Пі­кір­жаз­ған химия ғылымдарының докторы, профессор С. М. Тәжібаева

4.2.­Ка­ти­он­ды­бет­тік-ак­тив­ті­зат­тар­ды­алу
93
Ал кил ди ме ти ла мин дер (дай ын өнім) спирт тік ері тін ді ден дис-
тил ля ция мен бө лі ніп алы на ды. Бі рін ші лік амин дер дің ал кил ди-
ме ти ла мин дер ге кон вер сияла нуы 96-100 %-ға (мас.), дис тил ден-
ген ал кил ди ме ти ла мин дер дің шы ғы мы – 86 %-ға (мас.) же те ді. 
Өнім нің 1 то на сын алу үшін С
10
÷С
16
фрак ция сын да ғы бі рін ші лік 
амин дер дің 1,076 тон на сы, фор мальде гид тің 0,961 тон на сы, изоп-
ро пил спир ті нің 0,1 тон на сы, су тек тің 30 ки лог рам мы, ка та ли за-
тор дың 5 ки лог ра мы ке те ді. 
Төр тін ші лік ам мо ний тұз да рын про цес тің екін ші са ты сын-
да ал кил ди ме ти ла мин дер дің ал кил га ло ге нид тер мен әре кет те суі 
ар қы лы ала ды. Реак цияны ара лас тыр ғыш пен жә не суыту мен 
жы лы ту үшін ар нал ған қап шық пен (ру баш ка мен) жаб дық тал-
ған реак тор да 0,5 МПа (5 атм.) қы сым да, 70-80
о
С тем пе ра ту ра да, 
изоп ро па нол еріт кі шін де 2,5-3 са ғат жүр гі зе ді. Соң ғы өнім изоп-
ро па нол да ғы төр тін ші лік тұз дар дың 50-60 %-дық (мас.) ері тін ді-
сі нен тұ ра ды. Со ны мен қа тар он да амин дер дің 0,2-0,3 %-ы (мас.), 
амин тұз да ры ның 0,5-3 %-ы бо ла ды. Төр тін ші лік ам мо ний тұз да-
ры на ал ки ла мин дер дің кон вер сиясы 90-98 % құ рай ды.
Төр тін ші лік ам мо ний тұз да рын ок сиэти лен ген амин дер не гі-
зін де де алу ға бо ла ды:
R-NH
2
+ 2C
2
H
4
O → R-N(C
2
H
4
OH)
2
;
мұн да ғы x+y=n+2.
Мы са лы, ок сиэти лен ген амин дер ді ме ти лх ло рид пен не ме се
ди ме тил суль фат пен өң де ген де, төр тін ші лік ам мо ний тұз да ры
тү зі ле ді:

4.­Бет­тік-ак­тив­ті­зат­тарды­алу­
94
Со ны мен қа тар төр тін ші лік ам мо ний тұз да рын али фат тық га-
ло ид тық ал кил дер дің ге те ро цикл дік азот құ рам дас не гіз дер мен, 
мы са лы, пи ри дин мен реак циясы ар қы лы алу ға бо ла ды. Це тил пи-
ри ди ний хло ри дін хлор гек са де кан ды пи ри дин мен бір ге қыз ды-
рып син тез дей ді:
Ал кил бен зол – суль фо нол өн ді рі сі нің жар ты лай өні мі төр тін-
ші лік ам мо ний тұз да рын алу үшін қол же тім ді де ар зан ши кі зат 
бо лып та бы ла ды. Ал кил бен зол не гі зін де ал кил бен зил пи ри ди ний 
хло ри ді (ка та пин) де ген БАЗ алы на ды. Ка та пин өн ді рі сі нің бі рін-
ші са ты сы – ал кил бен зол дың (С
10
÷С
16
фрак циясы) фор мальде гид 
жә не хлор су тек пен реак циясы:
Реак цияны су лы ор та да ка та ли за тор цинк хло ри ді нің қа ты-
сын да 60
о
С-де өт кі зе ді. Ал кил бен зол ға 25 %-дық ар тық мөл шер-
де фор мальде гид тің 40 %-дық ері тін ді сін жә не ал кил бен зол дың
24 % (мас.) құ райт ын мөл шер де бал қы тыл ған ка та ли за тор ды қо-
сып, қос па дан 6-8 са ғат бойы хлор су тек ті жі бе ріп оты ра ды. Реак-
ция аяқ тал ған соң мас са ны тұн ды рып екі қа бат қа бө ле ді. Жо ғар-
ғы қа бат тан азот ты үр леп өт кі зу ар қы лы 
n
-ал кил бен зих ло рид бө-
лі не ді, ал тө мен гі қа бат та су қа ла ды. 
Ка та пин ді алу дың ке ле сі са ты сын да 
n
-ал кил бен зи лх ло рид-
ті пи ри дин мен сте хиомет рия лық қа ты нас та кон ден са ция лау

