ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Бухгалтерлік есеп және аудит» пәні бойынша 5В0

11.Бұхгалтерлік құжат дегеніміз не?

B) есптің кез келген материалдық тасығышы;

C) «бухгалтерлік құжат» деген ұғым жоқ

D) бухгалтерлік есептің объектілері туралы деректерді материалдық та сығыш, ол құқық пен оепрацияның жасалу фактісің заң жүзінде дәлелдеуге мүмкіндік береді;

E) кезклген шаруашылық операциясы.
12.Құжаттарды қандай белгілері бойынша жеткізуге болады?

a) нысаны және оепрацияны қамту тәсілі бойынша,

B) тағайындалуы, оепрацияны қамту тәсілі бойынша, жасалған жері бойынша;

C) тағайындалуы, құрылуы бойынша, жасалған жері және ақпараттың көлемі бойынша;

D) өкімдік және растаушы;

E) тағайындалуы, операцияны қамту тәсілі бойынша, жасалған жері, құрү тәсілі және құрылымы бойынша.
13.Бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспары дегеніміз не?

a) есепте қолданылатын барлық талдаушы шоттардың тізбесі;

B) жинақтаушы және талдаушы шоттардың жиынтығы;

C) жинақтаушы,талдаушы шоттардың және субъектілердің жиынтығы;

D) бухгалтерлік есептің жинақтаушы көрсеткіштері жалпы номенклатурасының жіктеушісі;

E) талдаушы және баланстан тыс шоттардың жиынтығы.
14.Қаржылық есеп берудің мақсаты қандай?

a) талдау жасау үшін ақпараттарды жинау және өңдеу;

B) қолданушыларды қаржы жағдайы туралы және есеп ті кезеңдегі өзгерістер туралы ұтымды, маңызды және шынайы ақпаратпен қамтамасыз ету;

C) кәсіпорын жұмысына баға беру;

D) шаруашылық субъектісінің қаржылық есеп беруіне талдау жасау;

E) баланстың өтімділігін айқындау.
15. Қаржылық есеп беру мыналардың қайсысынан тұрады?

a) бухгалтерлік баланстан, қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есептен;

B) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептен;

C) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептен түсіндірме жазбалардан, кестелерден және дтаграммалардан;

D) негізгі құралдардың қозғалысы туралы есептен;

E) компания қызметінің нәтижелері туралы есептен.
16.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп дегеніміз?

a) кредиторлық берешек;

B) ақша қаражаттары мен олардың баламаларының келіпкетуі;

C) кәсіпорынның ақша қаржаттарын пайдалану жөніндегі қажеттілігі;

D) негізгі қызметтен түскен ақша түсімдері;

E) дебиторлық берешек.
17. Мыналардың қайсысы материалдық емес активтерге жатады?

a) дайын өнім;

B) еңбек заты;

C) жерді, суды пайдалану құқығы, патентер, лицензиялар,НОУ-ХАУ, тауар белгілі;

D) Құндық бағасы бар, бірақ заттай құндылық болып саналмайтын ұзақ мерзімді салым объектілер;

E) Үйлер, ғиммараттар, еңбек құралдары.
18.Бухгалтерлік баланс пен қаржы-шаруашылық қызметтің нәтіжелері туралы есеп беру бірің-бірі қалайша толықтырады?

a) бухгалтерлік баланс бүкіл кезеңдегі қаржылық жағдайды көрсетеді, ал қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп беру кезең соңыңдағы таза табысты көрсетеді.

B) Бухгалтерлік баланс таза табыс көрсетілетін қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп беру кезеңдегі қаржылық жағдайды көрсетеді;

C) Бухгалтерлік баланс кезең соңыңдағы өтімділікті көрсетеді, ал қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы кезең басыңдағы пайданы көрсетеді.

D) Қаржы-шаруашылыққызметтің нәтижелері туралы есеп беру кезеңнің таза табысын көрсетеді, ал бухгалтерлік баланс кезең соңындағы қаржылық жағдайды көрсетеді,

E) Бухгалтерлік баланс пен қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп беру бірін-бірі толықтырмайды.
19.Бүхгалтерлік есеп әдісіндегі «екі жақты жазу» элементінің қызметі қандай?

a) шаруашылық операцияларына байланысты туындыған шаруашылық құбылыстарын бейнелеу;

B) бухгалтерлік құжаттардағы ақпараттарды есепке алу;

C) бухгалтерлік есеп объектілерінің деректерін ағымдық топтастыру;

D) шаруашылық операцияларына байланысты болған өзгерістерді бухгалтерлік есепте көрсету;

E) бухгалтерлік балансты құру.
20.Бухгалтерлік есептің жинақтаушы шоттары бойынша айналым ведомосі неге арналған?

a) шоттар бойынша жиынын есептен шығаруға;

B) шоттар корреспонденциясының дұрыстығын тексеруге;

C) есептің жүргізілуі толықтығын тексеруге;

D) екі жақты жазудың дұрыстығын тексеруге;

E) компанияның табыстары мен шығыстарын есептеп шығаруға.
21.Пассивтік шоттарды соңғы сальдо қалайша аңықталады?

a) бастапқы сальдо + (қосу)дебеті бойынша айналым – (алу) кредиті бойынша айналым;

B) дебеті бойынша айналым – кредиті бойынша айналым – бастақы сальдо;

C) кредит бойынша айналым + дебеті бойынша айналым + бастапқы сальдо;

D) бастапқы сальдо + кредиті бойынша айналым – дебеті бойынша айналым;

E) бастапқы сальдо + дебеті бойынша айналым + кредиті бойынша айналым.
22.Кәсіпорының мүліктері пайда болу көздеріне қарай қалайша жіктеледі?

a) қарыздық және тартылған;

B) бекітілген және меншікті;

C) меншікті және қарыздық;

D) бекітілген және арнайы мақсаттағы;

E) меншікті және бекітілген.
23.Шаруашылық операциясы қандай типке жатады: «Материалдар үшін жеткізушілерге берешекте өтеуге есеп айырысу шотынан ақша аударылды»?

a) 1-ге;

B) 2-ге;

D) ге;

B) 2-ге;

D) 4-ге,

B) сынама баланс;

C) баланс бру тто;

D) баланснетто;

E) нақтыланған баланс.
26.Активтік шоттар неге арналған?

a) кәсіпорының мүліктерін құрамы мен орналасуы бойынша есепке алуға;

B) негізгі құралдарды бағалауға;

C) деректерді салыстурыға;

D) баланс жасауға;

E) материалдық емес активтерді есепке алуға.
27.Пассивтік шоттар неге арналған ?

a) негізгі құралдарды бағалауға;

B) шаруашылық құралдарының көздерін мақсаттық бағыты бойынша есепке алуға;

C) ҚОРЛАР қозғалысын есепке алуға;

D) жалақы есептеуге;

E) басқа материалдарды сатып алуға.
28.Бухгалтерік баланс дегеніміз:

a) ағымдағы активтерді топтастыру тәсілі;

B) ағымдағы пассивтерді топтастыру тәсілі;

C) шаруашылық құралдары мен олардың пайда болу ькөздерін белгілі бір сәтке ақшалай бағамен топтастыру тәсілі;

D) сальдо теңдігі;

E) қатаң есеп.
29.Калькуляция дегеніміз:

a) ақша қаражаттарының есебі;

B) кәсіпорын мүлкін бағалау;

C) есептеп шығару;

D) шығындарды топтастыру және сатып алынған құндылықтар мен т.б өнімінің өзіндік құнын айқындау әдісі;

