бонитировкамен малдың өнімділігІ мен тұқымдық бағасын мына белгілер бойынша аныктайды: шығу тегі, экстерьері. тірі салмағы, онІмділігі, т.б. Аналық пен аталыктарды бағала бағыттагы негізінде ең жаксысын ІрІктеп алады.

Түқымдык және трварлы бағыттағы шаруашылыктағы барлық мащар бонитировакалануы керек. Бонитировканы инструкция бойынша әткізеді, бонитировкалаудьщ екі түрі бар; бірі - кластық, екІншісі – жеке бонмтировкалау. Кластық бонитировкалау товарлы бағыттағы шаруашылықтарда қолданылады. Жеке-жеке бонитировкалау асылдандыру шаруашылықтарында колданьілады.

Малдарды жылда бокитировкалайды: койды - көктемде (қыркуға дейін), ірі кара, шошка мен жылкыны - жаздын аяғында - куздің басында (тамыз-кьгркүйек).

Малдарды бонитировкалауды жүргізу зоотехник, малдәрігер маманы, шаруашылык басқаруьшан тұратын комиссияның кузырында. Сондай-ақ, комиссия жұмысына бригадир, сауьшшы, малшы, жылкышы, т.б. катысады. Комиссня барлық малдарга жеке баға береді және оны келешекте қолдануға корытынды жасайды.

Бонитировкалауда малдар келесі белгілері бойьшша бағаланады: сиыр- шығу, тірі салмағы, экстерьері, сауылуы және сүтінін майлылыгы; бүка - шығу тегі, тірі салмағы. зкстерьері мен урығынын саласы; жун бағытьшдагы кой - шыгу тегі. тірі салмағы, экстерьері. жетілуі, сутттілігі. өнімдІлІгІ; қабан - шығу тегі, тірі салмағы, экстерьері мен урығының сапасы; бие — шыгу тегі, өсуі, экстерьері мен урығынын сапасы.

Бонитировканы барлық зоотехникалык документгерді қолданыл малды тікелей карау мен жүргізеді. Малды тікелей қарауда коңдылығьш, салмағын өлшейді, елшемдерін алады, малдын типін аныктайды және оның экстерьерІн бағаланды.

Зоотехникалык жазбалар бойынша бонитировкалық кластың саны да түрліше. Мысалы: ірі қара ушІн 4 класс; элита -рекорд, элита, \~ш\ және 2-ші класс; шошка малына —3 класс; элита, 1~ші, 2-шІ класс; биязы жүнді койға - класс; ],2-ші. 3-ші, 4-ші класс, бірінші кластан элита тобына ең жаксылары алынады.

Әлита - рекорд пен элита класына көрсеткіштер жоғарылайды, 2-ші класта төмендейді.

Лробонитировкаланған малдардың класын аныктаган сон топтарға бөледі. Ірі караны асыл тұқымдастыру шаруашылықтарында малдын асылтүқымдык тағайындалуына сәйкес келесі топтар құрылады:

]) негізгі асылтүқымдық топқа - ірі қараның асылтуқымдык сапасының жоғарысын жатқызады;

2) екінші тұқымдық топта - тайыншаларды тұкымдык табынды
кенейту ушін, ал букаларды тукымға сату үшін есіреді;

3) үшінші тогтқа - жарамсыз деп белгіленген малдарды жатқызады.

Товарлы - сүтті бағыттағы шаруашылыктарда малды келесі уш топқа бөледІ:

1) түқымдық ядро - табьшнын негізгі бөлігі, оған тұкьшдык букалар мен өнімділігі жоғары сиырлар жатады;

өндірістік топ - сүт алу ушін, оған тукымдық қасиеті сәл темендеу

өндірістік топ - ет алу үшіи, оган ет бағытында өсірілетін төл,

4) бонитировка аяқталган соң, малдьщ өнімділІк және тұқымдык касиеті сипатталатын есеп беріледі және шаруашылыкта жүргізілетін -асьштүқымдық жумьтс багаланады.

Бонитировка материалдары негізінде жасалады:

1. толді есіру мен ересек малды азыктандыру жоспары;

өнімі төмен аталықтарды алмастыру реті мен уакытынын жоспары;

асылтүкымдык малды сатып алу мен сату жоспары;

малдарды шағылыстыру жоспары;

малдарды жукпалы емес. жүқпалы және паразитарлык аурулардан

1. 
   Малдарға бонитировка жүргізудің мақсаты қандай?
   
2. 
   Бонитировкаға, бонитировка түрлеріне түсінік беріңіз
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1.Малдың дене бітімінің құрылысының заңдылығы.

2.Мүйізді ірі қараның мүшелері.

Сабақтың мақсаты: Мал денесінің мүшелерімен танысу, малшаруашылығындағы негізгі терминдер мен анықтамаларды оқу
Организмнің ішкі құрылысы зат алмасуы мен өнімдік бағыты дене мүшелерінің дамуы мен сырт тұлғасымен тығыз байланысты. Сондықтан сырт тұлғасына қарап малдың тұқымын, дене құрылысының өнімдік бағыты мен өнімділігін, денсаулығының мықтылығын, өсіру жағдайлары мен өндірістік технологияға бейімділігін болжауға болады.

Малдың анатомиялық физиологиялық ерекшеліктерімен байланысты қарастырылған сырт пішіннің оның экстерьері деп атайды. Мал экстерьері сыртқы дене мүшелерінің айқындалып, көрінуімен айғақталады. Басты дене мүшелеріне маолдың басы, шоқтығы, кеудесі, арқасы, белі, сауыры, аяқтары, желіні, сыртқы жыныс мүшелері, теріснің, сүйегінің және бұлшық еттерінің дамуы жатады.

Ұрғашы және еркек малдың жыныс мүшелері мен жыныстық белгілері жақсы жетілуге тиіс. Еннің дамуына, оның ұмада орналасуына, еннің шамасы бірдей болуына көңіл бөледі.

1. 
   Ірі қара малдың дене мүшелерін атаңыз.
   
2. 
   Дене мүшесіне анықтама беріңіз.
   
3. 
   Өлшемдерді өлшеуге арналған құралдарды айтыңыз.
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Малдың бойын өлшеу және тұлға индекстерін есептеу.
   
2. 
   Малдың сыртқы пішіні мен дене бітімін бағалау.
   

Малдың сыртқы пішіні көз мөлшермен бағалау көп жағдайда оның дене тұлғасын сипаттау үшін аздық етеді және малдың мөлшері, дене бөліктерінің шамалары туралы нақты мәлімет бермейді.

Малдың бойын өлшеу – жеке анатомиялық өзара байланысты тұлғаның арақашықтыөтарын өлшеу. Өлшемдерді пайдалана отырып, қандайда бір малдың топтарын немесе мал отарын тіпті тұқымдарды салыстыруға болады.

Мал шаруашылығының тәжірибесінде малдарды бойын, дене бітімін зерттеуде, бонитировкада, көрмелерде сараптау кезінде, мемлекеттік асыл тұқымды және завод кітаптарының жазбаларында өлшейді. Малдарды өлшеудің негізгі құралдары өлшеуіш таяқ, өлшеуіш таспа, өлшеуіш циркуль болып табылады.

Тұлға индекстері. Дене өлшемдері мен тұлға индекстері бойынша малдың (мал тобының) сыртқы пішінінің мал басымен немесе тұқым стандарты мен салыстырғандағы дамуының графикалық кескінін салуға болады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Малдардан қандай өлшемдерді алады?
   
2. 
   Конституция типтерін сипаттаңыз.
   
3. 
   Интерьерді зертеу әдістері.
   
4. 
   Экстерьерді бағалау әдістері.
   

5. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
6. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
7. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
8. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Жас құсты өсіру.
   
2. 
   Жұмыртқа құрылысы.
   

Жұмыртқаның инкубациясы қазіргі заманғы құс шаруашылығында уздік тәсіл. Алғашында құс жұмыртқасын инкубациялау құс топтарын өндіру үшін жасалды, бірақ біртіндеп инкубация құстардың өнімділігін жоғарлататын және құс шаруашылығының негізгі өнімдері жұмыртқа мен ет өндірісін ұлғайтуды қамтамасыз ететін фактор болып қалыптасты.

Азықтандырудың жетілдендірілген тәсілі жылдың барлық мезгілінде жас құстан жоғары өнімді құстарды алуға мүмкіндік береді. Жұмыртқа шығаратын құстардың тобын жыл бойы немесе көп реттілігін қамтамасыз ету құстардың жұмыртқа табуын жоғарлатады және жыл бойы жұмыртқаның біркелкі шығымын қамтамасыз етеді.

Етті құстардың жоғарғы өнімділгі негізінен әрбір жұмыртқалайтын жас құстың өсірілу санымен байланысты. Сондықтан барлық жарамсыз жұмыртқаларды жылдың әр уақытында жұмыс істейтін инкубатордың көмегімен жас құс алуға пайдаланады.

Бірақ жұмыртқа инкубациясы туралы айтқанмен оның дәмдік сапасы туралы айту үшін жұмыртқаны биологиялық объекті ретінде қарастырамыз.

— қабығы, — Қабықасты пленкасы, — ақуыздық жабынды, — канатик (халаз), — Сұйық ауыздың сыртқы қабаты, — тығыз ақуыз, — сарыуызды жабында, — сарыуыз, — өскінді диск (бластодиск), — сары уыздың қою қабаты, — сарыуыздың ашық қабаты, — сұйық ақуыздың ішкі қабаты, — ауалы камера, — қабық үсті пленкасы (кутикула).

Құс жұмыртқасы күрделі жыныс клеткасы болып табылады.

Ол өскін үшін қажетті заттардан тұрады: сарыуыз -калориялы азықтың бай қоры; ақуыз- өскін үшін су және азықтың көзі болып табылатын және соққыны жұмсартатын серпінді қабық; қабықшалар, өскінді физикалық зақымданудан қорғайды және қоректік заттарды сақтауды қамтамасыз етеді. Жабындылардағы тесіктерден өскін тыныс алады.

 Бақылау сұрақтары:

1. 
   Инкубациялау режимі дегеніміз не?
   
2. 
   Жұмыртқаның морфологиялық құрлысын атаңыз.
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Жүннің талшықтарының құрылысы
   
2. 
   Жүн талшықтарының типтері.