ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Түрік халықтарының тарихы» «5В020300»- тарих мамандығына арналған ОҚУ-Әдістемелік материалы
жүктеу/скачать 0,52 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
- Мазмұны 1 Глоссарий 2 Дәрістер 3 Практикалық сабақтар 4 Студенттердің өздік жұмысы 5 Әдебиеттер 1. Глоссарий
- Гуньмо
- Манап
- Руналық жазу
- Талас жазуы
- «Шығыснама»
- Арыстан-баб кесенесі
- Баба-Ата
- Күлтөбе
- Мырзарабат сардобасы
- Түркістан (Йасы)
- 1 . Тақырыбы
- Түркі халықтарының тарихы пәні
- 2-3. Тақырыбы: Түркі халықтарының түп тамыры. Мақсаты
- 4-5. Тақырыбы: Азия мен Еуропадағы хундар империясы Жоспар 1.
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ «Түрік халықтарының тарихы» «5В020300»- Тарих мамандығына арналған
СЕМЕЙ
2013 Мазмұны 1 Глоссарий 2 Дәрістер 3 Практикалық сабақтар 4 Студенттердің өздік жұмысы 5 Әдебиеттер 1. Глоссарий Әкімдер - Қарахан мемлекетіндегі отырықшы егіншілікпен айналысатын аудандарды басқаратын адамдар лауазымы. Беклербек - Алтын Ордада мемлекеттік, әскери қызметті ханның атынан басқаратын адам. Гуньмо - үйсін басшыларының лауазымы. Жабғу - оғыз тайпасының ерте ортағасырлық феодалдық мемлекетінің билеушісінің лауазымы. Құрылтай - түркі халықтарында хандар саулауын өткізу немесе басқа да ірі мәселелерді шешу үшін өткізілетін жиналыс. Манап - қырғыздардың ру шонжарлары. Печенегтер - Хазарларға, кейінірек келген қыпшақтарға туыс, көшпенді мал шаруашылығымен айналысқан халық. Үлес - Қарахан мемлекетінде ірілі-ұсақты өңірлерге бөлінген феодалдық жер иеліктері. Руналық жазу - Соғды жазуының негізінде, арамейліктен бастау алған азиялық түріктердің жазуы (V-XI ғ.ғ). Горхан - Қарақытайлар билеушісінің титулы (хандардың ханы). Талас жазуы – VIII ғасырдағы түрік тайпаларының көне жазба мұрасы. Тоныкөк тас жахуы - VIII ғасырдағы түрік тайпаларының көне жазба мұрасы. Ұлы Жібек жолы – сауда – керуен жолдарының жалпы атауы; б.з.д. ІІ ғасырдан XVI ғасырға дейін Орта Азия арқылы Қытайды Алдыңғы Азиямен байланыстырыды. «Шығыснама» - Шыңғысхан және оның ұрпақтары туралы жазылған шежіре. Эпитафия – қабір ескерткішіне жазылған жазу Этникалық қауымдасық – адамдардың әлеуметтік тұрықты топтары. Ол тайпа, халық, ұлт, т.б. түрінде ерекше тарихи жағдайларда қалыптасады. Айша – бибі кесенесі – ХІ –ХІІ ғасырларда ірге көтерген сәулет өнері ескерткіші. Ескерткіштен қазақ халқының ою-өрнек, әшекей бұйымдарының көп екендігін көруге болады. Алаша хан кесенесі – Қарахан немесе оғыз – қыпшақ заманында XIV-XV ғасырларда сахаралық сәулет өнерінің үлгісінде салынған ескерткіш. Қарағанда облысы, Қаракеңгір өзенінің оң жағасында орналасқан. Арыстан-баб кесенесі – ортағасырлық сәулет өнері ескерткіші. Кесене Отырар қаласының гүлденіп тұрған кезінде ІХ-Х ғасырларда тұрғызылған. Ахмет Йассауи кесенесі – қарахан дәуірінде(ХІІғ), кейін оның қираған іргесіне Әмір Темір бұйрығымен XIV ғасырдың аяғы – XV ғасырдың басында тұрғызылған сәулет өнері ескерткіші. Баба-Ата – қыпшақ-қарахандар дәуіріндегі (ІХ-ХІІғ.)қала.Қаратаудың шығыс етегіне таман, Шолаққорған кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 15 км жерде орналасқан. Бабаджа-қатын кесенесі – Х-ХІ ғасырлардағы сәулет өнері ескерткіші.Тараз қаласынан 18 км жердегі Айша-бибі кесенесінің жанында орналасқан. Жошы хан кесенесі - қарахан дәуіріндегі (Х-ХІІғ) сәулет өнерінің айқын бір үлгісін сипаттайтын ескерткіш.Жезқазған қаласынан 45 км жерде, Кеңгір өзенінің сол жақ жағасында орналасқан. Көккесене – оғыз-қыпшақ заманында (ХІғ.)биік мұнаралы етіп салынған сәулет өнері.Қызылорда облысы, Төменарық стансасының солтстік-батыснан 8 км жерде Сырдария жағасында орналасқан. Күлтөбе – жазба деректерде «Жылан-Қарауыл» атанатын ХІІІ-XVІІІғасырлардағы бекініс. Шымкент облысы, Созақ ауданында рналысқан. Қостөбе – Отырар алқабындағы ерте ортағасырлық қала (І – VІІғ.). Арыс өзенінің сол жағалауында, Шәуілдір кентінен оңтүстікке қарай 10 км жерде орналасқан. Мырзарабат сардобасы – Мырзашөлдегі байырғы керуен жолы бойында орналасқан күмбезді құдық, сардоба. Отырар – ортағасырлық қала. Сырдарияның орта алқабында, темір жол стансасынан солтүстік-батысқа қарай 7 км жерде орналасқан. Түркістан (Йасы) – ортағасырлық қала. Шымкент қаласынан солтүстік батыста 225 км жерде, Сырдарияның оң жақ аңғарында орналасқан. XІІ-ХІV ғасырларда қала Йассы атанды. 2 Дәрістер №1 . Тақырыбы: Түркі халықтарының тарихы пәні, оның басқа да қоғамдық ғылымдардың ортасындағы орны. Мақсаты: Курс туралы жалпы түсінік беру. Жоспар: І.Түркі халықтары тарихы пәнінің мақсаты мен міндеттері. Түркі халықтарының тарихы пәні: Қазақ халқы — этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар халық. Біз тарихка VI ғасырда "түркі" деген атпен енсек те, алтайлыктар, сақтар, хундар (бұл атау ғұндар, һундар деп те жазылады) мәдениетінің төл мұрагеріміз. Ежелгі түркі елі, түркі жұрты ұлы тарихи оқиғалардың діңгегі әрі куәгері болған. Солай десек те, кеңестік тарихнамада 1917 жылғы қазан төнкерісіне дейін қазақ та. түрікмен де, қырғыз да, өзбек те, әзірбайжан да өз тарихыңда толыққаңды мемлекет болмаған, ұлтымызды дәстүрсіз, тамырсыз деп, ку тақырда жаралған, яғни тексіз етіп көрсетуге тырысты. Түркі елінің ежелгі тарихы біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырдан, ертедегі хундар империясының құрылу кезеңінен басталады да, біздің заманымыздың IX ғасырын қамтиды. Бұл ерте дәуір тарихының өзі — бірыңғай археологиялық деректер тарихы ғана емес, көбіне деректер негізіндегі тарих. Демек, біздің заманымыздан бүрынғы III ғасыр мен бергі XI ғасыр арасындағы хундар, түркілер дэуірі — біздің рухани қазыналарымыз, түркі жүртының мөдениет тарихының деректі коздері.