E) табысты топтастыру әдісі.
30.Бағалау дегеніміз:

a) натуралды көрсеткіштерді ақшалай көрсеткішке айналдыру тәсілі;

B) акивті топтастыру;

C) пассивті топтастыру;

D) шашыраңқы құралдарды жұмылдырылған құралдарға айналдыру тәсілі;

E) ақша қаражаттарынкәсіпорынның кассасына аудару тәсілі.
31.Екі жақты жазу дегеніміз:

a) шаруашылық құралдарын БЕ шоттарында көрсету;

B) шаруашылық құралдарын кәсіпорын балансында көрсету;

C) шаруашылық операциясын бір шоттың дебеті және басқа шоттың кредитті бойынша көрсету;

D) кассалық кітапты жүргізу;

E) өнімнің өзіндік құнын айқындау.
32.Әрбір шотта болуға тиістісі:

a) жыл соңындағы қалдық;

B) жыл басындағы қалдық;

C) айдын басындағы және соңындағы қалдық (сальдо) және дебеті мен кредиті бойынша ай ішіндегі айналымы;

D) шоттардың сальдосы;

E) шаруашылық құралдарының жылдық сальдосы.
33.Шаруашылық операцияларының туындауна және құжаттармен ресімделуіне қалай аталады?

a) операциялық;

B) хронологиялық;

C) жинақтаушы;

D) талдаушы;

E) бухгалтерлік.
34. Субшот дегеніміз не?

a) бұл жинақтаушы есептің шоты;

B) бұл талдаушы есептің шоты;

C) бұл талдаушы және жинақтаушы шоттар арасындағы аралық буын;

D) бұл талдаушы шоттарды топтастыру тәсілі;

E) есепте қолданылмайды.
35. Түгендеу дегеніміз не?

a) есепттік жазуларды құралдардың нақты қолда барымен салыстыру;

B) материалдық құндылықтардың; ақша қаражаттарының бар-жоғын және жай-күін тексеру;

C) ұрлық-қарлықты анықтау мақсатымен құралдардың бар-жоғын тексеру;

D) материалдық құндылықтардың бар-жоғы мен жай-күін тексеру;

E) ақша қаражаттарын, есеп айырысуларды, қаражаттардың пайда болу көздерін тексеру және есептік жазулардың дұрыстығын айқындау,
36. Бухгалтерлік есептегі Шоттардың Бас Жоспары дегеніиіз не?

a) есепте қолданылатын барлық талдаушы шоттардың тізбесі;

B) жинақтаушы және талдаушы шоттардын жиынтығы;

C) жинақтаушы, талдаушы шоттардың және субшоттардың жиынтығы;

D) бухгалтерлік есептің жинақтаушы көрсеткіштері жалпы номенклатурасының жіктеушісі;

E) талдаушы және баланстан тыс шоттарды ң жиынтығы.
37. Клиенттің тапсыруымен өзі келісімге отыратын контрагентінің пайдасына берілген банкінің сөзсіз орындалуға тиісті міндеттемесі.

a) Төлем тапсырмасы

B) Чектер

C) аккредитив

D) вексель

E) Акция
38.Өндіріс процесінде бірақ рет қатысады және олардың құны өндірілетін өнімнің материалдық негізін құрайды, өзіндік құнына кіреді.

a) ҚОРЛАР

B) Негізгі құрал

C) М:Е:А

D) А.Қ

B) өндірістік

C) өндірістік емес

D) Бәрі дұрыс емес

E) Негізгі
40. Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін, есепке алу жүргізіледі.

a) 10 бөлімше

B) 20 бөлімше

C) 21 бөлімше

D) 12 бөлімше

E) 15 бөлімше

41. 
    Есеп айырысу шотындағы акша каражатынын козғалысы мына кұжатта
    жүргізіледі:
    

В) №5 журнал

С) №3 журнал

D) № 1 журнал

Е) №4 журнал

41. 
    Кассалык есепті толтыру үшін кассирде міндетті түрде болу керек:
    

В) №1 тізімдеме

С)№1 журнал-ордер

D) кіріс жэне шығыс ордері

Е) кассалық есеп

43. Негізгі еңбекақы қорына кірмейді:

А) демалыс ақысы

В) үстеме сыйлыктар

С) кесімді-сыйақы

D) мерзімді және кесімді еңбекақы

Е) сыйлыктар мен сыйақьшар
44. Міндеттеме - бұл

А) кредитордың қарыз берушіге қарызын беру міндеті

В) кредитордың карыз берушіге қарызын беру міндеті мен дебитордың басқа; дебиторға қарызын төлеу міндеті

С) карыз берушінін кредиторға карызын өтеу міндеті

D) барлық жауап дұрыс

Е) дебитордың басқа дебиторға қарызын төлеу міндеті

А) тауарды сатудан алынған ақша кдражаты

В) сату процесімен байланысты шығындар

С) үстеме бағасына косылған жалпы жіберу бағасы

D) шығындарды жабу және кірістерді алу үшін тауар бағасындағы белгілені үстеме

Е) тауар қозғалысы бойынша айналым

А) Дт 1320 Кт 8110

В)Дт 1310 Кт8110

С) Дт8100 Кт1310

D)Дт 1350 Кт8110

Е)Дт70І0 Кт 1320

А) Дт8112 Кт3350

В)Дт7210 Кт3350

С)Дт8312 Кт3350

D)Дт8412 Кт3350

Е) Дт7110 Кт3350

А) бірқалыпты, қалдығын азайту, өндірістік

В) кумулятивтік, қаржылык

С) каржылык, калдығын азайту

D) жою, басқармалық

Е) өндірістік, нактылык

А) резервтік капитал, бөлінбеген пайда, жарғылык капитал

В) өзге де корлар, бөлінбеген пайда

С) белінбеген пайда, жарғылык капитал, дайын өнім

D) дайын өнім. шикізаттар мен материалдар

Е) жарғы.тык капитал, корлар, дайын онім

А) кабылдау-тапсыру актісі

В) шот фактура

С) кабылдау актісі

D) лимитті заборлы карта

Е)накладной

А)Дт8113 Кт3210

В)Дт8413 Кт3220

С)Дт3210 Кт8113

D)Дт8312 Кт3150

Е)Дт8112 Кт3210

А) Дт1310 Кт5110

В)Дт1310 Кт5010

С)Дт 1350 Кт5110

D)Дт1310 Кт5020

Е) Дт 1310 Кт503О
53. Шикізат пен материалдарды жеткізгені үшін көлік ұйымының шоты акцептелді:

А) Дт1310 КтЗЗ10

В) ДтЗ310 Кт10ЗО

С)Дт1350 Кт3390

D)Дт1210 Кт 6010

Е)ДтЗЗ10 Кт1310

А) мың теңге

В) миллион тенге

С) теңге

Е) он мың теңге

А) пассивтік, контрарлық, контрактивтік

В) активтік, негізгі, есеп айырысу

С) пассивтік. негізгі, есеп айырысу

D) активтік, негізгі, акшалай

Е) активтік, контрарлык, контрактивтік

56. Сандарды қосу бойынша тозудың есептеу тәсілі есептеу коэффициентінің бөлімі болып табылады, объектінің қызмет ету мерзімдегі жылдар санын қосу арқылы анықталады.

a) кумулятивтік әдіс

B). азайып отыратын қалдық әдіс

C) пропорционалды әдіс

D) бірқалыпты есептеу әдісі

E) А және В

57. Екі еселенген амортизациялау нормасын қолдану арқылы есептейді

B) азайып отыратын қалдық әдіс

C) пропорционалды әдіс

D) бірқалыпты есептеу әдісі

E) бәрі дұрыс
58. Аудит дегеніміз не?

a) Мемлекеттік тексеру

B) Қоғамдық тексеру

C) Қаржылық тексеру

D) Тәуелсіз тексеру

E) Салықтық бақылау
59. Аудиттің қажеттілігі:

a) Қаржылық есеп берудің толықтығы мен шындылығын растау

B) Басқару үшін ақпараттарды алу

C) Ақпарат сапасына байланысты қабылданған шешімдердің салдары

D) Бухгалтерлік есеп нақтылығын бақылау

E) Қателерді анықтау үшін
60. Тексеруші орган алдында есеп беру кезеңінде табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысудың уақытылығы мен толықтығын белгілеу мақсаты тұр. Тексеруді жүргізетіндер:

a) Аудиторлық фирмалар

B) Аналық компаниялар

C) Салық инспекциясы

D) Әлеуметтік сақтандыру органдары

E) Қаржы полициясы
61. «АВС» фирмасының тауарлы-материалдық құндылықтардың қозғалысы мен сақталуын тексеру нәтижесінде қойма меңгерушісі және сату бойынша менеджер қызметтерінен алшақтатылды. Тексеруді кім жүргізді?

a) Аудиторлық фирма

B) Аналық компания

C) Салық инспекциясы

D) Әлеуметтік сақтандыру орындары

E) Қаржы полициясы
62. «Аудитор» термині «аудире» деген латын етістігінен шыққан, яғни ол мынадай мағынаны береді:

a) Тексеру

b) Тыңдау, тыңдаушы

c) Куәландыру

d) Дәлелдеу

e) Бақылауды іске асыру

B) Ия, заңды-нормативтік құжаттарға сәйкес

C) Ия, аудиторлық фирмаға байланысты

D) Ия, аудиторлар Палатасының рұқсатымен

E) Дұрыс жауабы жоқ
64. Қазіргі түсінік бойынша аудиттің тарихи отаны:

a) Ресей

B) Англия

C) Франция

D) АҚШ

B) Арифметикалық және ойлау есебі бойынша қаржылық ақпараттардың бұзылуы немесе шаруашылық қызметінің фактілерін дұрыс ұсынбау

C) Активтердің құны мен олардың ұрлану қаупін төндіретін жағдайлар мен талаптардың бар болуы

D) Есеп беру мәліметтерін бұзып, ақпараттардың есепте дұрыс көрсетілмеуі

E) Мүліктің бір бөлігін бағыты бойынша қолданбау мүмкіндігінің болуы
66. Аудиторлық тексерудің негізгі мақсаты не?

a) Мекеменің бухгалтерлік есепті жүргізуде қателіктерін анықтап, олардың қаржы-шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне әсерін анықтау

B) Қаржылық есеп беруді даярлауда басшылыққа көмек көрсету

C) ҚР іске асырылатын нормативті актілермен қаржы-шаруашылық операцияларының сәйкестігін және қаржылық есеп берудің дәлдігін бекіту

D) Мекеменің қаржы тұрақтылығын анықтау

E) Алаяқтықтың мүмкін болған фактілерін анықтау
67. Келесі құжаттардың қайсысымен аудиторлық тексеру мерзімі анықталады?

a) Аудиттің фирма аралық стандарттарымен

B) ҚР Президентінің аудиторлық комиссиясының нұсқаулық материалдарымен

C) «Аудиторлық қызмет туралы» Заңымен

D) Аудит бағдарламасымен

E) Аудиторлық тексеру келісім шартымен
68. Аудиттің мәні:

a) Бухгалтерлік есептің жүргізілуін және қаржылық есеп беруді тексеру

B) Салық есептеу бойынша көмек көрсету және қаржылық, құқықтық сұрақтар бойынша кеңес беру

C) Қаржылық есеп беруді тәуелсіз тексеру және өз ой пікірін ұсыну

D) Бухгалтерлік қызмет жағынан қателіктерді анықтауда

E) бухгалтерлік есепті құруда көмек көрсетуде
69. Аудиттің даму тарихы неше кезеңнен тұрады?

a) 2 кезең

B) 4 кезең

C) 3 кезең

D) 5 кезең

E) Дұрыс жауабы жоқ
70. Шоттар корреспонденциясын құрастыруда аудиторлармен қатені табу және түзету аудиттің қай функциясына жатады?

a) Аналитикалық

B) Өндірістік

C) Консалтингтік

D) Эксперттік

E) Дәлелдеу
71. Кәсіби аудитор мақсатын іске асырмайтын принціп:

a) Шындылық

B) Объективтілік

C) Келісімге келу

D) Хабардарлық

1. 
   Бухгалтерлік есепке анықтама беріңіз.
   
2. 
   Бухгалтерлік есептің принциптеріне түсініктеме беріңіз.
   
3. 
   Бухгалтерлік есептің пәніне және объектісіне түсініктеме беру керек.
   
4. 
   Бухгалтерлік есептің элементіне түсініктеме беру керек.
   
5. 
   Екі жақты жазу әдісіне түсініктеме беріңіз.
   
6. 
   Баланстың активтік бөліміне түсініктеме беріңіз.
   
7. 
   Баланстың пассивтік бөліміне түсініктеме беріңіз.
   
8. 
   Баланстық активінің мазмұны және құрылымы
   
9. 
   Шаруашылық операцияның бухгалтерлік балансқа әсері
   
10. 
    Бухгалтерлік есептің мақсаты
    
11. 
    Бухгалтерлік есептің объектілерін анықтау
    
12. 
    Бухгалтерлік есептің элементтерін жіктеңіз
    
13. 
    “Меншікті капиталмен міндеттерінің маңызымен мәнін” анықтаңыз
    
14. 
    Бухгалтерлік есеп счеттарының схемасын көрсетіңіз
    
15. 
    Екі жақты жазу әдісіне түсініктеме беріңіз
    
16. 
    Бухгалтерлік есеп пәні мен объектілеріне анықтама беріңіз.
    
17. 
    Инвентаризация не мағына береді.
    
18. 
    Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты
    
19. 
    Бухгалтерлік есептің принциптерін таңдаңыз
    
20. 
    Қаржылық есепке талдау жасаңыз
    
21. 
    Бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдалану.
    
22. 
    Бухгалтерлік есептің анықтамасы және оның міндеті.
    
23. 
    Экономикалық ақпарат көзі ретінде бухгалтерлік есеп беру және оны пайдаланушылар.
    
24. 
    Каржылық есеп берудің элементтері және бухгалтерлік есеп объектілері.
    
25. 
    Активтердің құрамы мен сипаттамасы.
    
26. 
    Үзақ мерзімді активтер.
    
27. 
    Ағымдағы активтер.
    
28. 
    Үзақ және қысқа мерзімді міндеттемелердің кұрамы мен сипаттамасы.
    
29. 
    Меншікті капиталдың құрамы мен сипаттамасы.
    
30. 
    Аудит анықгамасына енгізілген сөздермен сөйлемдерді қысқаша түсіндіріңіз.
    
31. 
    Келесідей түсініктерге сипаттама беріңіз: аудиттың мақсаты, маңызы мен мінддеттері.
    
32. 
    Аудиттың пайда болу себебін керсетіңіз.
    
33. 
    Аудит түрлерін сипаттаңыз.
    
34. 
    Ішкі және сыртқы аудит арасывдағы байланысты анықгаңыз және ерекшелікті көрсетіңіз?
    
