Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Ғылыми эксперименттің негізгі жағдайлары
   
2. 
   Дидактикалық эксперименттердің ерекшеліктері және мүмкіншіліктері
   
3. 
   Дидактикалық эксперименттердің ұйымдастырылуымен және жүргізілуі
   
4. 
   Ғылыми зерттеудің теориялық негіздері
   

1. 
   Теориялық және эмпирикалық зерттеулердің әдістері (ТЗӘ, ЭЗӘ). Теориялық және эмпирикалық зерттеулердің әдістерімен танысу
   
2. 
   ҒЭ методологиялық негізі. ҒЭ жалпы ғылыми әдістері
   
3. 
   Форматизация, аксиомалық әдіс, анализ және синтез, индукция, ұқсастықтар – ҒЭ әдістері ретінде
   

Философиялық жағынан алып қарағанда, әдісті жалпылама бөлуге болады: жалпы ғылыми, жеке, арнайы, т.б.

Жалпы ғылыми әдістерге жатады:

1. 
   Бақылау, салыстыру, есеп, өлшеу, эксперимент қорыту, форматизация, анализ (талдау) және синтез, индукция және дедукция, аналогия (ұқсастық), үлгілеу, асқақтау, және де аксиоматикалық, тарихилық, жүйелік әдістер.
   
2. 
   Салыстыру – материалды әлемнің объектілері арасындағы айырмашылықтарды орнату немесе олардан жалпылама қолданысын табу
   
3. 
   Есеп – біртекті объектілердің белгілі бір санын немесе құрылымын сипаттайтын параметрлерін анықтау.
   
4. 
   Өлшеу – салыстыру арқылы кейбір мөлшерлердің сандық мағынасын анықтайтын физикалық процесс.
   
5. 
   Эксперимент – ғылыми болжамдардың ақиқаттығын тексеретін немесе объективті әлемді заңнамалық жағынан танытады. Бұл процесте зерттеу таным мақсатымен араласып кетеді. Осыған байланысты тәжірибенің бір шарты – бөлектеледі, екіншісі алынып тасталынады, үшіншісі күшейеді немесе әлсірейді. Эксперименттің артықшылығы да мол. Өйткені құбылысты «тұнық күйінде» тануға мүмкіндік береді, қажет болған жағдайда объектінің арнайы құрылымын белгілеу үшін, сынау қайталауы мүмкін.
   
6. 
   Қорытынды – көрінісі көрсетілген жалпы түсініктерді анықтау. Бұл жаңа ғылыми түсініктерді қалыптастыру үшін, жаңа теоряилар мен заңдарды қалыптастыру үшін қолданылады.
   
7. 
   Абстрагиациялау (абстрагирование) - зерттеушіні қызықтыратын заттардың көрінісін, мәнсіз құрылым мен байланысьың ойша айырмашылығын көрсетеді. Бұл екі деңгейде жүзеге асады:
   

2 – деңгейі – зертелетін объектіні басқа жекеше үлгідегі қарапайым түрімен ауыстарады.

Абстрагиациялау (абстрагирование) келесі түрлері ажыратылған: тендестіру – құрылымына қарай байланысқан заттарды біріктіру арқылы ұғым қалыптастыру; бөлшектеу – заттармен тығыз байланысты құрылымының белгіленуі; конструктивизация – нақтылы объектілердің шекарасының белгісіздігіне байланысты ажыратылуы және патенциалды жүзеге асуының болжалануы. Мұның нақтылығы мысал ретінде физикада, термодинамикада және басқа да ғылымдарды көп қолданылатын идеалды газды қарастыруға болады.

Ғылыми танымның әр түрлі әдістері сатылардың мынадай түрлеріне бөлінеді: эмпирикалық, теориялық, экспериментальды – теориялық және метатеориялық деңгейлер.

Металогика түсініктерді анықтайтын құжаттар теориясы мәселелері арқылы құрастырылатын формальды логиканың ұғым мен нұсқаулар жүйесін, қалыптасқан тілдердегі ақиқатты зерттейді.

