ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Ландшафттану және физикалық географиялық аудандастыру» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Фация морфологиялық қатардағы ең төменгі, жіктелмейтін бірлік. Оның тұтастығы белгілі территория шеңберінде қалыптасатын қарапайым үрдістер мен олардың тұтастығымен анықталады. Үрдістердің бірдей болуы – фацияның жер бедерінің бір элементінде немесе пішінінде қалыптасуының нәтижесі. Ол ылғал мен жылудың, жарықтың бірдей таралуының, борпылдақ және байырғы тау жыныстарының литологиялық құрамы бірдей болғанда жүзеге асады. Фацияның бүкіл шеңберінде осындай жағдайлардың үйлесімділігінің нәтижесінде бір топырақ түрі пайда болады, ол генетикалық горизонттардың және үрдістердің жиынтығымен сипатталады.

Топырақтың ұқсастық көрсеткіші - өсімдік жамылғысы. Фация шекарасындағы фитоценоздардың түрлік құрамы бірдей, ал өсімдік топтарындағы тығыздық пен кейбір түрлердің басым кездесуі топырақ құрамы мен жер бедері пішінінде орналасуына тәуелді.

Бірдей климаттық, геологиялық, геоморфологиялық және биогеографиялық зоналық пен азональдық жағдайда дамитын ландшафттың жіктелуіндегі негізгі фактор олардың жер бедері пішінінде орналасуы. Жер бедері элементі ландшафттың көршілес территориядан салыстырмалы биіктігі, беткей экспозициясы, беткей формасы мен еңкіштігі т.б. көрсеткіштері арқылы ерекшеленуі. Жазық территорияларда кешеннің орны микрорельеф формасымен, табиғи дренаж шекарасынан алыс-жақындығына тәуелді.

Көтеріңкі жер бедері формасының өзі ауа массаларының ағынына, желдің бағыты мен жылдамдығына, атмосфералық ылғалдың таралуына әсер етеді. Жел жақ беткейлерге қарағанда ық беткейлерге ылғал мол түседі. Әсіресе қардың таралуында едәуір айырмашылық байқалады: төбешік пен жел жақ беткейден қар ұшып ойыстарға жиналады да жоғарғы бөлікпен салыстырғанда 2-3 апта көп жатады. Беткей еңкіштігіне байланысты атмосфераның жергілікті циркуляциясы пайда болады; түнде суыған ауа төменге соғып температура инверциясын тудырады.

Күннің тура радиациясының жыл мезгілдері бойынша таралуы да беткей экспозициясына тікелей бағынышты. Жер бедері формасы мен еңкіштігі су ағынының қарқындылығына, еріген зат шығынына, аналық тау жыныстарының шайылуына осының салдарынан борпылдақ тау жыныстарының құрамына, топырақтың механикалық ерекшелігіне ықпал етеді.

Сонымен, әртүрлі мекен-жайлар бір-бірінен жылу мен ылғал режимінің, минералдық заттардың кірісі мен шығынының қарым-қатынасы арқылы ерекшеленеді. Сондықтан бір ландшафт шекарасында біртекті субстраттағы мекен-жайларға бірдей экологиялық жағдай немесе экотоп, бір биоценоз тән. Сөйтіп, біртекті мекен-жайдағы өсімдік пен жануар түрлері органикалық емес орта компоненттерімен қарапайым географиялық кешен - фацияны қалыптастырады.

Тірі организмдердегі клетка іспеттес фация ландшафттың алғашқы энергия көзі мен геохимиялық ұясы, яғни фация шеңберінде зат пен энерия айналымын, айналымның тасымалдану бағытын, сондай-ақ тірі организмдердің биогеохимиялық “жұмысын” зерттеу басталады. Бірақ, фацияны зат пен энергия айналымы тұйық автономды жүйе деп қарастырмау керек. Фация жер бедері қимасында бір-бірін заңдылықты алмастырып отыратын фация қатарын құрайды.

Фациялардың әр алуандығы оларды белгілі бір жүйеге келтіруді талап етеді. Бір ландшафт шеңберінде фацияларды жүйелеу үшін В.Б.Сочава мен А.А.Крауклис фациялық қатардың факторлы-динамикалық принциптерін дамытты. Факторлы-динамикалық қатардың негізгі маңызы ландшафттардың зоналық, секторлық және биіктік ерекшеліктеріне байланысты әрбір жекелеген ландшафттағы фондық “норманы”, яғни фацияларды анықтау. Мұндай “норма” немесе эталон құрғақ, құмайтты топырақ жамылғысында орналасқан байырғы плакорлық фациялар бола алады. Көптеген физгеографиялық үрдістердің ықпалында дамитындықтан, яғни нормалық деңгейден ауытқитындықтан, қалған фациялар әртүрлі фактор бойынша қатарларға топталады. Көпшілік жағдайда, мысалы, субстраттың, ылғалдану процесінің ерекшелігіне байланысты қатарларға топталады. Дегенмен, әртүрлі қатарлар бір-бірін жауып отыруы мүмкін, өйткені фациялардың қасиеттері тек бір фактормен анықталмайды.

Фациялар классификациясын құрастырғанда оның дамуында айқындаушы маңызы бар көрсеткіштер алыну қажет. Олар фациялардың тұрақты белгісі болып, барлық болмаса да көптеген ландшафттарда қолданылуы тиіс. Бұл шартқа орографиялық қиманың элементі ретінде – оның орналасқан орны сәйкес келеді. Сондықтан жекелеген, нақтылы ландшафттарға сәйкес келетін фация типтерін анықтау үшін олардың мекен-жай типтерін анықтауда Г.В.Высоцкий 1906 жылы орографиялық қиманың төрт типін ажыратуды ұсынған: а) жер асты сулары тереңде орналасқан су айрықтар мен беткейлер (плакорлар); б) су айрықтық қолаттар; в) жер асты сулары жер бетіне жақын орналасқан беткейлердің төменгі бөлігі; г) жер асты сулары шығып жатқан ойпаңдар.

Кейіннен ландшафттар геохимиясы туралы идеяны дамыта отырып Б.Б.Полынов табиғи компоненттердегі химиялық элементтердің миграциясын зерттеп қарапайым ландшафттардың үш қатарын ажыратты: элювиальды, супераквальды және субаквальды.

Элювиальды фациялар көтеріңкі су айрықтық мекен-жайларда орналасады да жер асты сулары өте тереңде жатқандықтан өсімдік жамылғысы мен топырақ түзілу үрдісіне әсерін тигізбейді. Мұндай фацияларға керекті заттар тек жауын-шашынмен, шаң-тозаңмен, яғни ауа қабаты арқылы жеткізіледі, ал шығын төменгі топырақ қабатына сіңетін су ағыны арқылы жүзеге асады. Олай болса шығын мөлшері оның кірісінен артық болуы тиіс. Сондықтан, топырақ жамылғысының жоғарғы қабаты сілтісіздендіріледі де біршама тереңдікте иллювиальды горизонт пайда болады. Жоғарғы топырақ қабатының үздіксіз шайылуы нәтижесінде топырақ түзілу үрдісі біртіндеп төменгі қабаттарға ауысады.

Супераквальды фациялар жер асты сулары жер бетіне жақын орналасқан мекен-жайларда қалыптасады, буланудың нәтижесінде еріген қоспалар жоғарғы қабатқа жиналады. Осының салдарынан топырақтың беткі қабаты қосымша элементтермен толығады.

Субаквальды фациялар суаттардың түпкі қабатында қалыптасады. Әртүрлі элементтер ағын су арқылы жиналады. Бұл мекен-жайлар құрлықтағы мекен-жайлардың органикалық қалдықтарының минералдық құрамы арқылы ерекшеленеді; қара шіріндінің орнына мұнда сапропелдер пайда болады.

Ландшафттардағы фациялардың алуан түрлілігі гидротермикалық жағдайдың ауысуымен, топырақ пен тау жыныстарының физикалық және химиялық қасиеттерінің өзгеруімен, экзогенді үрдістердің қарқындылығымен және адамның шаруашылық әрекетімен байланысты. Топырақ пен тау жыныстарының ылғалдылығы мен температуралық режимі төсеніш бетке жақын ауа массаларының температурасы мен ылғалдылығына, жер бедерінің пішініне, беткейдің абсолюттік биіктігіне, экспозициясына, топырақ пен аналық жыныстардың механикалық құрамына, жер асты суларының тереңдігіне, су көздері мен су қоймаларының алыс-жақындығына да байланысты болады. Әртүрлі мекен-жайлардың арасындағы абсолюттік биіктік айырмашылығы неғұрлым үлкен болса, температура мен ылғалданудағы айырмашылық соғұрлым көп болады. Бірдей жылу мен ылғал түсетін беткейдің тау жыныстары мен топырақтары да су және жылу режимі бойынша бір-біріне ұқсамауы мүмкін. Топырақ қабатының ылғал сыйымдылығы мен жылу режимі бір-біріне тәуелді: ылғалы мол топырақтың жылуына қажет жылу да көп. Сол себепті бір беткейдегі саздар, саздақтар мен құмдардың жылу мен ылғал сыйымдылық көрсеткіштері әрқалай: саздар саздақтарға, саздақтар құмдарға қарағанда суық.

Тау жыныстарының литологиялық құрамы тек қана олардың су, жылу қасиеттеріне әсер етіп қоймай, фациялардағы зат ағыны мен осы айналымның химиялық құрамына да әсер етеді. Жыныстардың құрамы химиялық элементтердің миграциясы өтетін геохимиялық жағдайдың типін анықтайды (қышқылды ма, сілтілі ме). Химиялық элеметтер қышқылды немесе сілтілі ортада миграцияға ұшырайды. Бір жағдайда олар жылдамырақ қозғалып, тез шайылса, екінші бір жағдайда шоғырланады да аномальды аймақтарға айналады.

Фация жер бедерінің бүкіл мезоформасын сирек қамтиды. Бұл үшін сәйкес жағдайлар қажет: біртекті литологиялық жыныс, бірдей дренаж, жарық пен ылғалданудың айырмашылығы елеулі емес болуы тиіс. Фация мезоформаның бір элементінің шегінде жиі қалыптасады. Микрорельеф формасы немесе оның бөлігінде де бір фация орналасуы мүмкін. Фациялардың ауданы көбінесе аз жерді қамтиды, вертикальдық бағыттағы тереңдігі дренаж зонасымен шектеледі: жер асты суларының деңгейімен, яғни су көздерімен гидравликалық байланыста болатын қабатқа дейін төмендейді. Бірақ, әртүрлі тау жыныстары қатпарланып келген жағдайда фацияның тереңдігі алғашқы су өткізбейтін қабатпен шектеледі. Жоғарғы шекарасы туралы бірыңғай ортақ түсінік жоқ. М.А.Глазовская бұл шекараны өсімдіктер жамылғысының жоғарғы ярусымен сәйкес болады деп тұжырымдады, ал көптеген ғалымдар бұл шекті ондаған метр биіктік деп анықтайды.

Қарапайым геожүйе ретінде фациялардың негізгі ерекшеліктері: қозғалмалығы, салыстырмалы тұрақсыздығы және аз уақыттығы. Бұл қасиеттер оның тұйық еместігінен, көршілес фациялардан келетін зат пен энергия ағынына бағыныштылығынан көрінеді. Олардың уақыт пен кеңістік бойынша тұрақсыздығы ең активті компонент биотаның даму ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Фация шеңберінде биотаның абиотикалық ортаға әсері бүкіл ландшафт көлемімен салыстырғанда едәуір елеулі. Өсімдік топтарының бәсеке таластық қарым-қатынасы да елеулі рөл атқарады. Олардың сукцессиялық және зат алмасу ерекшеліктері микроклиматты өзгертеді, бірақ ландшафт климатына елеулі әсерін тигізбейді.

Ландшафттардың әрбір күрделі морфологиялық бірлігіне генетикалық ұқсас фациялар тобы тән. Олар литологиялық құрамы, жылу мен ылғалмен қамтамасыз етілуі сәйкес территорияларда пайда болады.

1. Ландшафттарды құрайтын морфологиялық территриялық табиғат кешендері, құрылымдық бөліктерінің сатыларына қарай жіктелуі.

2. Жергілікті жер. Қоныс. Фация.

3. Олардың ландшафтты қалыптастырудағы рөлі. Маңызы. Биіктікке байланысты өзгеруі.

1. Ландшафт генезисі.

2. Генетикалық және кешендік топтары.

3. Ландшафт динамикасы.

4. Оның өзгеру себебі, әсер етуші процесстер.

5. Динамиканың құрылымы, табиғат зоналырының бірігуі. Уақытша өзгеруі.

А.А.Григорьев, М.И.Будыко сияқты ғалымдар әсіресе климатқа негізгі фактор ретінде көп көңіл бөлген. Климаттың жылу мен ылғалдың қарым-қатынасы, ылғалдану коэффициенті сияқты көрсеткіштерінің рөлі ерекше. Сонымен қатар, климаттың көп жылдық көрсеткіштерінің ауытқуы, кеңістік пен уақыт аралығында өзгеруіне көп көңіл бөлу қажет.

Жалпы ылғалдану теориясы бойынша солтүстік жарты шарға әртүрлі ұзақтықтағы ритмикалық ауытқулар тән. Ең ұзақ ритмнің мезгілі 2000 жыл. Ол ірі екі фазаға бөлінеді: а) салқын-ылғалды 300 - 500 жыл; б) жылы және құрғақ - 600 - 800 жыл; в) бірінші мен екінші фаза аралығындағы өтпелі фаза 700- 800 жыл.

Дегенмен, қазіргі климаттың өзгеруі – ылғалданудың бірде артып, бірде төмендеп ауысып отыруына сәйкес. Шнитников бойынша мұндай кезеңдердің ұзақтығы 45 жыл. Ылғалданудың соңғы өсу фазасы Қазақстан территориясында өткен ғасырдың 40 ж. болған.

Сонымен, өткен геологиялық даму кезеңінде де климаттық көрсеткіштер өзгеріп отырған. Мерзімі бойынша климаттық көрсеткіштердің өзгеруі соңғы геологиялық кезеңде пайда болған: 70 млн. жыл бұрын жылы климат оның қайта суынып мұздықтарды пайда етуімен ауысып отырған. Мұздықты кезеңдер плейстоценде (ұзақтығы 100000 ж) мұз аралық жылынумен (ұзақтығы 20000 ж), соңғысы осы күнге дейін созылуда. Плейстоцен мен голоцен аралығындағы климаттың өзгеруі қазіргі табиғи зоналардың шекараларының қалыптасуына ықпал етті.

Алғаш рет М.Х.Байдал Қазақстан территориясы үшін апатты қуаңшылықтың қалыптасуын күннің активтілігімен байланысты екенін дәлелдеді: күн активтілігінің (белсенділігінің) 11 жылдық цикл максимумында қуаңшылық сирек, ал керісінше болған жағдайда көп, яғни жиі қайталанып отырады. Ал ауа температурасының көп жылдық өзгеру циклы 30 жыл. Сонымен, жоғарыда айтылған авторлардың еңбектерінен ылғалдану режимінің, температура мен жауын-шашын мөлшерінің өзгеруі күннің активтілігімен байланысты екенін түсінеміз. Циклдық өзгерістер жылы және суық кезеңдердің бір-бірімен ауысып отыратынынан байқалады. Бұл кезеңдердің ұзақтығы әрқалай: 2 ден 11-22 және 30 жылға дейін.

Сонымен Қазақстан территориясының қазіргі климаттық жағдайының өзгеруі, мысалы, теңіздердің деңгейлерінің тартылуы мен өзен суларының азаюы жағымсыз табиғи процестердің қалыптасуына әсер етті. Егер де өткен ғасырдың 60 жылдарына дейін батпақтану, су эрозиясы, тұздану, дефляция сияқты процестер басым болса, қазір теңіз деңгейінің төмендеуіне байланысты жер асты суларының деңгейі төмендеуі. Аридті климат үдеді, батпақтардың, қамысты комплекстер мен тоғайлардың ауданы азайды. Кейбір жерлерде өзен, көлдер құрғап, сортаң және сор шұңқырлар пайда болды. Осы процестердің нәтижесінде табиғи комплестердің ауысуы, тұз шоғырлану, өсімдік пен топырақтың нашарлауы, жалпы алғанда, эолдық процестер ұлғайды. Мұндай процестер бүкіл Қазақстан территориясына тән.

Осы процестердің тарихи кезеңде дамуы мен кеңістік бойынша алмасып отыруы бірнеше факторға байланысты. Әсіресе территорияның морфоструктуралық және морфоскульптуралық құрылымын, неотектоникалық қозғалыстардың режимін, климат және антропогендік факторларды ерекше атап кетуге болады. Осы процестерге байланысты аккумуляция мен денудация, экзогендік процестердің қарым-қатынасы кеңістік бойынша әртүрлі . Бағыты мен қарқыны әр түрлі эолдық процестер бүкіл Қазақстан территориясында дамыған.

Ландшафттардағы органикалық өмір биоценоздардың комплекстердің күрделілігімен сипатталады. Фацияларға қарағанда ландшафттарды тек бір ғана өсімдікпен немесе өсімдіктер тобымен сипаттау мүмкін емес. Бір ғана ландшафт аумағында әртүрлі өсімдіктер типіне жататын көптеген топтар кездесуі мүмкін. Мысалы, тайга зонасының әрбір жекелеген ландшафт құрамында орманның, батпақтардың, шалғындардың, кейде тіпті тундралық өсімдіктер де кездесуі мүмкін. Екінші бір жағынан бір ғана өсімдіктер формациясы немесе ассоциациясы әртүрлі ландшафттарда кездесіп, негізінде, оның біреуіне де тән болмауы мүмкін. Сонымен, әрбір жекелеген ландшафт өз аумағында белгілі бір топо-экологиялық қатар құрып әр алуан өсімдіктер топтарының заңдылықты құрамымен сипатталады. Топо-экологиялық қатарлар нақтылы ландшафттардың өсімдік топтарының ерекшеліктерін анықтайды да геоботаникалық карталардың негізіне алынады. Осының нәтижесінде территория бойынша ландшафтқа геоботаникалық аудан сәйкес келеді.

Ландшафттардың компоненттері ретінде жануарлар дүниесінің әсері әлі де болса толық қарастырылмаған. Бірақ зооценоздардың ландшафтпен оның морфологиялық бөліктерімен тығыз байланысты екені даусыз. Кейбір жануарлар түрлері белгілі бір мекен жайларға тұрақты қоныстанған, ал көпшілігі қозғалмалы, орын ауыстырып отырады, бірақ бұндай орын ауыстырулар белгілі ландшафттың шекараларымен (немесе антропогендік-территориялық комплекстер-дің) сәйкес келеді.

Топырақ жамылғысы мен ландшафттар арасында, ландшафттар мен биоценоздар арасындағыдай байланыс бар. Табиғи орталықтан біз ландшафттың бір ғана топырақ жамылғысымен немесе топырақ түрімен сипатталатын мысалын кездестірмейміз. Ландшафттардың морфологиялық құрылымына бейімделген әртүрлі топырақ түрлері, тіпті топырақ типтері күрделі территориялық бірлік құрайды. Әрбір ландшафт белгілі бір топырақ ауданына сәйкес келетін, заңдылықты түрде қалыптасқан әралуан топырақ типтерінен, түрлерінен тұрады.

Көптеген географтар ландшафт компоненттерін “күшті” және “әлсіз” деп бөлуге тырысты. Мысалы, Н.А.Солнцевтің компоненттерді “күштісінен”, “әлсізіне” қарай орналастырған қатары белгілі: геологиялық құрылым – литология – рельеф – климат – су-топырақ - өсімдік жамылғысы – жануарлар дүниесі. Н.А.Солнцевтің түсінігі бойынша литогендік компоненттер, яғни қатты фундаменттпен байланыстылар “күшті” компоненттерге жатады, екінші орында климат пен су компоненті, ал ең әлсіз компоненттерге биогендік компоненттер жатады. Бұл көзқарас, әрине даусыз. Ландшафттың жекелеген компоненттерінің осы бірліктегі рөлі туралы басқа да көзқарастар кездеседі. В.Б.Сочава тұжырымы бойынша жылу, ылғал және биота геожүйенің “сыншыл” компоненттері, өйткені бұлар оның тұрақтылығы мен энергиясын анықтайды. А.А. Крауклис геожүйелердің компонентерін қызмет ету ерекшелігіне қарай 3 топқа жіктеді:

1) инертті (минералдық субстрат пен рельеф) – геожүйенің негізін құраушы; 2) мобильді (ауа және су массалары – молекулалық қосылу күші әлсіз) – геосистемада алмасу, транзит функциясын құрайды; 3) активті компоненттер – биота геосистеманың тұрақты, өздігінен орнына келетін компоненті.

А.А.Крауклистің түсінігі бойынша геожүйелер өзінің өмір сүруі мен дамуына құрамындағы компоненттерге міндетті, сол үшін компоненттердің қайсысы бірінші орында, қайсысы екінші орында деп бөлу мақсат емес, керісінше геосистеманыңбүтін бірлік ретінде сақталуында әрқайсысының рөлі қандай екендігін анықтау. Абиогендік компоненттер биотаға қарағанда, геосистемада белгілі мағынада, алғашқы болып есептеледі, жер дамуында бірінші пайда болғандығы үшін емес, олар геожүйенің алғашқы материалдық субстраты болып табылады да организмдердің арқасында тірі заттар тұзіледі. Осымен қатар тек қана абиотикалық компоненттерден түзілетін геосистемаларда кездеседі, мысалы, мұздар. Мұндай не топырақ жамылғысы, не тірі организмдері жоқ геожүйелерді толық дамымаған немесе “протоландшафттар” деп атайды.

Бірақ, тіршіліктің пайда болуы нәтижесінде абиотикалық ортаның құрамы мен құрылымы біршама өзгерістерге ұшырады. Тірі организмдер ең маңызды ландшафт жаратушы фактор болып есептелді. Биологиялық айналым атмосфера, гидросфера және литосфераны түпкілікті өзгерістерге ұшыратты. В.И.Вернадскийдің тұжырымы бойынша атмосфераның оттегі, азот және көмірқышқыл газдарының шығу тегі биогендік, бұлай дегеніміз қазіргі ауа қабаты организмдерден пайда болды деген сөз. Бүкіл шөгінді қабат жыныстары организмдердің тура немесе жанама әсері нәтижесінде, ал табиғаттағы сулардың да, газдың иондық құрамы да осы организмдердің нәтижесінде пайда болған.

Сонымен қатар ландшафттарда да биота ең активті компонент болып саналады. Олар биологиялық айналымға органикалық емес заттарды қатыстырады, сөйтіп биомасса түзеді, күн энергиясын ауыстырып оны органикалық заттарға жинақтайды: өсімдіктердің жер асты бөліктері арқылы атмосфераға булану арқылы су қорлары “түседі” т.б.

Керісінше литосфера заттары “орамсыздығымен” айқындалады, тек құрамындағы сулардың тынымсыз циркуляциясы арқасында оттегінің, көмірқышқыл газының енуі, әсіресе тірі организмдердің. Олар зат айналымына қатысады, өзгереді және толықтырылады. Сондықтан да осындай пассивті немесе консервативті қатты компонентті ландшафттың негізгі факторы деп есептеу дұрыс емес.

“Фактор” деген ұғым ландшафттану ғылымында кеңінен қолданылады, көбінесе қандай да болсын компонентпен тепе-тең деп есептеледі, бірақ фактор және компонент екеуі екі түрлі ұғым, теңдік белгісін қойған дұрыс емес. Фактор дегеніміз процесстердің негізгі қасиеттері мен белгілерін айқындайтын активті бастама. Ландшафттарда бір ғана “бастаушы” фактор болуы мүмкін емес, өйткені ол көптеген факторлардың әсерінде болады да оның әрқайсысы ландшафттардың алуан сапасы мен қасиеттерінің дамуында әртүрлі рөл атқарады. Сондықтан “бастаушы” фактор болмайды. Ландшафттардың интеграциялық, дифференциациялық факторлары, олардың даму, орналасу факторлары туралы айтуға болады. Әрбір жекелеген жағдайда факторлар әртүрлі болады. Мысалы, ландшафттардың өте айқын білінетін шекаралары ландшафттардың қатты фундаментінің құрылымымен байланысты, өздерінің тұрақтылығымен, консервативтілігімен айқындалатын факторлармен анықталады. Бірақ ландшафттардың дамуында өзінің табиғаты жағынан консервативті, басқасымен салыстырғанда баяу өзгеретін фактор бастапқы бола алмайды. Ландшафттардың даму факторлары сыртқы және ішкі болып жіктеледі. Барлық компоненттер бір-бірімен тығыз байланыстығы сонша, олардың әрқайсысы ішкі қарым-қатынастың, сыртқы факторлардың әсерінен дамып отырады. Сондықтан климатты да, қатты фундаментті де ландшафт дифференциациясының бастаушы факторы деп айта алмаймыз. Мұндай факторларға күн радиациясы ағынының біркелкі еместігін, жер айналымын, тектоникалық қозғалыстарды, атмосфералық циркуляцияны жатқызуға болады. Климат пен қатты фундамент арқылы осы факторлардың әсері басқа компоненттерге ықпал етеді, бірақ климатта қатты фундамент сияқты геосистема компоненттері мен сыртқы факторлардың әсерінен пайда болған “азық” болып табылады. Мысалы, климаттың пайда болуы рельефтің тау жыныстарының, өсімдік, топырақ жамылғысының әсерімен байланысты.

Шындығында ландшафт құрушы факторларды сыртқы және ішкі энергетикалық күштермен, зат ағындарымен байланыстыра қарастырған жөн. Кейде ландшафттардың заттық компоненттерімен қатар энергетикалық компоненттерін де ажыратады, соның ішінде күннің шашырау энергиясы, тектоникалық және вулкандық процестердің энергиясы, тарту күші. Дегенмен, энергетикалық факторлар туралы айтқан дұрыс. Сондай-ақ ландшафттар дифференциациясының зоналық және азоналдық факторлары да табиғаты жағынан энергетикалық. ТӘуліктік жӘне циклдық өзгерістер.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. Ландшафт генезисі.

2. Генетикалық және кешендік топтары.

3. Ландшафт динамикасы.

4. Оның өзгеру себебі, әсер етуші процесстер.

5. Динамиканың құрылымы, табиғат зоналырының бірігуі. Уақытша өзгеруі