Бүгінгі күні еліміз тәуелсіздігін алып, ертеңіне сеніммен қол созган шақта, тегін тануға талпынған халқымыздың талабын қанағаттандыру, оның өткенін білуіне комектесу — тек тарихшы ғалымдардың ғана міндеті емес, елін, жерін, халқын сүйген эрбір зерделі азаматтың борышы. Сондықтан түркі халқының тарихын егжей-тегжейлі талдау, ел шежіресіне, бабалар мүрасына жаңаша көзқарас орнықтыру үшін, біз барымыз бен жоғымызды уакыт безбеніне салып, тарихымыздың ақтаңдақтарын ашуымыз кажет. Түркі елі өзі омір сүрген 1500 жыл ішінде төрт рет гүлдену-ерлеу, төрт рет дағдарыс-қүлдырауды бастан кешірді. Бірінші ерлеу — біздің заманымыздьщ VI ғасырында Еуразияны жайлаған ежелгі түркі тегінен шыққан тайпалардың, халықтардың бірігіп, бірінші Түркі қағандығын (империясын, 551—630 жылдар) қүрған кезі. Бүл империя кең байтақ аумақты — Монғолияны, Енисейдің шығыс жағын, Байкал жағалауын, ал батысында Қырымға дейін, Оңтүстікте Амударияның бастауына дейін қамтыды. Солтүстік Қытай мемлекеті — Ци жэне Батыс қытай мемлекеті— Чжоу түркі қағандарына алым-салық толеді. Олармен VII ғасырдың 60-жылдары сол кездегі ірі мемлекеттер — Иран, Византия саяси-экономикалық қарым-қатынас жасады. Түркі елінің тарихындағы бірінші ауыр дағдарыс, экономикалық-мәдени қүлдырау кезеңі — VII ғасырдың ортасы. Бүл кезде түркі бектерінің дербестікке үмтылуы озара қырқыстарға өкеп соқты. Қытайдың Ци империясы оған белсене араласты. Соның салдарынан түркі қағандығы Орталық Азияда Шығыс жене Батыс қағандықтар болып екіге бөлінді, империя дағдарысқа килікті, әлсіреді. Шығыс Түркі мемлекеті қытайлардан жеңіліп, түркі халқы 50 жыл бойына (630— 679 жылдар) бостандығынан айырылды. Бүгінгі күні Орта Азиядағы Түркі тектес елдер Қазақстан, Озбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан жэне Әзірбайжан төуелсіздігін алып ертеңіне сеніммен қол созған шақта Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев түркі халықтарының одағын қүруды үсынды, ол өз созінде Орта Азия елдерінің одағын қүру туралы "Біз ... үлы державалардың осы өңірде экономикалық басымдылыққа ие болу жолындағы бэсекелестігін де байқап отырмыз. Біздің алдымызда таңдау түр: бірі — өлемдік экономиканың мәңгілік шикізаттық шылауы болып қалу, екіншісі тағы бір империяның келуін күту немесе Орталық Азияның барынша интеграциялауына қарай қадам жасау. Мен осының соңғысын үсынамын. Бүдан былайғы интеграциялауымыз — біздің оңіріміздін түрақтылығына, прогреске, экономикалық және өскери-саяси тәуелсіздікке апаратын жол. Тек осындай жағдайда ғана біздің еңірді өлем қүрметтейтін болады. Тек сонда ғана біз кауіпсіздікті қамтамасыз етіп, лаңкестік пен экстремизмге қарсы пэрменді күрес жүргізетін боламыз. Мүндай бірлестік, сайып келгенде, біздің өңірде өмір сүріп жатқан қарапайым адамдардың мүдделеріне толық сай келеді. Түркі халыхтарының тарихы - элеуметтік-гуманитарлық пэндер циклындағы дербес пэн. Пэнді оқыту барысында қоғамның негізгі даму процестері мен заңдылықтарын ежелгі заманнан ортағасыр аралығын қамтиды. Тарихи оқиғаларды оқып зерттеуде тарихи ақиқатын танып, ақтаңдақтардан ажырата білуге студенттердің мэн беруіне үйрету. Сонымен қатар студенттердің тарихи үлттық санасын қалыптастырып жэне тарихи үлттық қүндылықтарды танып білуге патриоттық сезімдерін қалыптастыру. Әлемдік білім кеңістігіне терең бойлап тэуелсіз Қазақстан өзін жоғарғы оқу орнын бітіріп шыққан білікті мамандарын биік деңгейден көргісі келетіндігі заңды қүбылыс. Қазақстан мамандары дүниежүзілік саяси-экономикалық додада басқа жүртпен тең түсіп, өз үлесін бөгдеге қолынан бермей, білімді де білікті болуы жоғарғы оқу орындарындағы алатын білім сапасына байланысты. Бүл орайда Түркі халықтарының тарихы пэніне қойылатын талаптар мен міндеттер студент жастарды отансүйгіштік рухта тэрбиеленуге бағытталады. Тәуелсіздігіміздің арқасында оқу жоспарына кірген халқымыздың төл тарихы елеміздің нағыз патриоттарын дайындауда өз үлесін қосуға міндетті. Түркі халықтарының тарихы институтың тарих мамандықтары бойынша екінші курста оқытылады. Оның негізгі мақсаты Қазақстан жері түркі халықтарының қара шаңырағы екендігіне тоқталу. Осыған байланысты пэн өзінін алдына төмендегідей міндеттер қояды:
Түркі халқының этногенезі мен этникалық тарихы, мемлекетінің пайда болуы жэне оның өркендеуі, жаруашылығы жэне мэдениеті жөнінде білім беру Түркі халқының әлем халықтар ортасында орны, олардың дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесі жэне қазақ мемлекетінің келешегі жөніндегі көкейтесті мэселелерді талқылау. Оқытушының негізгі мүраты- студент жастарға тек қана осы пэн бойынша терең білім беріп қана қоймай, олардың азаматтық позициясының қалыптасуына ат салысу. Пэнді игерген маман елеміздің парасаты, іскер, жогарғы мэдениетті, патриот азаматы болуы керек. Курстың түйіні: Түркі халықтарының түп - тамыры. Азия мен Еуропадағы хундар империясы жэне үйсін, қаңлы мемлекеттері. Түркі тайпалары мен халықтарының шығу тегі, мекендеген аймағы жэне этникалық шығу тегі, мекендеген аймағы жэне этникалық қүрамы. Түрікі империясы мен мемлекеттері. Түркілердің бірнеше дербес мемлекет болып қалыптасуы ( VIII - ХІІІғ). Шыңғыс хан империясы жэне түркі халықтары (XII - ХІІІғ). IX - XIII ғ. Русь жэне түркі халыктары. Алтын Орданың қоғамдық - саяси қүрылысы жэне ыдырауы мен қүлауы (XIII - ХУғ.). Кіші Азияда түрік үлтының қалыптасуы жэне Осман империясынын қүрылуы мен нығайюы (XIV - XVIII ғ. 1 ж.) №2-3. Тақырыбы: Түркі халықтарының түп тамыры. Мақсаты:. ари, сақтардың түркі халқының атасы екендігін дәлелдеу Жоспар 1 .Ари және сақ дәуірі. 2. Андорнов мәдениеті І.Б. з. б. (біздің заманымыздан бүрынғы) III мыңжыддықтың басында Еуразия даласывда, Қазакстан мен Орта Азия жерінде, теменгі Еділ мен Алтайда, Батыс Сібір мен Шығыс Азияда алтайлық тайпалар өмір сүрді. Бүл тайпаларды "алтайлық" деп шартты түрде ғана атайды; олардың мекендеген жерлері Алтайдың шығысын, Сібірдің керемет кең оңтүстігін, Енисей мен Тынық мүхиттың арасын, Монғол, Манчжурияны және қазіргі Кытайдың солтүстік провинцияларын қамтыған еді. Алтайлықтарға б. з. б. II мыңжылдықта арилік тайпалар келіп араласа бастады. Ариліктер кімдер? Олардың шығу тарихы, мэдениеті қандай? Салт-дэстүрлері, діни сенімі, түрмыс жағдайы, эскери өнері, мекендеген жерінің аумағы, даму кезендері туралы не білеміз? Үнді-еуропа (иран) тілінде сөйлеген олар, яғни арилер казіргі Иран жерінен шыгыс елдеріне немесе Алтай тайпаларының жеріне көшіп келген. Б. з. б. 1800—1600 жылдары шығыс Азияға келіп қоныстанып, Қазақстан мен оңтүстік Сібірде орналаскан жеріне қарай, Енисейде Андрон елді мекеніне байланысты аңдроновтар мэдениетін қүрады. Андроновтар мэдениетінің дамуы 3 кезеңге бөлінеді: 1) ерте кезең (б. з. б. XVIII—XVI ғасырлар), 2) өркендеген кезең (б. з. б. ХЛ-ХШ ғасырлар), 3) кейінгі кезең (б. з. б. ХІІ-Х ғасырлар). Кеңес ғалымдарының зерттеуімен соңғы 40 жыл ішінде шамамен аңдроновтардың 150 мекені мен көптеген бейіттері ашылды. Олардың қоныстанған жерлерін тек Батыс Сібір мен жоғарғы Енисей аңғарынан ғана емес, Тянь-Шаньнан, Тәжікстаннан, Ауғанстаннан, ал кейбір андроновтарға тэн белгілерді Солтүстік Пэкістан жерлерінен табуға болады. Соған қарамастан, андроновтардың түп тамыр мекеніне Қазақстандағы жэне Орал өңіріндегі жерлер жатады. Олардың ескерткіштері осы аймақтан көп табьшған. Андроновтар түрған жерден бидай үнтақтағыш (тартқыш) тас табылған. Қола дәуіріндегі жартастардың суреттеріне көз салсак, олар бүқаға соқа жегіп, жер жыртқаны да аныктадды. Андроновтарда түрғын үйлер де көп кездеседі. 1 — 1,5 метр қалындыкта евдеген ағаштардан екі қабатгы немесе пирамида тәріздес шатырлар салынған. Ол үйлерде мүржалар жэне күн сэулесі түсетін ашық жерлер — түңліктер қалдырған. Шатырлар бірнеше діңгекпен үсталып түрғызылған. Түрғын үилердің жарты бөлігін қыста жас малдарды бағуға арнап бөлген. Андроновтардың үйлері түрған жерлерден жылқы жэне қой сүйектері көп табылған. Қорыта келе, қалдырған іздеріне сүйенсек, олардың дэнді дақьшмен бірге негізгі асы сүт тағамдары екенін көреміз жэне андроновтардың емір сүруінің негізгі кайнар көзі мал шаруашьшығы болып табылғанын да байқаймыз. Андроновтар мәдениетін зерттеуші археологгар арқылы білетініміз — бейіттерден табылған түрлі қарулар: қола шокпар, садақ пен ок, кола балталар жэне кола кылыштар табылған. Ал эшекей бүйымдар арасынан мыс білезіктер мен жүзіктер, алтын жалатқан жүзіктер, күмістен жасалған омырауға тағатын әшекейлер табылған. Андроновтардың қол өнері тек әскери қарулармен шектеліп қалған жок, сонымен бірге маңызды мэдени заттармен де толықтырьшып отырды. Түрғын үйлерінен арбаның дөңгелегі, темірмен немесе қоламен көркемделген дөңгелектер табылған. Темірден жасалынған арба дөңгелектерінің атка жегілген бөлігін тек Тянь-Шань жартастарының арасынан ғана емес, балшық ыдыстардың бетіндегі суреттерден де көреміз.Түргьш үйлеріне карап, біз андронов тайпаларындағы адамдардың отбасы мүшелері көп, қарапайым жэне бай болып бөлінгенін байқаймыз. Қазіргі болжам бойынша, Азия елдерінде ассимилияцияға үшыраған арилердің кейінгі үрпақтары коныс аудара бастайды, бірақ оның тура уақытын кесіп айту қиын. Соңғы зертгеулерге карасақ, арилер б.з.б. I мыңжылдықтьщ басында Қазақстан мен Орта Азияда өз тіршіліктерін аяктаған. Сонымен, жаңа дәуірге дейінгі III мыңжылдық аяқталар шақта, үнді-ирандықтардың бір бөлігі Ираннан Қазақстан жеріне, Орта Азияның солтүстігіне, Енисей жеріне көшіп келген. Шексіз-шетсіз Еуразия даласында материадцык мэдениет ойдағыдай дамыған. Мүнда мыс пен қалайьвдан коспа жасауды, темір корытуды үйренген. Онда тамаша әшекей заттарын, еңбек қүралдары мен қарулар жасайтын болған. Қанжар, айбалта, найза, сүңгі сияқты кейінгі табылған күрадцар соның айғағы. Сактардын ескі зираттары, оның ішінде патшалардың топтануы Талас, Шу, Іле жағалауларында қырғыз жэне Жонғар Алатауының бөктерлерінде, Кеген мен Нарынкоддың таулы аймақтарында, содан соң, Еділ мен Дунай аралығынан табылған. Ежелгі текстің сақтар туралы дерек беретін екі тобы белгілі- Ахеменид патшасының сына жазу үлгісімен Геродоттан басталған грек-рим авторларының шығармалары, оған