Пі­кір­жаз­ған химия ғылымдарының докторы, профессор С. М. Тәжібаева

2.­Син­тетика­лық­жу­ғыш­құ­рал­дардағы­ак­тив­ті­қос­па­лар­дың­қасиеттері­...
36
қыл дар дың нат рий тұз да ры) жуу про це сін де Ca
2+
жә не Mg
2+ 
ка-
ти он да ры мен реак цияға тү сіп, су да ері мейт ін май лы қыш қыл дар-
дың каль ций жә не маг ний са бын да рын тү зе ді. Мұн дай са бын дар, 
бі рін ші ден, жуу про це сі не қа тыс пайды, яғ ни жу ғыш құ рал дар-
дың шы ғы ны кө бейеді; екін ші ден, олар лас ре тін де ма та бе ті не 
қайта ад со рб цияла на ды. Құ ра мын да БАЗ-дар мен ак тив ті қос-
па ла ры, әсі ре се фос фат та ры бар син те ти ка лық жу ғыш зат тар ды 
қол да ну ар қы лы бұл мә се ле то лық ше ші ле ді. Фос фат тар сіл ті лі 
жер ме тал дар мен те мір ион да рын су да ери тін комп лекс тік қо сы-
лыс тар ға бай ла ныс ты ра ды: 
Na
5
P
3
O
10
+ CaSO
4
= Na
3
CaP
3
O
10
+ Na
2
SO
4
;
Na
3
CaP
3
O
10
+ CaSO
4
= NaCa
2
P
3
O
10
+ Na
2
SO
4
;
Na
5
P
3
O
10
+ MgCl
2
= Na
3
MgP
3
O
10
+ 2NaCl;
Na
3
MgP
3
O
10
+ MgCl
2
= NaMg
2
P
3
O
10
+ 2NaCl.
Фос фат тар май лы қыш қыл да ры ның ері мейт ін каль ций тұз-
да рын ері тін ді ге ауыс ты ра ала ды, осы ның нә ти же сін де 25-40 % 
нат рий фос фат та ры бо ла тын қа зір гі син те ти ка лық жу ғыш құ рал-
дар су қақ та рын да ері те ді: 
(RCOO)
2
Ca + Na
5
P
3
O
10
= 2RCOONa + Na
3
CaP
3
O
10
.
Со ны мен қа тар фос фат тар лас бөл шек те рін дис перс тел ген күй- 
де ері тін ді де ұс тап қа лып, олар дың ма та ның бе ті не қайта ад со рб-
цияла ну ына ке дер гі жа сай ды. 
Нат рий фос фат та ры ның көп те ген анио нак тив ті БАЗ-дар мен 
қос па ла ры едәуір си нер гизм көр се те ді. 
Нат рий фос фа ты
(Na
3
PO
4
) – жу ғыш құ рал дар дың не гіз гі ком-
по не нт те рі нің бі рі; ме талл, қыш (ке ра ми ка), шы ны жә не т.б. қат-
ты ма те ри ал дар бет те рін та за лау үшін қол да ны ла ды, БАЗ жә не 
сіл ті лер мен үй лес ті ріп пай да ла ну ға бо ла ды. 
Нат рий фос фа ты су лы ері тін ді лер де гид ро лиз де не ді: 
Na
3
PO
4
+ H
2
O = Na
2
HPO
4
+ Na
+
+ OH
-
;

2.4.­Фосфаттар
37
Na
2
HPO
4
+ H
2
O = NaH
2
PO
4
+ Na
+
+ OH
-
;
NaH
2
PO
4
+ H
2
O = H
3
PO
4
+ Na
+
+ OH
-
.
Нат рий фос фа ты ері тін ді ле рі нің рН көр сет кі ші кон цент ра-
циясы на қа рай 10,8 – 12,75 ара лы ғын да өз ге ре ді. 
Нат рий үш по ли фос фа ты
(Na
5
P
3
O
10
) СЖҚ құ ра мын да ке ңі нен 
қол да ны ла ды; комп лекс тү зу қа бі ле ті мен қа тар пиг мент тік лас-
тар ды пеп ти за циялайт ын қа сиет ке ие. 
Нат рий үш по ли фос фа ты ның құ ры лым дық фор му ла сы:
Нат рий үш по ли фос фа ты – ақ крис тал ды ұн тақ; мо ле ку ла лық 
мас са сы – 368; ты ғыз ды ғы – 2,5 кг/м
3
; үйме лі ты ғыз ды ғы – 690-
770 кг/м
3
; бал қу тем пе ра ту ра сы – 880
о
С; жы лу сый ым ды лы ғы – 
995,4 Дж/(г
.о
С); Na
5
P
3
O
10
мөл ше рі – ке мін де 92 % (мас.); үш по ли-
фос фат та ғы Р
2
О
5
мөл ше рі ке мін де 56,5 %; су да ғы ері тін ді сі нің 
рН-ы – 9,3-9,8; су да ғы ері гіш ті гі 20-100
о
С тем пе ра ту ра да 12,9-
32,5 % (мас.) ара лы ғын да өз ге ре ді.
Нат рий үш по ли фос фа ты ның гиг рос ко пия лық қа сиеті тө мен 
бол ға ны мен, су ды сі ңір ген де гек са гид рат тар тү зе ді. 
Нат рий үш по ли фос фа ты су ері тін ді сін де ұзақ уа қыт бол са, ол 
нат рий дің ди фос фа ты мен ди гид ро фос фа ты ның тү зі луімен гид-
ро лиз ге ұшы рай ды (қыш қыл дар дың не ме се сіл ті лер дің қа ты- 
суымен жә не 80
о
С-ден жо ға ры тем пе ра ту ра лар да гид ро лиз
кү шейеді) не ме се крис тал ло гид рат тың тү зі луімен гид ра та цияға 
ұшы рай ды: 
Na
5
P
3
O
10
+ 6H
2
O = Na
5
P
3
O
10
.
6H
2
O;
Na
5
P
3
O
10
.
6H
2
O = Na
4
P
2
O
7
+ NaH
2
PO
4
+5H
2
O.

2.­Син­тетика­лық­жу­ғыш­құ­рал­дардағы­ак­тив­ті­қос­па­лар­дың­қасиеттері­...
38
Нат рий үш по ли фос фа ты ның тү зіл ген гек са гид ра ты СЖҚ ұн-
та ғы ның су сы мал ды ғын (ол үшін ком по зи цияда ғы фос фат тың 
ке мін де 70 %-ы гид рат та нуы ке рек) жә не ком по зи цияның тұт-
қыр лы ғын арт ты ра ды (сон дық тан ком по зи цияны дай ын дау уақы-
ты мүм кін ді гін ше аз бо лып, дай ын ком по зи ция кеп ті ру ге те зі рек 
жі бе рі лу ке рек). 
Нат рий үш по ли фос фа ты бір-бі рі нен крис тал дық құ ры лы мы - 
мен ерек ше ле не тін екі мо ди фи ка цияда бо ла ды (1 фор ма жә не 2 
фор ма). Бі рін ші мо ди фи ка ция екін ші ге қа ра ған да тұ рақ сыз бо-
лып ке ле ді. Ке сек тен бейт ін ұн тақ тә різ ді СЖҚ алу үшін нат-
рий үш по ли фос фа тын да ғы бі рін ші фор ма сы ның мөл ше рі 24- 
32 %-дан ас пау ке рек, әдет те син те ти ка лық жу ғыш құ рал дар да 
үш по ли фос фат тың мөл ше рі 10 %-ға дейін бо ла ды. 
Әлем де гі нат рий үш по ли фос фа ты ның өн ді рі сі су қой ма-
ла рын да ғы бал дыр лар дың өсу мә се ле сі пай да бол ған ға дейін
ар та бер ген. Ал СЖҚ ком по зи цияла рын да фос фат тар дың бол-
мауы жу ғыш құ рал дар дың тұ ты ну шы лық қа сиет те рін на шар - 
ла та ды, сон дық тан фос фат тар ды ал мас ты ра тын зат тар қол да- 
ны ла ды. 
Нат рий үш по ли фос фа ты ның ба сым бө лі гі СЖҚ өн ді рі сін де 
қол да ны луымен қа тар оны ма та, был ға ры өн ді рі сін де, кен дер-
дің фло та циясын да, бояу лар ды дис перс те ген де, син те ти ка лық 
кау чук өн ді рі сін де, элект ро лиз дік про цес тер де, қақ ты бол дыр мау 
үшін, мұ най ск ва жи на ла рын қаз ған да, ағарт қыш ре тін де қа ғаз 
жә не т.б. өн ді ріс тер де ке ңі нен пай да ла на ды. 

жүктеу/скачать 3,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: