Пі­кір­жаз­ған химия ғылымдарының докторы, профессор С. М. Тәжібаева

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
С. Ш. Құмарғалиева
СИН ТЕТИКА ЛЫҚ 
ЖУ ҒЫШ ҚҰ РАЛ ДАР ДЫҢ 
ХИМИЯ ЛЫҚ ТЕХ НОЛОГИЯСЫ
Оқу құралы
Алматы
«Қазақ униерситеті» 
2015

ӘОЖ 661 (075.8)
КБЖ 35.102 я 73
Қ 75
Бас па ға әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті
 хи мия жә не хи миялық тех но ло гия фа куль те ті нің
Ғы лы ми ке ңе сі жә не Ре дак ция лық бас па ке ңе сі
ше ші мі мен ұсы ныл ған
Пі­кір­жаз­ған
химия ғылымдарының докторы, профессор 
С.М. Тәжібаева
Құ­мар­ға­лиева­С.Ш.
Син те ти ка лық жу ғыш құ рал дар дың хи миялық тех но ло-
гиясы: оқу құ ра лы / С.Ш. Құ мар ға лиева. – Ал ма ты: Қа зақ 
уни вер си те ті, 2015. – 160 б.
ISBN­978-601-04-1010-7
Оқу құ ра лын да син те ти ка лық жу ғыш құ рал дар дың (СЖҚ) не гіз-
гі ком по не нт те рі нің құ ра мы, қа сиет те рі, алу жол да ры көр се тіл ген. 
СЖҚ өн ді рі сі нің хи миясы мен тех но ло гиясы қа рас ты ры лып, тех но-
ло гиялық сыз ба ла ры мен өн ді ріс ті тех но ло гиялық ба қы лау не гіз де рі
­
кел ті ріл ген. 
Оқу құ ра лы «Хи мия» жә не «Ор га ни ка лық зат тар дың хи миялық 
тех но ло гиясы» ма ман дық та ры ның сту де нт те рі мен ма ги ст рант та ры-
на ар нал ған.
ӘОЖ­661­(075.8)­­­­­
КБЖ­35.102­я­73
­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­
© Құ мар ға лиева С.Ш., 2015
ISBN 978-601-04-1010-7 © Әл-Фа ра би атын да ғы ҚазҰУ, 2015
Қ 75

КІ­РІС­ПЕ
Син те ти ка лық жу ғыш құ рал дар (СЖҚ) –
құ
ра мын да 10÷40 % бет тік-ак тив ті зат тар (БАЗ) 
жә не құ рал дың жу ғыш қа
сиет те рін кү шейтетін 
әр түр лі қос
па ла ры бо ла тын тиім ді лі гі жо ға ры 
жу ғыш пре па рат тар. Жу ғыш құ рал дар адам дар - 
дың күн де лік ті пай да ла на тын өнім де рі бо лып 
та бы ла ды. На рық тық эко но ми ка жағ дайында 
олар ға қой
ыла тын та лап тар үне мі кү шейіп оты-
ра ды. Жу ғыш құ рал дар көп функ циялы бо луы 
ке рек. Олар та за лық ты қам
та ма сыз ете оты-
рып, ағарт қыш, де зин фек цияла ғыш қа
сиет тер-
ге ие; адам те рі сі не жұм сақ әсер етіп, әде мі лік 
пен жа ғым ды иіс бе ре ді жә не ем дік қа
сиеті де 
бар. Со ны мен қа тар олар эко ло гиялық та лап-
тар ды бұз бауға тиіс, яғ ни СЖҚ құ
ра мын да ғы 
ком по не нт тер дің биоыды ра ғыш ты ғы жо ға ры 
бо луы ке рек.
Та ри хи ең бі рін ші жу ғыш құ
ра лы са бын, яғ-
ни жо ға ры ал кил кар бон қыш
қыл да ры ның тұз-
да ры бо лып та бы ла ды. Ал ғаш
қы рет ол Ежел гі 
Рим де құр
бан дық ша ла тын орын дар да алын-
ған. Ор га ни ка лық син тез теориясы ның да муы 
мен зат тар дың жа ңа клас та рын алу ға бай ла-
ныс ты БАЗ син те зі нің ши кі зат түр ле рі де кө-
бейе бас та ды. Син те ти ка лық жу ғыш құ рал дар-

Син­тетика­лық­жу­ғыш­құ­рал­дар­дың­химия­лық­тех­нологиясы
4
ды алу тех но ло гияла ры өң
де ліп, жу ғыш құ рал дар дың өз
де рі де 
кең қол
да ныс қа ие бол ды.
Соң ғы жыл да ры әлем де гі син те ти ка лық жу ғыш құ рал дар ды 
өн
ді ру кө ле мі тұ рақ ты өсу де. Мы са лы, еуро па лық ел дер де гі СЖҚ 
тұ ты ну көр сет кі ші бой ын ша жы лы на бір адам ба сы на 18-22 кг 
жу ғыш құ рал ке ле ді. 
Кө бі не се СЖҚ қол
да ну мақ са ты на жә не кон сис тен циясы на 
қа рай жік те ле ді. Қол
да ну мақ са ты на қа рай СЖҚ се гіз топ қа бө лі-
ніп, олар бір-бі рі нен БАЗ-дар мен әр түр лі қос
па лар дың мөл ше рі 
жә не ор та ның сіл ті лі гі бой ын ша ажы ра ты ла ды. 
Син те ти ка лық жу ғыш құ рал дар дың не гіз гі топ та ры: 
– қо
ғам дық орын дар ды күн де лік ті жи нап-жууға ар нал ған құ-
рал дар;
– та мақ өнер кә сі бі не ар нал ған жу ғыш құ рал дар мен өнер кә
­
сіп тік та за рт қыш құ рал дар;
– то қы ма ма те ри ал дар ға ар нал ған жу ғыш құ рал дар;
– ыдыс жууға ар нал ған жу ғыш құ рал дар;
– кө лік тер үшін та за рт қыш жә не жу ғыш құ рал дар; 
– ме тал ға ар нал ған та за рт қыш құ рал дар; 
– ма та лар ға ар нал ған СЖҚ;
– кос ме ти ка лық-ги гиена лық жу ғыш құ рал дар.
Хи миялық тұр ғы дан син те ти ка лық жу ғыш құ рал дар де ге ні- 
міз – ор га ни ка лық жә не бей ор га ни ка лық зат тар дан тұ ра тын күр-
де лі қос па лар. Олар дың құ ра мы на:
– ор га ни ка лық бет тік-ак тив ті зат тар (БАЗ) – не гіз гі жу ғыш ком- 
по нент; 
– нат рий три по ли фос фа ты (не ме се бас қа да фос фат тар) – ері-
мейт ін тұз дар ды ері гіш комп лекс тер ге бай ла ныс ты рып, су-
дың кер мек ті лі гін азайтатын қос па лар;
– нат рий ме та си ли ка ты (сұй ық шы ны) – ұн тақ тың жу ғыш қа-
бі лет ті лі гі мен құр ғақ ты ғын арт ты ра тын қос па;
– кар бо си ме тил цел лю ло за ның нат рийлі тұ зы (NaКМЦ) – жуу 
про це сін де кір бөл шек те рі нің ма та ға қайта ад со рб ция- 
ла ну ына ке дер гі жа сайт ын ре сор бент;
– нат рий суль фа ты – син те ти ка лық жу ғыш құ рал дың жу ғыш 
қа бі лет ті лі гін арт ты ра тын элект ро лит;
– нат рий пе рок со бо ра ты мен нат рий пе рок со кар бо на ты (тех-
ни ка лық ата луы сәй ке сін ше, «нат рий пер бо ра ты» мен «нат-
рий пер кар бо на ты») – ма та лар дың хи миялық ағарт қыш та ры;

Кіріспе
5
– три лон Б – пе ре кис тік ағарт қыш тар дың тұ рақ тан дыр ғыш-
та ры мен ме тал дар дың көп ва ле нт тік ион да ры ның комп лекс 
тү зу ші сі;
– оп ти ка лық ағарт қыш та ры – ма та лар ға ас қан ақ түс бе ре тін 
қос па лар;
– нат рий кар бо на ты мен гид ро кар бо на ты – ері тін ді лер дің рН 
көр сет кі шін рет тейт ін қос па лар;
– эн зим дер – ақуыз дар ды (ор га ни ка лық дақ тар ды) су да ери тін 
күй ге дейін ыды рауын ка та лиз дейт ін фер мент тер;
– ка зе ин, же ла тин, мезд ра же лі мі – эн зим дер дің тұ рақ тан дыр-
ғыш та ры;
– каль ций хло ри ді мен маг ний суль фа ты – эн зим дер мен хи-
миялық ағарт қыш тар дың тұ рақ тан дыр ғыш та ры;
– гид рот роп тар – су лы сус пен зияның тұт қыр лы ғын азайтатын 
ор га ни ка лық зат тар;
– пар фюм ді иес тен дір гіш – син те ти ка лық жу ғыш зат тар ға жа-
ғым ды иіс бе ре тін та би ғи не ме се син те ти ка лық май лы зат-
тар кі ре ді.
СЖҚ құ ра мын да әр түр лі БАЗ-дар қол да ны ла ды, оның ішін-
де май лы қыш қыл дар (50 %), сы зық ты ал кил бе нол сульфо нат тар 
(35 %), май лы спирт тер дің эток си лат та ры (14 %), тар мақ тал ған 
ал кил бе нол сульфо нат тар (7 %), төр тін ші лік ам мо ний тұз да ры
(7 %), ал кил фе нол дар дың эток си лат та ры (7 %), май лы қыш
қыл-
дар дың күр де лі эфир ле рі (7 %), май лы спирт тер дің суль фатта ры 
(5 %), бас қа БАЗ-дар (19 %). Жу ғыш құ рал дар ре цеп ту ра ла рын 
құ рас ты ру шы лар дың бас ты мақ са ты – си нер гия лық БАЗ қос
па-
ла рын алу.
Мы сал ре тін де ав то мат тық жу ғыш ма ши на лар ға ар нал ған 
Henkel фир ма сы ның «еуро па лық тип тес» жу ғыш ұн тақ тын ре-
цеп ту ра сы кес те де кел ті ріл ген: