Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Қазақстанның физикалық географиясы» «5В016600 – География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

1. 
   Қазақстан территориясындағы басты климат құрушы факторлар?
   
2. 
   Батыс Қазақстанның қысқы айлардағы салыстырмалы жылы болуының себебі неде?
   
3. 
   Войковия осінің Қазақстан аумағына әсері қандай?
   

№6 дәріс Қазақстанның ішкі сулары

1. Ішкі сулардың таралуындағы негізгі заңдылыктармен ерекшеліктер.

2. Өзендердің алаптар бойынша таралуы және соған сай өзендерінің қоректену режимі. Өзен торының жиілігі. Негізгі өзендердің экологиялык жағдайы және транс шекаралық өзендердің проблемасы.

3. Көлдердің таралу ерекшеліктері және қазан шұңкырының шығу тегі. (генезисі). Қоректену режимінің ерекшеліктері. Халық шаруашылығындағы маңызы. Каспий, Арал, Балхаш көлдерінің экологиялык жағдайлары.

5. Жер асты суларының таралу ерекшелігі және шаруашылықтағы маңызы. Жер асты суларынын экологиялық жағдайы. Минералды және термальды сулар.

6. Қазакстан таулары оның казіргі кезеңдегі мұздануы. Мұздықтардың жалпы көлемі және алып жаткан ауданы, кар сызығьның биіктігі, климаттың мұздыктарға әсері. Мәңгі тоңдар, мұздыктардың типтері.

Қазақстан аумағында 85 мың өзен бар. Олардың ішінде ұзындығы 1000км асатын 7 өзен бар: Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық, Іле, Шу, Сырдария. Республиканың барлық өзендері Солтүстік Мұзды мұхит және ішкі тұйық көлдер алаптарына құяды. Екі алап арасындағы суайрық Сауыр-Тарбағатай тау жүйесінің қырқасы мен Сарыарқа, Торғай үстірті арқылы өтіп, Оңтүстік Оралға тіреледі. Республика өзендерінің көпшілігі ішкі тұйық алапқа жатады. Ол ірі көлдерге құятын өзендер жүйесімен келесі сатыдағы кіші алапқа бөлінеді. Бұл көлдердің ірілері – Каспий, Арал теңіздері және Балқаш көлі. Қазақстан өзендірінің ерекшеліктері – жасының әр түрлі болуы мен әркелкі таралуы. Жазық бөлігінің өзендерінің жүйелері ескі, өзінің даму сатысының соңғы кезеңін өтуде. Жазықтарда өзен жүйесінің жиілігі солтүстіктен оңтүстікке қарай кеми береді. Орманды дала және дала зоналары өзенге бай болып келеді.Қазақстанның жазық аудандарында жылдық ағынды анықтайтын қар жамылғысының таралу сипаты және қардың еру алдындағы алдындағы қоры болып есептеледі. Оңтүстігінде ылғалдану коэффиценті бірдің маңында, оңтүстікте бірден мөлшері аз. Қазақстан өзендері негізінен қар, жаңбыр, мұздық және жер асты суымен қоректенеді. Жазық өзендері қар-жаңбыр суымен және қар суымен қоректенеді деп екі типке бөлуге болады. Биік таулы өзендер аралас қоректенетін өзендер типіне жатады, олар қар суымен, мұздықтармен қоректену басымырақ болып келеді.

Ішкі сулардың маңызды түрі - өзендер. Енді еліміз аумағындағы өзендердің ерекшеліктерімен танысайық. Қазақстан аумағында ірілі-ұсақты 85 мың өзен бар. Олар Солтүстік Мұзды мұхит пен ішкі тұйық алапқа (Каспий және Арал теңіздері, Балқаш көлі алаптары) жатады.

Өзендер аумақта әркелкі таралған. Биік тауларда өзен торының жиілігі әр 100 км2-ге 16-18 км -ден келсе, оңтүстіктегі шөл зонасында 0,5 км-ді ғана құрайды. Өзен ағыны жыл мезгілдеріне қарай өзгереді. Адамдар бөгендер салу арқылы өзен ағындарын реттеп отырады. Біздің елімізде 168 бөген бар, олардың ең ірілері — Бұқтырма мен Қапшағай.

Қазақстан өзендерінің қорек көзі әртүрлі. Орманды дала және дала зоналарының өзендері қар-жаңбыр суымен қоректенеді. Бұл типке жататын басты өзендер — Есіл мен Тобыл, олардың тасуы көктемге келеді. Шөлейт және шөл зоналары арқылы ағатын Нұра, Жайық, Сағыз, Жем, Торғай және Сарысу өзендерінің басты қорек көзі — еріген қар суы. Бұл өзендердің ағыны түгелге жуық көктемге келеді, ал жазда мүлдем тартылып қалады. Биік таулы аудандарда қар-мұздықпен қоректененетін өзендер басым, олар көктемнің аяғы мен жазда тасиды.

Қазақстанның жазық бөліктерінде өзеңдердің ағысы баяу болғандықтан қатты материалдарды аз тасымалдайды, оларда лайлылық әдетте 100-200 г/м3 ғана. Тау өзендерінің лайлылығы жоғары, бұл көрсеткіш Сырдарияда 1200 г/м3-қа жетеді. Батыс Қазақстан өзендері борпылдық жынысты аумақпен ағатындықтан, лайлылығы 500-700 г/м3-қа дейін болады.

Кең байтақ республикамыз көлдерге бай. Көлдер, әсіресе, Қазақстанның солтүстік бөлігіндегі тұйық ойпаңдарда жиі орналасқан. Қазақстанда 48 мыңнан астам ірілі-ұсақты көл бар. Олардың басым көпшілігі ұсақ көлдер болғанымен, 21 көлдің ауданы 100 км2-ден асады.

Көлдер таралуы климат жағдайларына тікелей тәуелді. Ылғалды аудандарда көлдер көбірек және көпшілігі тұщы келеді. Климаты құрғақ аудандарда көлдер аз, олар әдетте таяз сулы, ағынсыз, суы тұзды болады. Көлдер белгілі бір ауданда топтанып орналасады. Көлді аудандар қатарына Каспий маңы және Тұран ойпаттары, Батыс Сібір жазығы, Сарыарқаның аласа таулы бөліктері мен оңтүстік-шығыстағы таулы аудандар жатады.

Қазақстан көлдері шығу тегіне байланысты бірнеше типке бөлінеді. Тектоникалық көлдер қатарына Зайсан, Марқакөл, Қарасор, Теңіз-Қорғалжын тобындағы көлдер, Көкшетау көлдері жатады. Реликті (қалдық) көлдер ежелгі жазықтарға тән. Қазақстанның ең ірі қалдық көлдері — Каспий мен Арал теңіздері. Олар біртұтас су айдыны болған Тетис теңізінің орнындағы қалдық көлдер болып табылады. Мұздық көлдер биік таулы аймақтардағы ежелгі мұз басу аудандарында шоғырланған. Алматы маңындағы Үлкен Алматы көлі шығу тегі жағынан мұздық көл болып табылады.

Республика облыстары бойынша көлдердің орналасуының үлестік коэффициенті 0,0002-ден 4,38 аралығында, ал ландшафт бойынша: орманды дала аймақта 2,83, дала – 1,76, шөлейт – 0,65, шөл (Балқаш көлін қоспағанда) – 0,37 және таулы аймақтарда – 1,13 коэффициент.

Көлдер бір жерлерде бір-бірінен жүздеген километр қашықтықта, енді бір жерлерде бір-біріне жақын орналасады. Ең ірі көлдер республикамыздың оңтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс бөліктерінде орналасқан. Олар Орталық Қазақстандағы Балқаш пен Теңіз көлдері, Жоңғар қақпасындағы Алакөл мен Сасықкөл, Алтайдағы Марқакөл. Көлдер, әсіресе, орманды дала және дала аймағының солтүстік бөлігінде, сонымен қатар ірі өзен алқаптарында, құмға сіңіп жоғалып кететін тұйық өзен атырауларында жиі кездеседі.

Су айдындарының көпшілігі борпылдақ кайназой шөгінділері үстінде – теңіз деңгейімен есептегенде 100 метрден 350 метрге дейінгі биіктіктерде орналасқан. Көлдердің су жиналатын алабы әдетте 10 шаршы километрден 320 километрге дейін, ал шөлейт және шөл аймақтарда олардың анағұрлым қомақтырақ. Көлдердің тереңдігі 2 метрден 8 метрге дейінгі аралықта ауытқып отырады, кей жерлерде одан да терең болады. Атап айтқанда, Алакөлдің тереңдігі – 54 метр, Үлкен Шабақты – 37 м, Шортанды – 31 м, Марқакөл – 27 м, Балқаш – 26 метр.

Көл суының мөлдірлігі 0,3 метрден 18 метр тереңдік аралығында, қыста мөлдірлік артып, жазда еріген судың қосылуына байланысты кемиді.

Көл суының минералдығы көл суын пайдаланудың маңызды көрсеткіші болып табылады. Тұздылығына қарай көл суы тұщы су, кермек су, ащы су және тұзды су болып бөлінеді.

Химиялық құрамы жағынан көл сулары сульфатты, гидрокарбонатты және хлорлы болып үш класқа бөлінеді. Көл суларының 87 проценті сульфат класына жатады (Балқаш, Алакөл, Қамыстыбас, Теңіз және көптеген кіші көлдер). Қалғандары гидрокарбонатты және хлорлы көлдер класына жатады, әйтсе де саны жағына хлорлы көлдер көбірек.

Балығы. Республикамыздағы көлдерде балықтың 35 түрі кездеседі, олардың ішінде ауланатыны – сазан, көксерке, майбалық, ақ балық, алабұға, табан балық. Балқаш, Алакөл, Билікөл, Қамыстыбас және Марқакөлден ауланатын балық мөлшері 0,5-тен 40 килограмға дейін. Осы көлдерден жыл сайын 16-17 мың тонна балық ауланады.

Су өсімдіктері. Көл қамысы 500 мың гектар жерді алып жатыр, ол негізінен Балқаш, Алакөл көлдерінің және Шу, Нұра, Сырдария өзендерінің жағалауларында өседі.

Есептеулерге қарағанда, 150 мың гектар жерден 1,5 млн. тонна құрғақ қамыс дайындаға болады.