Метаматематика формальды жүйе мен есептеудің әр түрлі құрамын зерттеумен айналысады. Жүйелі талдау негізінде жүйе ұғымы жатыр, ол арқылы алдын ала белгіленген құрылымдық қасиеті бар, көптеген объектілер түсіндіріледі. Жүйелі талдау мынадай күрделі жүйелерді зерттеуде қолданылады: жекеленген саланың экономикасы, өндірістік кәсіпорын, т.б.

Жүйелік талдау негізгі төрт деңгейден тұрады:

1 – деңгейі – мынадай міндеттерді анықтауға арналады – зерттеудің мақсатын, міндеттерін, нысанын анықтау, сонымен қоса, зерттеу мен объектіні басқарудың принциптерін анықтау. Мақсатты дұрыс айқындап алмаса, ол барлық нәтижелерді жоққа шығаруы мүмкін

2- деңгейі – зерттеліа жатөан жүйенің шекарасы және оның құрылымы анықталады: алға қойылған мақсатқа қатысы бар объектілер мен процестер өзіндік зерттелетін жүйе мен сыртқы ортаға бөлінеді. Осыған байланысты ашық және тұйық жүйелерге ажыратылады. Тұйық жүйені зерттеу кезінде олардың іс-әрекетіне әсер етуші сыртқы ортаның әсеріне көңіл аудармайды. Одан кейін барып жүйенің құрамдас бөліктері сырқы орта мен оның арасындағы өзара қатынасты аынқтайтын оның элементтері атап көрсетіледі.

3- деңгейі – зерттелетін жүйенің математикалық үлгісін құрастыру жүйелік талдаудың басты деңгейі болып табылады. Алдымен жүйенің жұптастырылуы жүзеге асады, жүйе элементтері және олардың өзара қатынастары сипатталады. Процестің ерекшелігіне қарай жүйені талдау үшін математикалық аппараттар қолданылады. Жүйелі талдаудың үшінші деңгейінің нәтижесінде жүйенің аяқталған математикалық үлгілері қалыптасады.

4 – деңгей – бұл алынған математикалық үлгінің талдануы қорытындылар қалыптастыру мақсатындағы жүйенің экспериментальды шарттарының анықталуы.

Анализ бен синтездің келесі түрлері ажыратылған:

• 
  тік немесе эмпирикалық әдіс – объектінің жеке бөлшектерін атап көрсетуге, оның құрамын анықтауға қолданылады;
  
• 
  қайтарым немесе қарапайым – теориялық әдіс - әр түрлі құбылыстар мен себепті байланыстар туралы болжауларға негізделеді;
  
• 
  құрылымдық – генетикалық әдіс – объектінің басқа жақтарына әсер етуші күрделі құбылыстардың элементтерінен тұратын көрсеткіш.
  

Қоғамдық құбылыстардың ғылыми танымдық процесті келесі үлгіде көрсетуге болады: фактілер – көрсеткіштер – заңнамалар. Демек, фактілерді алғаннан кейін , зерттеуші оларды қорытынды көрсеткіштерге өзгертіп алуы мүмкін. Талдау арқылы өзара қатынасты ашып түсіндіруге болады, ол зерттелетін құбылыстардың заңнамалық мәні болады.

Статистикалық – математикалық талдау –объективті заңдар әрекетін танудың және талдаудың ең жоғарғы формасы болып табылады. Негізгі қорытынды көрсеткіштер орташа көлемді болып табылады. Статистикада орташа көлем бұл – сапалы мазмұнға толы нақтылы көлем. Барлық кездейсоқтықтар мен жеке көлем мағынасы орташа көлемнің деңгейін қалыптастырады. Орташа көлем – күш қарқындылығының әр түрлі бағыттағы теңдестірілуі сияқты болып қарастырылуы керек. Сонда белгіленген құбылыс пен процесте орын алған негізгі ерекшеліктері мен тенденциялары кешенді көрсетілген.

Аналитикалық топтастырылған әдіс – корреляция дәісімен тығыз байланысты. Бұл әдістің негізгі міндеиті – аналитикалық тәуелділік формаларын анықтау және көрсету. Сондықтан корреляция әдісін талданатын өзара қатынастарды сипаттау үшін топтастыру әдісінің жалғасы ретінде қарастыру керек.

Танымның гипотетикалық әдісі – зерттелетін құбылысты физикалық, химиялық т.б. негізінде ғылыми болжамдардың талдамасын топшылайды, одан кейін барып сол ғылыми болжамдар қалыптасады, есептеудің сұлбасы, алгоритмі (модельдің), оның зерттелу, талдау, теориялық ережелердің құрастырылуы әзірленеді.

Тарихи әдіс – зерттеу объектілерінің пайда болу, қалыптасу және дамуының хронологиялық жүйесін топшылайды. Оның нәтижесінде зерттеуші зерттелетін объект туралы оның даму процесінде қосымша мәліметтер алады.

Дамудың негізгі заңдылықтарын қарастырайық.

Зерттеудің ғылыми деңгейінің мәнін дұрыс түсіну үшін келесі философиялық принциптермен танысып алу қажет:

1. 
   ҒЭ методологиялық негізі. ҒЭ жалпы ғылыми әдістері
   
2. 
   Форматизация, аксиомалық әдіс, анализ және синтез
   
3. 
   Индукция, ұқсастықтар – ҒЭ әдістері
   

1. 
   Ғылыми құжаттар мен басылымдар
   
2. 
   Ғылыми ақпараттық жұмыстарды ұйымдастыру
   

• 
  Мәтіндік (кітаптар, журналдар, есептер, т.б.)
  
• 
  Кестелік (сызбалар, сұлбалар, диаграммалар, т.б.)
  

Кітаптар бөлінеді: ғылыми, оқу, ресми құжаттар, ғылым танымал. Бір тақырыпқа айланысты жан-жақты мәселелрді қамтитын монографиялық кітаптар да маңызды роль атқарады.

Оқу мақсатында оқулықтар, оқу құралдары басылып шығады. Ғылыми немесе қолданбалы сипаттағы жүйелік мәліметтерді құрайтын мерсімсіз басылымдар оқытушыға ыңғайлы формада баяндалады.

Мемлекет немесе қоғамдық ұйымдар атынан басылатын ресми басылымдар да бар. Олар заңнамалық, нормативті және директивті сипаттағы материалдарды құрайды. Мерзімді басылып отыратын журналдар белгілі бір уақыт аралығында белгіленген жылы, айда, нөмірі көрсетіліп шығарылады. Мерзімді басылымдарға сонымен қоса, басылымның жалғасы жатады. Бұл уақыты белгіленбей шығарыла береді.

Техникалық басылымның арнайы түріне нормативті техникалық құжаттар жатады. олар ғылыми техникалық деңгейді және басылатын өнімнің сапасын көрсетеді.

Стандарт – нормативті – техникалық құжаттар норманы, ережелерді, объектіге қойылатын талаптарды , стандарттарды бекітеді.

Стандарттың әр түрлі категориялары бар:

1. 
   ГОСТ – мемлекеттік
   
2. 
   ОСМ – салалық
   
3. 
   СТП - өндіріс стандарты, т.б
   

1. 
   техникалық талаптар мен шарттар
   
2. 
   параметрі мен мөлшері
   
3. 
   типтері
   
4. 
   конструкциясы (құрастырылуы)
   
5. 
   маркасы
   
6. 
   сұрыптауы
   
7. 
   қабылдау ережелері
   
8. 
   бақылау әдістері
   

Патентті құжаттамалар ұқыпты экспертизаға жататындықтан, сенімділіктің жоғары дәрежесін иеленеді. Бастапқы жарияланбаған құжаттар қатарына ғылыми-техникалық есептер, ғылыми аудармалар, құрачтарушылық құжаттамалар жатады.

Қайталама құжаттар мен басылымдар анықтамалық, шолу, рефераттық және библиографиялық болып бөлінеді.

Анықтамалық басылымдар теориялық қорытындылардың нәтижесі, әр түрлі мағыналары мен көлемдерді құрайды. Шолу басылымдары жүйелік, логикалық қорытынды мәліметтерді таңдаудан алынған нәтижелерінің ақпараттарын құрайды. Шолулар аналитикалық (ақпараттың аргументтік бағасын, оның қолданылуы туралы ережелерді құрайтын) және рефераттивті (сипаттамалық қырын көрсетеді) бөлып бөлінеді.