35. 
    Сыртқы аудит дәлелдемелері тексерілетін кәсіпорынға қандай басьыымдылықгар беретінін түсіндіріңіз.
    
36. 
    Аудиторлық қызмет көрсету түрлерін сипаттаңыз/
    
37. 
    Халықаралық практикада аудитор болғысы келетіндерге қандай талаптар қойылатынын атап өтіңіз?
    
38. 
    Бухгалтерлік қүжаттар, олардың атқаратын қызметі мен жіктелінуі.
    
39. 
    Түгендеу.
    
40. 
    Бухгалтерлік есепке еңгізу формалары.
    
41. 
    Бухгалтерлік жазулардағы қателерді түзету тәсілдері.
    
42. 
    Ағымдағы активтер: ақшалар және оның сипаттамасы.
    
43. 
    Акшалардың қозғалысын бақылаудың ішкі жүйесі.
    
44. 
    Дебиторлық борыштың танылуы мен бағалануының есебі.
    
45. 
    Тауарлық-материалдық қорлар есебі бағалау.
    
46. 
    Аудиторлық қорытындымен бірге жүмыс құжаттарын беру аудитордың міндетіне жата ма?
    
47. 
    Аудиторлар жұмысының сапасына Мемлекет тарапынан бақылауқалай жүзеге асырылады?
    
48. 
    Аудиторлық фирманың тарапыынан онда жүмыс жасайтын аудиторлардың жүмысына бақылау жасау жүйесі қандай-да бір нормативтік актілермен реттелген бе?
    

Ағымдағы үлгерімді бағалау ағымдағы бақылау және рубеждік (аралық) бақылау бағаларынан тұрады.

Үлгерімді ағымдық бақылау – оқу сабағын жүргізуші оқытушының пәннің әр оқу тақырыптары бойынша студенттің жетістіктерін жүйелі түрде тексеруі.

Рубеждік бақылау оқу пәнінің ірі бөлімдерін (модульдерін) аяқтаған соң жүргізілетін бақылау.

Пән бойынша қорытынды баға ағымдағы үлгерім бағасы мен қорытынды бақылаудың бағасынан тұрады. Ағымдағы үлгерімді бағалау (жіберу рейтингі) пән бойынша қорытынды бағаның 60% құрайды. Емтихан бағасы пән бойынша қорытынды бағаның 40% құрайды.

Студенттің білімін бағалау балдық- рейтингтік әріптік жүйе бойынша сәйкесінше бағалаудың дәстүрлі шкаласына аудару арқылы жүзеге асады.

2

мұндағы:

Р1 –1- рейтингті бағалаудың пайыздық мазмұны;

Э – емтихан бағасының пайыздық мазмұны (тест-емтихан).

*Ескерту: студенттің рейтингін төмендететін баллдар минуспен, жоғарылататын баллдар плюспен қойылады.

1. 
   Бухгалтерлік есептің мақсаты мен міндеттері.
   
2. 
   Бухгалтерлік есепте қолданылатын өлшемдер..
   
3. 
   Бухгалтерлік есепті жүргізудің қағидалары.
   
4. 
   Бухгалтерлік есептің әдісі мен негізгі элементтері.
   

1. 
   Бухгалтерлік есептің мақсаты мен міндеттері.
   

Бухгалтерлік есеп субъектінің шаруашылық қызметі мен шешім қабылдаушы адамдардың арасын байланыстырушы сала ретінде қызмет атқарады. Ол:

1. 
   субъектінің шаруашылық қызметі туралы мәліметтерді ары қарай пайдалану үшін оларды тіркеу жолымен өлшейді;
   
2. 
   керекті сәтке дейін отырып, мәліметтерді өңдейді, ал содан кейін олар пайдалы ақпараттарға айналу үшін қайта өңдейді;
   
3. 
   қорытынды есеп беру арқылы ақпараттрды оларды пайдаланушылар шешіи қабылдау үшін тапсырады.
   

Яғни, бүгінгі күнгі бухгалтер ақпараттарды пайдаланушылардың ішкі күнгі бухгалтер ақпараттарды пайдаланушылардың ішкі немесе сыртқы екендігіне қарамастан, есеп ақпараттарын кім тұтынады, солардың барлығының сұранысын қанағаттандыруға міндетті.

Бухгалтерлік қызмет- басқару ақпараттық жүйенің қаржылық орталығы. Ол басқару аппаратында да, сыртқы пайдаланушыларда да кәсіпорынның шаруашылық қызметінің толық көрінісінің ( бейнесінің) бар болуына мүмкіндік береді.

Бухгалтерлік қызметтің негізгі міндеттері:

1. 
   субъектіні, сонымен бірге басқа да мүдделі тұлғаларды оның шаруашылық қызметі туралы толық және дұрыс ақпараттармен қамтамасыз ету;
   
2. 
   субъектінің шаруашылық қызметін жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасы заңдарының сақталуына бақылау жасаушы мемлекеттік органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
   

Кәсіпорынның бухгалтерлік қорытынды есебін пайдаланушылардың барлығы бухгалтерлік ссептің халықаралық стандартына сәйкес ілгеріде айтып өткеніміздсй үш топқа біріктіріледі.

Жабдықтаушы-мердігерлерді кәсіпорынның телем қабілетгілігімен шоттарды уақтылы төлеу мүмкіндігі жайлы ақпараттар қызықтырады.

Ол мынандай кезеңдерге бөлінеді:

1. 
   активтер мен бұлардың көздерін қалыптастыру;
   
2. 
   инвестициялар келтіру;
   

1. 
   қаржылық активтерді (экономикалық ресурстарды) қаржыландыру және несиелік міндеттемелер қабылдау;
   

3. 
   қалыпты жағдайда жүргізілетін өндірістік үрдістің өзгерістері мен қалыптасуын есепке алу;
   
4. 
   өндірістік шығындар жұмсап, табыстар табу жолдарының есебін жүргізу;
   
5. 
   түскен табыстар (пайданы) бөлу және қайта бөлу;
   
6. 
   бөлінбеген таза пайданың ұдайы көбеюін камтамасыз ету және түскен таза пайданы өндіріс үрдісін кеңейту мен ары қарай жетілдіруге, бұлардың қорлануын қалыптастыруға жұмсау.
   

Бұл мақсаттар мен міндеттердің нақтылы іске асатындығын есепке алып, ақпараттар жүйесін қалыптастыруда бухгалтерлік есептің атқаратын релі өте зор. Бухгалтерлік есеп жұмысы экономикалық кезеңді қатынастарды көрсетеді және әр кезеңдерге сай дамиды. Бухгалтерлік есеп - базарлы сауданы, технологиялық ерекшеліктерге сай өнім өндіруді, экономикалық бостандықты, кәсіпкерлік қатынастарды, бірлескен әрекеттерді т.с.с. байланыстар жөніндегі көрсеткіш мәліметтерді даярлап, тиісті тұтынушыларға хабарлап, талдап, мұның негізіне тиімді шешімдер қабылдайтын, өз орны мен әдісі және принципі бар пән. Сондықтан бухгалтерлік есептің алғы шарты экономикалық қатынастарға, мұның өзін теориялық тұрғыда зерттеуге, басқарудың тиімді жолдарын анықтауға ақпараттар дайындайтын ерекше бағыттағы айрықша жүйе.

Қандайда болмасын есеп ақпаратары мен көрсеткіштерін, мұндағы цифрларды экономикалық маңызы зор мәселелер деп қараған жөн. Бухгалтерлік есеп нарықтық қатынастарға байланысты іс-әрекеттерді саналы түрде жүргізу мен мәліметтерді жан-жақты қолдану және бұлардың маңызын түсіну үшін ақпаратар жинап, тиімді және тиімсіз, пайдалы және зиянды мәліметтер жүйесін топтастырып, белгілі дәрежеде шешім қабылдау үшін көрсеткіштер мен мәліметтер даярлайды.

Нарықтық қатынастар мен меншік иелігіне сүйеніп қол ұшымен жалғасып, сыбайластық әрекеттерге барушы және жұмыс бабын жеке басының игілігіне пайдаланушы, заңсыз жүріп қаражат табушы алаяқтар арасында күрес жүргізуде де бухгалтерлік есептің атқартын рөлі зор. Мұндай әрекеттерді бодырмау үшін әрбір атқарушы бухгалтер өз кәсібін сыйлап, таза және сапалы еңбек етуі керек.

Бухгалтерлік есеп бүкіл халықтық ілімге жатады. Мұның диапазон кеңістігі мол, Сондықтан, экономиканы басқару жүйесін жетілдіру, халықтың сұранысы мен тұтынысын зерттеу, базарлы саудаға тән шешім қабылдау, тексеру мен бақылау жүйесін кеңінен қолдану, есеп көрсеткіштерін қарапайымдау, заңсыз қағаз бастылықты болдырмау үшін бухгалтерлік есеп ілімі өз мәні мен мақсатын жоймайтын сабақтастық бағытта болуы керек.

Бүгінгі күннің талабына сай бухгалтерлік есепте қолданылатын үлгі - мәтін, бастапқы құжаттарды рәсімдеу, есеп регистрлары және қорытынды есеп көрсеткіштері т.б. жазулардың көлемі мен маңызы қарапайым жолдармен жасалып, пайдаланушы қауымға түсінікті болуы керек.

Енді бухгалтерлік есеп жүйесінің алдына қойылған жалпы мақсаттар мен талаптарды шешудің бастапқы сабақтастығына тоқталалық. Жалпы есеп жүйесінде қабылданған тәжірибеге және көптеген ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда бухгалтерлік есеп ең әуелі өзінің байқау, өлшеу, тіркеу принциптерін жүзеге асырады.

Байқау принципі деп - шаруашылық жүргізушілер өрісіндегі фактіні немесе объектіні көзбен көруді айтамыз.

Өлшеу деп - натуралдық өлшеммен берілген есеп объектісін ақшалай өлшемге айналдыруды айтады.

Тіркеу деп - бухгалтерлік есеп мәліметтері мен көрсеткіштерін ақпараттар тасушы құралдарға түсіруді айтамыз.

Сонымен байқау, өлшеу және тіркеу принциптері бірімен-бірі тығыз байланысқан, бірінің мазмұнын бірі толықтырып отыратын сабақтастық жүйе деп таныуымыз керек.

Бухгалтерлік есептің маңызы мен мәні және бұл жүйені жүргізу мен аяқтау үрдісі, ең әуелі бухгалтерлік есеп негізін біліп үйренуден, қаржы есебін жүргізу тәсілдерінен, басқару есебіндегі көрсеткіштерді бағалай білуден, қаржылык қорытынды есепті сапалы жасаудан, сондай-ақ ұйымдардың қаржы-шаруашылық қызметін экономикалық жағынан талдаудан тұрады.

Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ақпараттар қазырғы кездегі Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттар талабына сай кәсіпкерлерге, мамандарға, салық және қаржы салаларындағы қызметкерлерге, т.б. тұлғаларға қызмет көрсетеді. Потенциалды қаржы салымшы инвесторлардың, басқа да несиелендіруші заңды тұлғалардың қаражаттарын іске қосып, түпкі мақсат - таза табыстың көлемін арттырып отыру үшін бухгалтерлік есеп өрісіндегі қалыптасқан ақпараттарды хабарлап отыру қажеттігі туындайды.

4. 
   Бухгалтерлік есептің әдісі мен негізгі элементтері.
   

Өндірістік кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есепті қолданудың негізгі учаскелері болып табылады. Онда оның көмегімен барлық шаруашылық қызметінің үстінен қадағалау және бақыдау жасау қамтамасыз етіледі. Кәсіпорындар құрылған кезде қатысушылардың салымдары есебінен қорлар жасалады. Олар өндіріс процесіне, бөлініске, айналым мен тұтынуға қызмет етеді.

Сонымен, қалыптастыру көздерімен байланыстағы шаруашылық құралдары және шаруашылық қызметі процесіндегі олардың айналымы бухгалтерлік есептің пәні болып табылады. Пәніне сипаттама бере келіп, бухгалтерлік есептің объектілерін айырып алу керек. Олардың құрамы халық шаруашылығының алуан түрлі салаларындағы кәсіпорындардың меншік нысандарына, ерекшеліктеріне және функцияларына байланысты.

Кәсіпорындағы есептің маңызды объектілеріне: материалдық емес ативтер, негізгі құралдар, материалдар, еңбекақы бойынша есеп айырысу, өнім өндіру, жабдықтау, өнім өндіру және сату процестердіндегі шығындар, ақша құжаттары мен есеп айырысулар, қаржы нәтижелері және т.с.с. жатады.

Шаруашылық құралдарының құжатпен ресімделген қозғалысы мен өзгерімінің фактісі шаруашылық операциясы болып табылады.

Бұл орайда шаруашылық операциялары кәсіпорынның мүлкіне ғана (баланстың активі) немесе оның тек пайда болу көзіне (пассив) ғана немесе бір мезгілде мүлікке де, оның қалыптасу көзіне де (баланстың активі де, пассиві де) қатысты болуы мүмкін.

Шаруашылық операциялары жеткізушілерден тауарлы- материалдық құндылықтарды сатып алудан, негізгі қорларды пайдаланудан, жалақы есептеуден, өнім өндіруге жұмсалған шығындарды анықтаудан және т.с.с. тұрады.

Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негізін әдістер мен тәсілдер жүйесі құрайды. Олар құжаттау, түгендеу, бухгалтерлік балама жасау, екі жақты жүйесін, мүліктер мен міндеттемелерді бағалау, калькуляциялау мен кәсіпорынның есеп беруі арқылы жүзеге асырылады.

Құжаттау- шаруашылық операцияларын құжаттардың көмегімен олар жасалған сәтте және сол жерде бастапқы тіркеу.

Құжат бухгалтерлік жазбалар үшін мәндетті негіз болып саналады. Әрбір шаруашылық операциясына ол жасаған сәтте құжат жасалады, онда құжаттың атауы, операцияның мазмұны, оның жасалған күні, өлшем бірлігі, операцияның жасалуына жауапты адамдаржың қойған қолдары көрсетіледі. Сөйтіп құжаттар заңдық растаушы күшке ие болады.

Түгендеу- мүліктің нақты қолда барын бухгалтерлік есептің деректері бойынша заттай сәйкестігін тексерудің әдісі. Ол бухгалтерлік есеп деректерінің растығы мен кәсіпорын меншігінің сақталуын қамтамасыз ету мақсатымен жүргізіледі. Негізгі құралдар, тауарлы- материалдық құндылықтар, ақша қаражаттары, аяқталмаған өндіріс, сауда кәсіпорының таурлары және басқалар түгенделуге тиіс.

Түгендеу белгіленген мерзімдерде материалды- жауапты адамдар ауысқан кезде, аудиторлардың тергеу органдарының талабы бойынша және т.б. жағдайларда жүргізіледі. Түгендеудің деректері актімен ресімделеді.

Бағалау- бұл натуралды көрсеткіштерді ақшалай көрсеткіштерге аударудың әдісі. Мұның өзі шаруашылық қорлар мен олардың қорлану көздері туралы жалпынама деректерді алу үшін бухгалтерлік есепте ақшалай көрсеткіштерді міндетті түрде пайдаланумен байланысты болып отыр.

Калькуляция- шығындарды топтастыру мен сатып алынған материалдық құндылықтардың, әзірленген өнімдер мен атқарылған жұмыстардың өзіндік құнын анықтау әдісі. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау нормативтік құжаттармен реттелінеді.

Екіжақты жазу- шаруашылық операцияларын бухгалтерлік есептің шоттарында тіркеудің әдісі. Бұл әдістің мәні- әрбір шаруашылық операциясы екі рет тең сомамен бір шоттың дебетінде және басқа шоттың кредитінде жазылады.

Бухгалтерлік баланс- кәсіпорынның мүлкі мен олардың пайда болу көздерін ақшалай бағамен белгілі бір күнге, әдетте айдың 1- күніне экономикалық топтастырудың әдісі.

Кәсіпорыннң қорлары бухгалтерлік баланста ақшалай екі топтамада көрсетіледі, оның бірі кәсіпорынның қандай қорлары бар екендігін, екіншісі- олардың қандай көздерден пайда болғанын көрсетеді, яғни баланс кесте түрінде жасалады.

Есеп беру дегеніміз- кәсіпорының белгілі бір кезеңдегі өндірістік- шаруашылық және қаржы қызметтерін сипаттайтын көрсеткіштердің арнайы кестелерге топтастырылған жүйесі.

Есеп берудің көрсеткіштері кәсіпорының қаржы жағдайын талдау үшін, кәсіпорынның нарықтағы жағдайын бағалау үшін тиісті басқарушылық шешімдерге негіздеме әзірлеу және қабылдау үшін пайдаланылады.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. 
   Бухгалтерлік және қаржылық қорытынды есепті стандарттаудың мақсатын сипаттап түсіндіріңіз.
   
2. 
   Бухгалтерлік есеп принциптерін және элементтеріне не жатады?
   
3. 
   Халықаралық стандарттарды кімдер және қайда жасалынады, бұлар қандай ресми құжаттардан құралған?
   
4. 
   Бухгалтерлік есеп стандарттының типтік бағытын және сабақтастық жолдарын атаңыз.
   
5. 
   Бухгалтерлік есептің қажеттілігі
   
6. 
   Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарының аталуы мш санын айтыңыз.
   

1. 
   Ә.Әбдіманапов «Қаржылық есеп» Алматы, 2007ж., 544-бет.
   
2. 
   Митюгина Г.Д «Оплата труда: удержания, вычеты, начисления;/ Библиотека бухгалтера и предпринимателя, №7(132) июль 2001 г;
   
3. 
   Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп, А., Экономика. 2001ж-400б. ;
   
4. 
   Баканов М.И., Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа», М., «Финансы и статистика», 2008 г.
   
5. 
   Тулешова Г.К. Халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық есеп және есептілік Алматы, “Бизнес информация” 2005.
   

1. 
   Бухгалтерлік баланстың мазмұны мен маңызы.
   
2. 
   Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептіліктердің ашылып көрсетілуі.
   
3. 
   Шаруашылық операцияларының әсерінен баланстағы болатын өгерістер және олардың сипаттамасы.
   

1. 
   Бухгалтерлік баланстың мазмұны мен маңызы.
   

Нәтижесінде активтердің жалпы сомасы алынған міндеттемелер мен меншікті капиталдың жалпы сомасымен тепе-тең болатындығын тағыда қайталаймыз. Осындай сабақтастық жолдармен бухгалтерлік баланс әдісі қалыптасып қордаланып отырады. Кез келген бухгалтерлік балансқа баланс жасаушы ұйымның аталуы және баланстың қай уақытқа қорытындыланып жасалған күні жазылады.

Көптеген тұлғалар өздерінің бухгалтерлік балансын әрбір кезеңдерге қарай жасап, қолда бар қаражатының барын, басқа тұлғаларға қанша көлемде берешегінің бар екендігін көрсетіп отырады. Яғни бухгалтерлік баланс осы «ұйымның қолда бар активті қаражаттарын және берешектерін белгілі бір уақытқа қарай көрсетіп отырады» деу орнықты ұғым. Тағы да қайталаймыз: белгілі бір ұйымның қолда бар мүліктері активтер деп аталынады. Ал осы ұйымның басқаларға берешегі міндеттемелер деп аталынады. Активтер құрамына осы ұйымның меншігіндегі: жер, ғимараттар, өндірістік жабдықтар, тасымалдау құралдары, өлшеу т.б. приборлар, өнім беретін малдар, күш беруші машиналар т.с.с. жатады. Сонымен қатар осы ұйым меншігіндегі шикізаттар мен материалдар, босалқы бөлшектер, тауарлар, дайын өнімдер, ақшалай өлшеммен өлшеніп, осы ұйымның меншігінде болады.

Бұлардың барлығы да активтер түрінде классификацияланады.

Осы жерде ұйымдар өзінің активті қаражаттарын толықтырып, бұларды өндірістік үрдіске тиімді пайдаланып отыруы үшін әртүрлі көздерден ақшша алу мүмкіндігі болатындығын тағы да қайталайық. Қосымша алынатын ақшаларды, бұлар компаниялардан немесе банктерден алады. Алған ақшалары үшін осы ұйым қарыз алуушының қатарына (категориясына) түседі. Қарызға алынған ақшаларды міндеттемелер деп атайды. Банктерден алынған несиелерден бөлек осы ұйым басқа да тұлғалардан көп көлемде қарыз ақшалар алуына болады (мысалы, өзінің үлес қосушы аккционерлерінен). Ірі акционерлерден алынған қаражаттарды акционерлік капитал деп атайды. Осы ұйымды қолдаушы кейбір акционерлік компаниялар акцияларға жазылады немесе акционерлер осы ұйымның қызметін жалғастыра беру үшін белгісіз уақытқа дейін акционерлік ақша береді. Қандай да болмасын алынған акционерлік капитал, ең соңында жазылған акцияларға сай қайтарылады. Яғни осы ұйымның алған акционерлік ақшасы уақытша алынған қарыз ақша түріне саналады. Акцияға жазылган, түбінде қайтарылатын ақшаны міндеттемелер деп атайды. Нарық экономикасы жағдайында бухгалтерлік баланс әр түрлі әдістермен жасалынып, әрқашан да активтер мен міндемелер сомасы бірдей тепе-теңдік жағдайда болады. Бухгалтерлік баланс жекелеген синтетикалық счеттар қалдығын жинақтауды туындайды. Баланс қорытынды есеп жасаудың ең негізі 5 болып табылады. Әрбір келесі кезеңге қорытынды есеп жасау үшін барлық бухгалтерлік есеп мәліметтерін топтастырып жинақтау мақсатында баланс құрылады, Баланс құруды екі жақты принциптің қолданбалы әдісі деп те түсінуге болиады. Әрбір келесі кезеңге баланс қүруда бұрында бухгалтерлгік баланста көрсетілген көрсеткіштер, яғни (мәліметтер) балансттгың жекелеген элементтері арнайы счеттарға таратыльш жазылады. Әрбір жекелеген счеттар материалдық және қаржылық объектілерге, мысалға, несиелендірушілер, алашақтар, берешектер, меншіик иелері, инвесторлар, негізгі құралдар, қоюшылар т.с. с. жатады. Бухгалтерлік баланс ұйымдардың қаржылық жағдайын белгілі бір кезеңге қарай жинақтап көрсетеді.

Баланс деп— ұйымдар қызметіндегі активтер, меншікті капитал және міндеттемелер өрісінде болған өзгеріс көрсеткіштерді экономикалық маңызына қарай белгілі бір мерзімге топтастырып, ақшалай өлшеммен өлшеуді айтады. Бұл анықтамада

1) баланс;

2) үлгі;

3) пайдаланушылардың мүддесі;

4) сыртқы сипаты;

5) белгілі бір мерзім;

6) қаржы жағдайы;

7) кәсіпорындар (ұйымдар) деген сияқты элементтер қатысады. «Баланс» - латын сөзі. Бұл сөз «екі табақты таразы» деген ұғымды білдіреді.

Үлгі - баланс мәліметтерін пайдаланушылардың талабына сай, кәсіпорынның активті қаражаттары мен меншікті капиталының, міндеттемелерінің жағдайы мен бұлардың қозғалысын жинақтап көрсетуші ресми қағаз. Баланстық үлгі қағаз қорытынды есеп жасау қажеттігінен туындаған. Бұл үлгіге жазылған жазулар ұйымның қаржылық жағдайын көрсетеді. Баланстық үлгі қағазға (сызық жолдарға) жазылған жекелеген көрсеткіштер баланстың белгілі баптары деп аталынады. Балансты тек үлгі қағаз ретінде ғана қарамай, мұның өзі ұйымдардың шашыранды шаруашылық қызметін жинақтап көрсететін бухгалтерлік есеп объектілерінен туындайтын жалпы есеп жүйесінің маңызды категориясы екендігін білген жөн.

Пайдаланушылардың мүддесі. Баланс көрсеткіштеріндегі сомаларды оқып отырып, әрбір пайдаланушылар өз мақсатын шешуге ұмтылады. Бухгалтер баланстағы жекелеген баптарға жазылған сомалардың дұрыстығын тексереді. Бұдан баланстың теңдігі - активтер мен пассивтер сомаларының дәлдігі туындайды. Несиелендірушілер ұйымның төлем өтеушілік қабілетін біліп отырғысы келеді. Яғни ұйымның мүліктік жағдайы бухгалтерлік балансқа жазылуы керек.

Сонымен қатар, ұйым басшылары мен қожайындары таза пайдамен жұмыс істеуге ынталы болады. Есепті жыл ішіндегі ұйымның қаржы қорытындысын шығару үшін капитал қозғалысы көрсеткіштері де бухгалтерлік баланска жазылуы керек. Салық органдары үшін барлық ұйымдар декларация жасап тапсырады. Декларация көрсеткіштері мен баланс көрсеткіштері арасында сәйкестік болуы шарт. Баланс баптары салықтың белгілі бір түріне қарай топтастырылуы мүмкін. Яғни баланста көрсетілген пайда көлемі салық салынатын көлеммен бірдей болуы міндетті.

Сыртқы сипаты. Баланс көрсеткіштерін тігінен және көлденеңінен оқып сипаттауға болады. Баланс мазмұнын тігінен қарағанда екі жақты кестеден, сол жағы актив, ал оң жағы пассив болып екіге бөлінеді. Сыртқы пайдаланушылардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен активтерді қаражаттар, ал пассивтерді қаражат көздері деп те атауға болады. Сонымен қатар капитал айналысына тікелей байланысты қозғалыстарды да бухгалтерлік баланс арқылы талдауға болады.

Балансқа көлденең жазылған көрсеткіштер есеп объектілерінің өзара байланысын көрсетеді. Қандай жағдайда болмасын балансқа көлденең жазылатын көрсеткіштер счеттардағы қалдық сомаларымен бірдей сомада болуы керек. Яғни дебеттік қалдық баланстың активінде, ал кредиттік қалдық пассивінде жазылады. Белгілі бір мезім. Әдетте бухгалтерлік баланс айдың, тоқсанның және жылдың 1-күніне жасалып, ұйымның қаржылық қызметінің жағдайын көрсетеді. Ұйымның қаржылық жағдайы түскен пайданың мөлшерімен сипатталады. Сондықтан пайда айдың, тоқсанның, жылдың біріне ғана жаза салатын көрсеткіш емес, пайда өткен шақтағы атқарған ұйымның қаржылық нәтижесін көрсететін ең негізгі көрсеткіш болып табылады.

Қаржы жағдайы. Ұйымдардың қаржы жағдайы қойылған мақсаттарға қарай әр түрлі көздерден қалыптасады. Сондықтан баланстың әрбір баптары арқылы ұйымдардың қаржы-шаруашылық қызметін бағалап, талдау әдістерін қолдану мүмкіндігі қарастырылған. Ұйымның меншікті активтері әр түрлі ресурстар мен қаражат көздерінен қалыптасатындықтан ұйымдардың ресурстары шын мәнінде көбейіп отыратын болса, онда бұл ұйымның пайдамен жұмыс істегендігін көрсетеді.

Құнсыздануға (инфляцияға) байланысты ұйымның активтері көбейіп кеткен жағдайда түскен пайда - таза пайдаға жатқызылмайды. Мұны шындыққа жанаспайтын пайда деп таныған жөн. Егер ұйым ақысыз (құнын төлемей) түбінде қайтарылмайтын активтерді басқалардан алған жағдайда, мұндай активтердің құны пайда құрамына жазылмай, тек қана баланстың көбеюуін білдіреді.

Кәсіпорындар (ұйымдар). Ұйымдар деп - кез келген шаруашылық қызмет атқарушы құрылымдарды айтады. Бұлардың түпкі мақсаты пайда түсіріп, пайдамен жұмыс істеу болып табылады.

Бухгалтерлік баланс түрлері. Ұйымның құрылуын, қаржылық жағдайын, үздіксіз қызмет атқаруын, жойылып кетуін немесе аналық үлкен компания құрамына ену жағдайын ескере отырып, бухгалтерлік баланс үшке бөлінеді:

2) аралық баланс;

3) жойылуға байланысты баланс.
Кіріспе баланс ұйымдар мен фирмалар т.б. заңды тұлғалардың жарғысы тіркелгеннен соң, меншік иелерінің салған қаражатын және басқа да қаржы салымшыларының, несиелендірушілердің қаражаттарын кіріске алып, жарғылық қор мен активтерді қалыптастырудан басталады.
Аралық баланс белгілі бір тапсырмаға байланысты, айға, күнге, тоқсанға қарай жасалынады. Мысалға, капиталдың шеңберлі айналысы фазаларына, активті қаражаттар қозғалысына талдау жасау жұмысын және арнайы тапсырмаға байланысты үйым қызметіне толық тексеру жұмысын жүргізу үшін жасалынатын балансты аралық баланс деп атайды.
Жойылуға байланысты баланс. Ұйым банкротқа ұшырап, өз қызметін тоқтатқан жағдайда арнайы комиссияның қатысуымен ұйымды жою мақсатьшда баланс жасалынады. Жою балансы екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең осы ұйымның жабылуына байланысты жасалса, екінші кезеңде ұйымның жойылғандығының қорытындысын бағалау үшін жасалынады.

Заңды тұлға болып танылған ұйымдардың барлығы да бухгалтерлік баланс жасауға міндетті. Егер заңды тұлғалар құрамына енген еншілес ұйымдар құрылған жағдайда, негізгі ұйым басшыларының рұқсаты бойынша еншілес кәсіпорындар да баланс жасауына болады.

Ендігі жерде ұйымдарда жасалатын, қаржы қорытындысын шығарып отыратын бухгалтерлік есеп балансының қалай және қандай принциптерді қолдану арқылы құрылатындығына мысалдар келтіреміз.

Баланстың ең біршші сатысы

Операциялар мазмұны.

І.Несиеге алынған тауарлар - активтер мен міндеттемелер (несиелендірушілер) сомасын көбейтті.

2.Ақшасы төленіп, тауарлар сатылып алынды: активтер (тауарлар) көбейді, банктегі ақша (активтер) азайды.

З.Несиелендірушілердің берген қарызы - банктегі ақша (активтер) азайды, міндеттемелер де (несиелендірушілер) азайды.

4.Осы ұйымның қожайыны банктегі ақшаға қосымша капитал құйды: банктегі ақша (активтер) мен капитал көбейді.

5.Ұйымның қожайыны өзінің жеке мұқтаждығына осы ұйым кассасынан ақша алды: активтер (ақша) азайды, капитал сомасы да азайды.

6. Несиелендірушілерге ұйым қожайыны осы ұйым есебіне жатпайтын өз қалтасынан ақша берді: міндеттемелер (несиелендірушілер) сомасы азайып, меншікті капитал сомасы көбейді.

Осы айтылғандар негізінде, біздер Активтер = Меншікті капитал + Міндеттемелер сомалары әрқашан да тепе-теңдікте болатындығын және екіжақтылық принциптің сақталғандығын тағыда көріп отырмыз¹.

Баланс жүргізу қажеттілігінің кейбір теориялық мәселелері

Баланс жүргізу жалпы бухгалтерлік есеп жүйесінің териялық негізін қалайтын әдіснамалардан тұрады. Баланс жүргізу теориясы балансқа тән принциптерді, баланстың экономикалық күрылымын, баланстағы тараулар мен баптардың экономикалық мәнін бағалау, осылардың негізінде экономикалық жағынан тиімді шешімдер қабылдау болып табылады. Баланс жүргізу теориясы экономикалық қатынастарды тиімді жүргізу бағытында капитал қалыптастыру, мүның функционалды аспектілерін зерттеу үрдісіндегі маңызы өте зор. Екі жақтылық теория бухгалтерлік баланспен тікелей байланыста болады. Баланс жүргізу теориясының негізінде бухгалтерлік есеп жүйесінің әдіснамалық ережелері қалыптасады. Бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу арқылы бухгалтерлік есеп жүйесінің техникалық жақтары іске асырылады.

Бухгалтерлік есепті арнайы жүйеге келтіру үш аспектіден және күрамдас сабақтастықтан тұрады:

Екі жақтылық ---------Бухгалтерлік есеп счеттары --------

Бухгалтерлік баланс

Баланс жүргізу теориясы екі жақтылық принциптен (тұрақты түрде екі жақтылықтың сақталуынан), сондай-ақ шаруашылық операцияларын счеттарға жазудан қалыптасады. Есеп объектілері деп - әрбір ұйымдардағы орын алған фактілер мен операцияларды және атқарылған қызметтерді айтуға болады.

Он тоғызыншы ғасырдың басында Италияның ғалымы Эмануэл Пизани баланстық теорияның негізін салды. Ол «статмография» ұғымын енгізген. Грек тілінде «статмо» - баланс, «графия» - жазып талдау деген ұғым береді.

Ертеректе бухгалтерлік есеп счеттары экономикалық және бюджеттік болып екі топқа бөлінген. Мүмкін осылайша бөлуге қарай қаржылық және басқарушылық есеп пайда болған болар.

Бухгалтерлік баланс - ұйымдардың экономикалық өміріндегі капиталдың шеңберлі айналысы процесін зерттеуші әдіс. Өзінің пәндік қасиеті тұрғысынан капитал әрқашан да нақтылық мақсатта, құндық маңызда болады. Капталдың негізгі орындаушылық қасиеті бухгалтерлік баланстың активінде экономикалық ресурстар түрінде сипатталады. Баланстың пассивіндегі көздер міндеттемелер түрінде мақсаттық сипатта болып, құқықтық қатынастарды құрайды. Пассивтік көздер құқықтық қатынастардың пайда болуы мен себебтерін, сондай-ақ акционерлердің (қатысушылардың) мүддесін қорғайды.

Несиелендірушілер, акционерлер, қаржы салымшы инвесторлар мақсаты осы ұйымның мүліктерін таратып алу емес, ақшаны ақшаға айналдырып табыс алу болып табылады. Мұндай мақсаттар мен себептер негізінде ұйымдар мүмкіндігін (активтерін) екі түрге: құқықтық мүліктерге (таза активтер) және мүліктік міндеттемелерге бөліп қараған жөн. Бұдан таза активтер және шартты активтер ұғымы туындайды.

Ұйымдарды ең әуелгі бастапқы кезеңде ұйымдастыру үшін активті қаражаттар қалыптастырудың көздері қарастырылады. Белгілі көлемде қаржы көздері табылмаған жағдайда, ұйымдардағы бухгалтерлік баланс инвестицияланған капиталдың шеңберлі айналысын әрбір экономикалық фазаларға қарай багалап отыруды мақсат тұтады.

Инвестицияланған капитал кәсіпкерлік әрекеттің негізін құрап, осы кәсіпкерліктің (ұйымның) құрылу себептерін және капитал айналысының базисін қалыптастырады.

Егер, біздер екі жақтылық дүниені пәлсафалық категория түрінде қарайтын болсақ, онда бухгалтерлік есепке тән қор көздерін - «базис», ал активті қаражаттарды - «қондырма» деп сипаттауға да болады. Яғни «статмо» үғымын базистік түрақтылық, ал «графия» ұғымын қозғалыстағы қондырма деп қарайтын болсақ, онда бухгалтерлік есеп дүниесіндегі екі жақтылық принципті пәлсафалық жағынан ары қарай зерттеу мүмкіндігі зор болар ма еді.

Активтерді қозғалыстағы қондырма категориясына тән деп қараған жағдайда капитал айналысының мақсаты есепті жылы алынған қаржылық қорытындының өсу қарқынымен өлшенеді. Қаржылық қорьпындының өсу қарқыны жылдан-жылға көбейген жағдайда капиталды қайта инвестициялау, мұның көлемін арттырып отыру мүмкіндігі туындайды. Осы айтылғандарға байланысты капиталдың шеңберлі айналысы есебін жүргізіп, жинақтауға, талдауға арналған бухгалтерлік баланстың әдіснамалық функциялары (қасиеті) өте зор. Сонымен қатар бухгалтерлік баланстағы жинақталған көрсеткіштер мен ақпараттар негізінде қаржылық қорытынды есеп жасап, капитал қозғалысын бағалау мен талдауға болады.

Бухгалтерлік балансты экономикалық, қаржылық, құқықтық заңдылығын және капиталдың пайда болуы мен қозғалысын, мұның бір түрден екінші түрге ауысуын, капиталдың өсу қарқынын, капиталдың сандық мағанасының сапалық және қаржылық мағанаға айналу аспектілерін сипаттайтын, оны ары қарай зерттеу моделі түрінде тану қажет. Сондықтан қандай да болмасын ұйымдарда жасалатын балансты капитал рыногын, мұның айналымы мен шеңберлі айналысын, таза пайданың өсу қарқынын, инвестицияның тиімділігін белгілі бір кезеңдерге сай зерттеу жұмыстарының әдіснамасы деп караған да жөн.

2. 
   Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептіліктердің ашылып көрсетілуі.