Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Жаратылыстану»
жүктеу/скачать 0,99 Mb.
|
ed04d2c0-d947-11e4-b960-f6d299da70eeУММ жаратылыстану
| Темір рудасы — басқа элементтерге қарағанда темір көп болатын тау жынысы. Рудадағы темір басқа минералдармен аралас болады. Мұнда күкірт, хром, никель, марганец, титан, ванадий; кобальт т. б. кездеседі. Рудалардың ішінде темірі көп және темірі аздары болады. Құрамындағы темір мөлшері 50%-тей және одан да көбірек болса, оны темірі көп руда дейді, ал құра-мындағы темір мөлшері 25—30%-тен кем болса, онда оны темірі аз руда дейді. Темірі аз рудаларды әдетте металлургия заводына жіберместен бұрын арнаулы байыту фабрикасында әр түрлі қоспалардан тазарту арқылы байытады. Темір металдардың ішіндегі аса маңыздысы және ең көп тарағандарының бірі. Таза күйінде темір тек метеориттерде ғана кездеседі. Темір рудасынан шойын, темір және болат қорытылады.
ТМД-да темір рудасының көптеген ірі кендері: Кри-вой Рог бассейні, Керчь, Орал, Курск магнит аномалиясы, Сібірдің, Қиыр Шығыстың, Қазақстанның, Кавказдың, т. б. жерлердің темір рудалы кендері бар. Темір рудасының қоры жөнінде ТМД дүние жүзінде бірінші орын алады. Руда рудниктер мен карьерлерден шығарылады. Кривой Рог темір рудасының бассейні Украйнада орналасқан. Ол Днепрдің ірі бассейндері: Ингулец, Саксаган және басқаларын қамтыи, өзенді бойлай, жіңішке (2-ден 7 км-ге дейін) алап түзе, 100 километрге созылып жатады. Темір рудасы бұдан басқа Украинаға жалғас аймақтардан да табылған. Қазір бұл бассейн жоғары сапалы рудасы мен қоры жөнінен дүние жүзінде бірінші орында. Бассейннің қойнауында көбінесе құрамында 50%-ке дейін темірі болатын бай руда жатады, бірақ онда кездесетін құрамында темірі 25% қана, темірге тапшы рудалар да пайдаға асырылады Курск магнит аномалиясы(КМА),шамамен 120 000шаршы километрді алып жатыр.Курск магнит аномалиясы (КМА) Курск, Белгород облыстары мен сол облыстарға көршілес бірсыпыра аудандарда орналасқан. Құрамында 52-ден 67%-ке д Старый Осколь, олар металлургиялық заводтардын, көпшілігіне руда береді. Орал кені. Оңтүстік Оралдағы магнит тауының етегінде жоғары сапалы темір кені бар. Темір рудасы карьерден тау кемері бойынша ашық әдіспен шығарылады. Руда Магнитогорск қаласындағы металлургиялық комбинатта өңделеді. Высокогор кені Орта Оралдың шығыс жағындағьы Төменгі Тагилға таяу жерде. Бұл жоғары сапалы темір рудасының темірге аса бай байырғы кендерінін бірі. Кеннің көпшілігі магнитті темір тастан тұрады. Обь өзенінін, бассейніне жататын Тура өзенінің басталар жеріндегі Орта Оралда Благодать тауы бар. Темір рудасы шығарылатын ірі кен орындарының бірі осы Благодать тауында. Руда Кушва каласындағы металлургиялық заводтарда өнделеді. Темір рудасы кенінін жаңа, болашағы ерекше зор ауданы — Соколов-Сарыбай кені. Алюминийлі кендер — металды алюминий алу үшін пайдаланылатын минералдар мен тау жыныстары. Жер қыртысында 7,45% алюминий рудасы болғанымен, кәсіптік кендері айтарлықтай: көп емес. Алюминийі бар негізгі руда боксит болып табылады. Боксит — негізінен алюмний тотығынан тұратын тау жынысы. Әдетте бокситтегі кәсіптік маңызы бар алюминий тотығы 40— 60% болады. Сондай-ақ нефалин мен нефалин-аппатит жыныстары да алюминийлі руда болып табылады. Алюминийлі руданың басқа түрлері де бар. ТМД-да алюминийлі рудалардьщ ірі кеңдері Оралда, Кола түбегінде, Ленинград облысында, Қазақстанда, Батыс және Шығыс Сібірде бар. Рудадан алюминийді қорытып алу үшін арзан электрэнергиясы көп жұмсалады, сондықтан алюминий қорытатын заводтар ірі электр станцияларына таяу орналастырылады. Алюминий авиация өнеркәсібі үшін қажет. Ол сондай-ақ өнеркәсіптің басқа салаларында да және тұрмыста қеңінен қолданылады. Ізбес тас құрамы көбінесе кальциттен тұратын шөгінді тау жынысы. Оның құрамында доломиттің, құмнын, және саз балшықтың, темір тотықтарының, кремний тотықтарыньщ, органикалық заттардын, қоспалары болады. Таза ізбес тас ақ немесе ақшыл түсті больш келеді. Ізбес тастардың көпшілігі теңіз бассейндерінің түбіндегі органикалық қалдықтар мен кальциттінң химиялық шөгінділерінің жинақталуы арқылы түзілген. Бор — аздаған цементті қоспасы бар, ақ түсті сылак, ізбес тасының бір түрі. Ол кальциттың майда түйіршіктерінен, организмдердің ізбесті скелеттері мен олардың сьнықтарынан және суда ерімейтін минералдардың біразынан тұрады. Мрамор — ізбес тастар мен доломиттердің өзгеруі нәтижесінде түзілген кристалды тау жынысы. Үстіңгі қабаттардың қысымы әсерінен ізбес тастар өзгерген. Қоспаға байланысты мрамордың түрі ақ, сұр, қызыл, қызғылт және басқа да түрлі болып келеді. Мраморды тас кескіш және бұрғылағыш машиналармен карьерлерден қазып алады. Ол құрылыста пайдаланылады. Құм — ұсақ сынықтардан тұратын, құрамында цементі болмайтын сусымалы тау жынысы. Құм тау жыныстарының сыртқы күштердің әсерінен бүлінуі нәтижесінде түзіледі. Құм құрамында бәрінен де кварц түйіршігі көп. Құм шыны өнеркәсібінде шикізат ретінде және құрылыста пайдаланылады. Ол силикаттан жасалған кірпіш құрамына енеді. Саз — сазды минералдар қоспасынан құралған шөгінді тау жынысы. Саз суда тез жібиді де, илеуге келетін саз балщыққа айналады және кепкен күйіндегі пішінін сақтап қалады. Саз әр түрлі тау жыныстарының жел қағып үгілуі және теңіздер мен көлдер түбіндегі өнімдердің бүлінуінен пайда болған қабаттар нәтижесінде түзіледі. Саз фарфор, фаянс, отқа берік нәрселер, кірпіш, қыштан және басқа заттардан істелетін нәрселерді жасау үшін пайдаланылады. жүктеу/скачать 0,99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|