коса ежелгі авторлардың шығармаларында эр түрлі жодцармен алынған және әркандай сараптаудан өткен баска хабарлар да бар. Мысалы, Геродоттьщ хабарламаларында тек парсылар емес, сонымен катар жергілікті скифтер мекендеген орындар да белгілі болады, онда скиф жеріне саяхат жасаған жэне шығысқа сапар шегу мэселесі туралы мөлімет жинаған Қаратеңіз гректерін атайды. Мүны Орта Азиялыктардың сол кездегі "мекендеу әлемі"— Хань мемлекеті кезінде жазылған тарихи деректер, ертедегі қытай жазбалары толыктыра түседі. Массагет, яксарт тайпалары Кек теңіздің, Арал теңізінің солтүстік жэне шығыс-солтүстік өңіріне, Сырдарияның оң жақ алқабына орналаскан. Ерте заманда Сырдария "Яксарт" деп аталған. Дайлар (немесе дахилар) тайпасы Сырдарияның төменгі жағына, Көк теңіз қолтығына орын тепкен. Каспилер тайпасы Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген. Памир — Алтай тауларының солтүстік шекараларынан бастап, Тянь-Шань тауларын басып өтіп, шығыс солтүстікте Алтайдың сілемдеріне дейінгі, солтүстікте Балқаш көліне жэне Шу өзенінің аяғына дейінгі, батыста Талас езенінің жағалауына дейінгі жерлерді қоныстанған. Исседондар тайпасы: Іле мен Шу өзендерінің өн бойын, оның шығыс жағындағылары Тарбағатай тауына дейін созылған алқапты мекендеген. Аримаспалар тайпасы исседондардың солтүстік жэне шығыс-солтүстік жағында, Алтайдың батыстағы сілеміне дейінгі жерлерде түрған. Сарматтар мен савроматтар тайпасы Каспий теңізінің терістігінде, шығыста Еділ өзеніне дейінгі, солтүстікте Жайық өзенінің басына дейінгі жерлерде түрғаны белгілі. Геродотта скифтердің әскери эдет-ғүрыптары былайша суреттеледі: Скифтер алғашқы олтірген жауының қанын ішеді де, өлген қарсыласының басын патшасына экеледі. Өйткені ол озі мертіктірген жауының басын экелмесе, түскен олжадан өз үлесін ала алмайды. Қүлақтың түбін айналдыра кесіп, бас терісін сылып алады да, оны қолдан жүмсартып, өзі мініп жүрген атына байлап алып жүреді. Кептеген скифтер одан жамьығы тігіп алады. Жауларының бас сүйегін еңдеуден откізеді де, оның қастан томенгі бөлігін терімен қаптап, пайдасына жаратады. Ал егер жеңімпаз дэулетті адам болса, бас сүйектің ішін алтынмен аптайды да, оны тостаған ретінде пайдаланады. Егер скифтер өз туыстарымен келіспей, араларында кайшылық туса, патша алдында кінэлаушы айыпталушыны жеңіп шыкса, бүл ерлігін мактаныш түтып, елген айыпталушының бас сүйегін жауларынікі сияқты ондеуден өткізіп, түрмысына пайдаланады. Жыл сайын әскер басы өз жауынгерлеріне арнап шарап әзірлейді. Оны ішуге тек жауын жеңген скиф кана хақылы болған. Ал карсыласын өлтіре алмаған жауынгер шарапқа ерінін де тигізе алмаған. Бүл скиф үшін ең ауыр жаза болып есептелді. Ал скиф жауын өте коп мөлшерде олтірсе, онда оған екі тостаған шарап берілген. Егер скифтер ант-су ішіп келісімге келетін болса, үлкен кыш тостағанға шарап күйып, оған ант берушілердің қанын араластырып ішеді № 4-5. Тақырыбы: Азия мен Еуропадағы хундар империясы
2.Азиядағы хундар күрған мемлекет 3.Хундардың экономикасы және мемлекетгі басқару дәстүрі 4.Шығыс Еуропадағы хундар империясы 1. Біз сөз еткелі отырған ежелгі хундар кімдер? Олардың шығу тегі қандай? Мекендеген жерінің аумағы, даму кезендері, түрмыс-салты, діни сенімі, хундардың Азия мен Еуропада қүрған мемлекеті, оны басқару дөстүрлері, шаруашылығы, мэдениеті, көршілес елдермен қарым-қатынасы жайлы біз не білеміз?
Екінші тарихшы — Бань-Гу. Ол жазған еңбек "Цянь Хань-Шу" ("Батыс Хань мемлекетінің қүжаттары") деп аталады. Бүл еңбек біздің заманымыздан бүрынғы 206 жылдан басталып, біздің заманымыздың 25 жылына дейінгі оқиганы камтиды. Үшінші тарихшы — Фай Е-нің "Хоу Хань-шу" ("Шығыс Хань мемлекетінің қүжаттары") — жоғарыда аталған екі тарихшының ізімен жазылған аса қунды еңбек. Бір артықшылығы — түркі халықтары туралы арнайы тарауы бар. Олар: "Чжоу-шу" ("Чжоу үлысының қүжатгары"), "Бэи-ши" ("Алдыңғы үлыстар тарихы"), "Түн-дянь" ("Бөгде тайпалар жылнамасы"), Тайпин хуан-юи" ("Көне тарих туралы дерек") және тағы басқалары. Еуропа тарихшыларынан хундар туралы жазған Аммиан Марцеллин — біздің заманымыздың IV ғасырындағы Рим тарихшысы. Ол біздің заманымыздың I ғасырынан V ғасырына дейінгі хувдар туралы маңызды деректер қаддырған. Оның еңбегі —"Іс-қимылдар" деп аталатын 31 кітаптан түратын шығарма. Ал Гот тарихшысы, біздің заманымыздың V ғасырында емір сүрген Иордан хундар кесемі Ругила, Аттила басқарган мемлекет туралы жэне Аттиланың Римге жорығы туралы, соғыстың жеңістері жөнінде ете бағалы мэліметтер келтірген. Орыс тарихшылары ішінде аса күнды деректер жазған Бичурин Н. Я. (1777—1853)— архимандрит, орыстың белгілі кытайтанушысы, 1807 жыдцан бастап 14 жыл бойы Пекиндегі Орыс діни миссиясының басшысы болып, сол кезде қытай тілін үйренеді. Негізгі еңбектері Орта жэне Орталық Азиядағы түркі тілдес халықтардың көне тарихы мен этнографиясын қытай деректемелері бойынша зерттеуге арналған. Хундар тарихнамасына айтарлыктай үлес косқан ғалымдар Н. А. Аристов, В. В. Бартольд, Л. Гумилев, Қ. Акишев, Г. А. Қушаев, әкелі-балалы Аманжолов С. жэне Аманжолов А. еңбектерін айтуға болады. Аристов Н. А. Түрік тайпалары мен халықтарының этникалык қүрамы және олардың саны жоніндегі мэліметтер туралы макдлалар (СПб, 1887), "Живая старина" ("Тірі ескілік") жеке Г/рет шығуы, 1896; Бартольд В. В. История турецко-монгольских народов. Ташкент, 1928; Бартольд В. В. Соч., т. 5. 1964; Гумилев Л. Н. Хунны: Средняя Азия и древние времена. М., 1960; Гумилев Л. Н. Қиял патшалығын іздеу. Алматы, 1992; Акишев К., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. Алматы, 1963). Міне, осы еңбектерге сүйене отырып, өу баста қойылған сүрақтарға тоқталайық. Хундардың шығу тегі туралы тарихшылардың зерттеулеріне сүйенсек, б. з. б. III ғасырда хундар түркіше сойлеген және олар қаңлы, үйсін, кырғыз т. б. жиырмадан астам түркі тайпаларымен бірге өмір сүрген. Откен ғасырларда-ак Еуропа ғалымдары хундардың кім болғанын, Еуропаға қайдан келгені туралы ғылыми зерттеулер жүргізе бастаған. Хундар өздерін эр түрлі атаған: монғолмыз, түрікпіз, славянбыз, неміспіз, иранбыз деген жэне басқа да халыктарды