Реферативті басылымдар (реферативті журналдар мен жинақтар). Бастапқы құжаттардың қысқартылған мазмұндамасын және оның негізгі фактілік мәліметтері мен қорытындыларын құрайды.

Библиографиялық көрсеткіштер шығарылған басылымдардың библиографиялық сипаттамасын құрайтын кітаптық және журналдық мәтіндердің басылымдары болып табылады. Библиографиялық сипаттаманың орналасу принципіне байланысты көрсеткіштер жүйелік белгілі бір классификациялық жүйеге сәйкес техника және пәндік болып бөлінеді. Қайталама басылған құжаттарға тіркеу, ақпараттық карталар, диссертацияның есептік карточкасы және ақрараттық хабарламалар енеді.

Әдебиеттермен танысу процесін өзін қызықтыратын мәселе төңірегіндегі анықтамалық әдебиеттермен танысудан бастаған дұрыс (әмбебап және арнайы энциклолпедия, сөздіктер, анықтамалар). Содан кейін барып ҒТАИ (ғылыми – техникалық ақпараттар институты) – ның есептік – тіркелген басылымдарымен және іргелі кітапхананың библиографиялық көрсеткіштерімен танысу керек.

Қызықтырған проблема төңірегіндегі өзіндік библиография кітаптар, журналдар, мақалалар т.б. туралы мәліметтерден тұратын кітапханалық каталогтар негізінде құрастырылады. Кітап карточкасына оның авторы, тақырып, басылым түрі, басылым орны, баспахана, басылым жылы, беттің саны енеді. Журналдық мақалалар карточкасына авторы, тақырып, журнал атауы, басылым жылы, томы, шығарылған номері, бет саны көрсетіледі. Ал газет бетіндегі мақалалар карточкасында автор мен тақырыппен қатар, газетт атауы, жылы күні, айы көрсетіледі. Құжатқа қолданылған дереккөздер тізімін енгізген кезде библиографиялық көрсеткіштердің элементтері арасындағы тыныс белгілеріне назар аудару керек, және оларды карточкада көрсетілген күйінде қолдану керек.

Анықтамалық - нұсқаулық сипаттағы оқырмандар каталогі үш түрлі болады: алфавитті, жүйелік, алфавитті-пәндік.

Алфавитті каталогтің бұлай аталуы карточкасы шығарма авторының тегі немесе егер автор көрсетілмеген жағдайда, оның шығармасының атауы алфавитті тәріппен қойылады. Осының арқасында бір автордың барлық кітаптары бір орынға жинақталады.

Жүйелік каталог – бұнда карточкалар білім салалары бойынша орналасады. Бұл белгілі бір білім саласы бойынша әдебиеттерді таңдауға мүмкіндік береді. Каталог белгілі бір тақырып бойынша кітапханада бар кітапты, оның авторын, кітаптың нақты атауын анықтауға мүмкіндік береді. Жүйелік каталогта библиографиялық мәліметтер ЖОК негізінде білім жүйесіне енгізілген.

Жүйелік каталогтің кітлі болып алфавиттік-пәндік каталог табылады. Онда алфавиттік тәртіппен кітапханада бар барлық әдебиеттер тізбеленеді.

Проблема төңірегіндегі өзіндік библиография құрастыру кезінде кітап соңында көрсетілген әдебиеттер тізіміне, мақалаларға, т.б. анықтап назар аудару керек.

1. 
   Ақпараттық амалдарына байланысты құжаттардың ажыратылуы.
   
2. 
   Реферативті басылымдар.
   
3. 
   Стандарт категориялары мен мазмұны.
   

1. 
   Ғылыми зерттеудің теориялық негіздері, кезеңдері және нәтижелерін өңдеу әдістері.
   
2. 
   Ғылыми зерттеудің объектісі мен субъектісі туралы ұғым
   

• 
  Түрлі ғылыми-зерттеу жұмыстарды орындауда студенттер мен оқытушылардың бірлесе жұмылуының арқасында оқу үдерісі сапасын көтеру;
  
• 
  Студенттердің қолданбалы, әдістемелік, ізденушілік және іргелі ғылыми  зерттеулер жүргізуге қатысуы;
  
• 
  Жоғары оқу орындарының ғылыми мектептерінде ұрпақ ізбасарлығын қолдау және дамыту;
  
• 
  Студенттерде өз бетінше тұжырымдар мен қорытындылар жасай білу қабілетін дамыту;
  
• 
  Студенттерге оқу үдерісінде қазіргі ғылымның түрлі бағыттарында өз күштерін сынай білуге мүмкіндік беру;
  
• 
  Студенттерді өнертапқыштық, шығармашылық жұмыстарға тарту;
  
• 
  Студенттердің оқу жоспарынан тыс жүзеге асырылатын ғылыми-зерттеу жұмыстарына кеңінен қатысуы;
  
• 
  Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарының ғылыми-техникалық іс-шаралар нәтижелілігін арттыру;
  
• 
  Студенттердің түрлі ұйымдастыру – құқықтық формаларының ғылыми-шығармашылық бірлестіктерінде білім мен кәсіпкерлікті ұштастыру;
  
• 
  Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру мен жетекшілік етуде ЖОО оқытушылар құрамы мен ғылыми қызметкерлердің қатысуын жандандыру.
  

1. 
   Оқу үрдісіндегі арнайы ғылыми-зерттеу жұмысы
   
2. 
   Оқу үрдісін толықтырушы ғылыми-зерттеу жұмысы
   
3. 
   Оқу үрдісімен қатар жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмысы
   

• 
  Оқу жоспары негізіндегі оқу-зерттеу жұмысы.
  
• 
  ҒЗЖ кей мәселерін (элементтерін) жүргізілетін дәрістерге қосу.
  
• 
  Ғылыми бөліктерден немесе толықтай ғылыми зерттеуден тұратын дипломдық жұмыстар.
  
• 
  Профессор-оқытушылардың нақты жетекшілігімен белгілі бір ауқымды мәселелерді шешудегі студенттердің өзіндік зерттеу жұмыстары.
  
• 
  ҒЗЖ  іс-тәжірибелерге қосу.
  
• 
  Берілген тақырыпқа байланысты орындалатын ғылыми реферат жұмыстар.
  
• 
  Студенттердің ғылыми үйірмелері.
  
• 
  Студенттік құрылыс бөлімдері.
  
• 
  Студенттік ғылыми-техникалық бөлімдері.
  
• 
  Студенттік конструкциялық орталығы.
  
• 
  Патент алу мақсатында студенттердің ғылыми ізденісі.
  
• 
  Белгілі бір мәселе төңірегінде жинақталған студенттік ғылыми топтары немесе лабораториялық не басқа да шығармашылық бірлестіктер.
  
• 
  Әр  түрлі көздерден (грант, келісім шарт, мемлекет қаржысы негіздерінде) қаржыландырылатын ғылыми-зерттеу жұмыс жоспарларының орындалуына  студенттерді қатыстыру.
  
• 
  Студенттердің әр түрлі деңгейлерде өткізілетін айтулы іс-шараларға қатыстырылуы (кафедрадағы, факультеттегі, аймақтық, республикалық, халықаралық). Мұндай іс-шаралар СҒЗЖ жүйесін тұрақты дамытуға, сондай-ақ әрбір студенттің шығармашылық деңгейін арттруға септігін тигізеді. Оларға қатыстылар: ғылыми семинарлар, конференциялар, синпозимдар, ғылыми және оқу үрдісіндегі студенттердің  зерттеу жұмыстары жөніндегі түрлі жарыстар, әр сала немесе мамандық бойынша өткізілетін жарыстар.
  
• 
  Ғылыми зеттеу жұмыстарына қабілеті бар студенттерден жинақталған топтарға арнайы өткізілетін дәрістер.
  
• 
  Барлық оқу жоспарларына   « Ғылыми зерттеулердің негізі » атты курстарды ендіре отырып, студенттердің өзіндік ғылыми жұмыстарының өз қабілеті шеңберінде орындалуын, жаңаша ғылыми жұмыстарының, ғылыми зерттеу жұмыстарының зерттеу әдіс-тәсілдерімен танысу.
  
• 
  Түрлі ақпарат көздері негізінде студенттерді ғылыми – техникалық мәліметтермен қамтамасыз ету.
  
• 
  Студенттердің түрлі жаңашыл ғылыми ізденістерге қатысуын қамтамасыз ету.