4.2.­Ка­ти­он­ды­бет­тік-ак­тив­ті­зат­тар­ды­алу
95
нә ти же сін де ал кил бен зил пи ри ди ний хло рид алы на ды. Реак ция- 
ны спирт тік ері тін ді де цинк хло ри ді нің қа ты сын да 90
о
С-де
жүр гі зе ді:
Реак ция аяқ тал ған соң қос па ны екі қа бат қа бө ліп, спирт тік 
ері тін ді ні су мен сұй ыл тып, бө лін ген са бын дал майт ын зат тар ды 
бө ліп ала ды; су лы-спирт тік ері тін ді ні бу лан ды ра ды.
Алын ған өнім су мен спирт те жақ сы ери тін тү сі ашық-қо ңыр 
мазь тә різ ді мас са тү рін де бо ла ды. Өнім нің құ ра мы (мас. %): БАЗ – 
81, су – 18,5, қос па лар – 0,5.
Өн ді ріс тік тә жі ри бе де амин дер дің үшін ші лік ок сид те рі соң ғы 
жыл да ры қол да ны ла бас та ды. Олар ды алу үшін ши кі зат ре тін де 
С
10
÷С
16
фрак циясы ның син те ти ка лық май лы қыш қыл да ры нан 
алы на тын ал кил ди ме ти ла мин дер қол да ны ла ды. Амин дер ді су тек 
пе рок си ді мен то тық ты ра ды:
R-N(CH
3
)
2
+H
2
O
2
→ R-N(CH
3
)
2
O + H
2
O.
Амин ок сид те рі нің өн ді рі сін де қо сым ша реак цияның жыл-
дам ды ғы нан не гіз гі реак ция жыл дам ды ғы едәуір ар тық бо ла тын-
дай реагент тер дің қа ты на сын, тем пе ра ту ра мен ка та ли за тор лар-
ды та ғай ын дай ды. 
Не гіз гі про цес тің оң тай лы ка та ли за то ры бо лып мо нох лор сір ке 
қыш қы лы та бы ла ды. Оны ал ки ла мин дер дің мас са сы нан 0,3-0,5 
% мөл ше рін де реак циялық мас са ға қос са, пе рок сид тің ыды рауы 
2-4 есе азай ып, амин дер дің кон вер сия дә ре же сі өсе ді. 
Ал кил ди ме ти ла мин дер ді жар ты лай үз дік сіз тә сіл мен то тық-
ты ра ды. Ал кил ди ме ти ла мин, су тек пе рок си ді нің 30-45 %-дық 
(мас.) ері тін ді сі жә не мо нох лор сір ке қыш қы лы тур би на лық 
эмуль га тор да үз дік сіз ара лас ты ры ла ды. Со дан кейін қос па эмаль-
делген реак тор ға бе рі ле ді, он да реак циялық мас са ны ара лас ты-
ра оты рып, 80-85
о
С тем пе ра ту ра да 6-8 са ғат бойы ұс тай ды. Ал-
кил ди ме ти ла мин дер дің амин ок си ді не кон вер сиясы 97-99 %-ды
құ рай ды. 

4.­Бет­тік-ак­тив­ті­зат­тарды­алу­
96
Ал кил ди ме ти ла мин дер мен H
2
O
2 
моль дік қа ты на сы 1:(1,4÷1,5); 
ка та ли за тор дың мөл ше рі ал кил ди ме ти ла мин дер мас са сы ның 0,4-
0,5 %-ын құ рай ды.
Соң ғы өнім нің (тұт қыр су лы ері тін ді) құ ра мы на 33-36 % (мас.) 
амин ок си ді, 0,7-0,9 % (мас.) ал кил ди ме ти ла мин дер, 0,2-0,7 % 
(мас.) H
2
O
2
кі ре ді.

жүктеу/скачать 3,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: