Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Қазақстанның физикалық географиясы» «5В016600 – География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

1. 
   Еліміздегі топырақ түрлері мен оның құнарлылығы қандай?
   
2. 
   Дала зонасындағы қара топырақты қорғау шаралары?
   
3. 
   Жел және су эрозиясының таралған аумағы
   

№8 дәріс Казакстанның өсімдік жамылғысы

1. Өсімдіктердің таралу ерекшелігімен заңдылықтары. Геоботаникалық аудандастырылуы.

2. Өсімдіктердің азоналды және зона бойынша таралуы.

3. Өсімдік ресурстары, олардың шаруашылықтагы маңызы. Дәрілік өсімдіктер.

4. Өсімдік жамылғысының деградацияга ұшырауы, себсптері, сатдары және шешу жолдары.

5. Эндемик өсімдіктер. Қызыл кітапка енгізілген өсімдік түрлері.

Қазақстанның қазіргі өсімдік жамылғысы 6000 өсімдік түрінен тұрады. Олардың 535 түрі тек Қазақстан аумағына ғана тән эндемиктер болып табылады. Өсімдік жамылғысының түрлік құрамы салыстырмалы түрде онша бай емес, оған қолайсыз табиғат жағдайлары және жер бедерінің жас болуы әсер етеді. Мәселен, теңізден неогенде босаған Каспий маңы ойпаты және Тұран ойпаттарында өсімдік жамылғысы әлі толық қалыптасып үлгірмеген.

Солтүстіктен оңтүстікке қарай 1600 км-ге созылып жатқан жазық бөлікте дала мен шөлейт, шөл өсімдіктері басым. Таулы аудандарда өсімдік жамылғысы биіктік белдеулікке байланысты таралған. Геоботаникалық жағынан Қазақстанның өсімдік жамылғысы қылқан жапырақты ормандар (Оңтүстік Алтай), Батыс Сібір орманды даласы (Солтүстік Қазақстан), Еуразиялық дала (Еділ-Жайық, Мұғалжар-Торғай, Есіл-Нұра, Қарағанды, Ұлытау-Сарысу, Зайсан маңы), азиялық шөлдерді (Тұран, Солтүстік Тянь-Шань, Қаратау) қамтиды.

Қазақстанның солтүстігіндегі далалық жерлерде дақылдар және басқа әртүрлі шөптесін өсімдіктер (бетеге, боз, селеу, атқонақ, қызылбояу және өзен жайылымдарында жалбызды арпабас, бидайықты шалғындар) басым. Елдің қиыр солтүстігінде шалғынды-дақылды әртүрлі шөптесін өсімдіктер арасында шоқ-шоқ болып қайыңды-көктеректі ормандар кездеседі. Бұл жерлер Сібірдің нағыз орманды даласына ұқсас. Ертіс және Тобыл өзендерінің құмды жағалауларында және Сарыарқаның гранитті массивтерінде қалың қарағайлы ормандар кездеседі.

Дала зонасының оңтүстігіндегі құрғақ далада көбінесе бетеге, боз, селеу өсімдіктері кездеседі, тек қана оңтүстігіне таяу жусанның бірнеше түрі қосылады. Дала зонасының табиғи өсімдіктерінің ішінде көптеген дәрі-дәрмекті өсімдіктер кездеседі (жалынгүл, салаубас, шайқурай, тентекмия, итмұрын, шүйіншөп және т.б.). Көктемде және жаздың басында дала қызылды-жасылды түске боялады. Шілденің екінші жартысында шөптесінді өсімдіктер қурап, дала сарғыш-сұр түске айналады. Қазіргі Қазақстанның далалық жерлері түгелдей жыртылып, егістікке айналған.

Қазақстан жазықтарының оңтүстік бөлігінің барлығын шөл зонасы (құмдауыт, саздақты, тастақты және сортаңды шөлдер) алып жатыр. Құмдауыт шөлдерде жусанның бірнеше түрі, сол сияқты дақылдар (қияқ, бидайық, ебелек, изен және т.б.), эфемер өсімдіктердің бірнеше түрі және аласа бұталар (жүзгін, теріскен, қылша, таспа) өседі. Сарыесік-Атырау, Мойынқұм, Қызылқұмдарда қара сексеуілдер кездеседі. Саздақты шөлдерде баялыш, бұйрығын, көкпек және жусан тараған. Тастақты шөлдерде жыңғыл, тасбұйырғын, жусан өседі. Гранитті жартастарда және шоқыларда арша бұталары, терең шатқалдардағы бұлақ сулары шығып жатқан жерлерде қараған, итмұрын кездеседі.

Өзен аңғарларында адам өткісіз қалың бұталы шөптесінді-тоғайлы ландшафт (жиде, жыңғыл, тал, терек, шырғанақ) кездеседі. Сырдария, Іле және басқа өзендердің атырауларында қамысты-құрақты тоғайлар, өзен аңғарының террассаларында жыңғылды-қара сексеуілді тоғайлар ұшырасады.

Тауларда биіктік белдеу өсімдіктері өседі.

Қылқан жапырақты ормандардың негізін балқарағай, майқарағай, шырша, төменгі бөлігін қарағай, жоғарғы жағын самырсын ағаштары құрайды. Шөл зонасында жатқан Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань тауларының тау алды жазықтары шөлге ұқсас. Соған байланысты эфемерлер (өлең, қоңырбас, көкнәр, қызғалдақ және т.б.) кездеседі. Аласа таулы белдеу далаға ұқсас болып келіп, теректі, қайыңды, жабайы алмалы, өрікті, доланалы ормандардан тұрады. Орташа таулы белдеулерде шалғындар, орманды шалғынды дала өсімдіктері өседі. Әр жерде кездесетін орманды массивтердің дені тянь-шань шыршасы бұған Сібір майқарағайы араласқан. Биік таулы белдеу альпі-субальпі шалғыны мен қара мұздықтардан тұрады.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. 
   Жазық аймақтардағы ендік зоналық заңдылыққа тән өсімдіктер жүйесі қандай?
   

№9 дәріс Казақстанның жануарлар дүниесі