айтқан. Кейінгі жылдары қазіргі Монғолия мен Байкал өңірінде кеп ғасыр өмір сүрген сюннуларды (хундарды) жамандап жазған қытай жазбалары табылды. Қытайлардың оларды жек коруінің себебі де бар еді. Сюннулар (хундар) туралы жазылған бір қолжазбада мынадай мінездеме берілген: "Дэстүрлері бойынша малдың етін жеген, оның сүтін ішіп, мал терісінен киім жасап киген, малдары шөп жеп, су ішкен, жылдың эр мезгіліне карай су, шөп іздеп олар бір орыннан екінші орынға көшіп отырған. Оларда ішкі жэне сыртқы қоргандар жоқ, түрақты мекен-жайлары жоқ, қалалары болмаған және жер оңдеумен айналыспаған. Әрбір еркек жауынгер болған. Соғыста қүстардың тобы сияқты жауына бәрі күлшына жабылады, ал жеңілген кезінде бытырап кетеді, сонан соң қайта жиналады" дейді. Сюннулардың тарихы кытай жазбаларында біздің заманымыздан бүрынғы 403 жылдан басталады. Біздің заманымыздан бүрынғы 206 жылы олардың көсемі Моде еді. Ол жоғары қолбасшының баласы болғаны айтылады. Қытайлар түркілерді сюннулардың (хундардың) үрпақтары деп есептейді. Түркі тайпаларының кепшілік бөлігі ертеде Алтайды мекендегенін түркі халқының аңыздары, тайпа, езен, кел, тау аттары айғактайды. Түркі халқының шығуы туралы ешкдндай нақты дерек болмағанымен, хун империясы ежелгі түркі мемлекеті болып саналады. Орыс ғалымы Н. А. Аристовтың айтуынша, б. з. б. III ғасырда хундар түркіше сейлеген. Хун замандастарына кангюйлер, үйсіндер және Жетісу бойынан ығыстырылған сақтар (қытайша: сэ) жатады. Сол кездегі Енисейде түрған қырғыздар қытай деректеріндегі хундар дэуірін, б. з. б. 201 жылды еске түсіреді. Ежелгі қытай транскрипциясында қырғыз деген сез — гяныунь. Ғасырлар бойы сахарада айтылып келген ертегі-жырды, аңызды, әңгімені ең алғаш шығарып таратқан көшпелі түркі тіддес елдер. Олардың ішінде жүртшылық жүрегінен белгілі орын алып, тарихта көрнекті ат қалдырғандар үйсін мен қаңлылар, қырғыз бен үйғырлар, одан бергі оғыз бен қыпшақтар, карлық, керей, наймандар еді. Бүл елдердің ішінде үйғыр мен қырғыз жүрты болмаса, өзгесінің барлығы тарихи дэуірлерде бүгінгі қазақ даласында тіршілік жасап, олардан тараған рулардың көпшілігі бері келе қазақ елінің іргесін күруға негіз болды. Сондықтан, бүл айтқан ескі рулар жасаған мэдениет бүйымының іздері де, оның ішінде халық жыры, эпос, ою-өрнек, сэулет өнері, жүртшылық салты, елдік заңы, барлык рухани тіршілігі сахараны үздіксіз коныс еткен, олардың түбегейлі мүрагері қазақ елінің түрмысында ашығырақ сақталды"1. Бүдан шығатын қорытынды: түркілер — хун үрпақтары, адамзат тарихында ежелден келе жатыр. Олардың қалыптасуын ежелгі Қытай, Грек, Рим жүртының қалыптасу тарихымен қатар қойып салыстыруга болады. жүктеу/скачать 0,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||