ПОӘК 042-14 05 20. 56/03- 2011 №2басылым 30. 09. 11ж 100беттің 1-сі

"Импульс" кондуктометрі ерітінділердің меншікті электр өткізгіштігін өлшеуге арналған.

Ерітіндінің кедергісі келесідегідей жолмен анықталады. Қондырғыны кернеуі 220В айнымалы тоққа қосамыз. Қоректендіргішті қосу тетігін қосылған күйінде қалдырады, бұл жағдайда қызыл шам жану керек. R_х клеммасына электр өткізгіштікті өлшеуге арналған ыдыс жалғанады. Гальванометрдің қосқышын төменгі дәлдік қалпына келтіріп, көпірдің салыстыру тетігінің шығының және реохордты бұрау арқылы теңестіреді. Содан кейін іске қосқышты жоғарғы дәлдік қалпына келтіреді.
«Экотест-101» электродты жүйесінің потенциалдарын цифрлық аз өлшемді түрлендіргіш

«Экотест-101» түрлендіргіші электродты жүйелердің, әртүрлі бірвалентті және еківалентті катион мен аниондардың электрлік потенциалдарын өлшеуге, потенциалдарды рХ белсенділік бірлігіне айналдыруға, сонымен қатар жоғарыомды милливольтметр ретінде пайдаланылады.

Түрлендіргіш өндірістің әртүрлі салаларында тұрақты және жылжымалы сараптамалық зертханаларда қолданылады.

«Экотест-110» сандық ионометриялық түрлендіргіш

«Экотест-110» зиянды қоспалардың концентрациясын, олардың бір және екі валентті иондарының электродтың потенциалын өлшеу арқылы анықтауға арналған. Бұл кезде электрлі потенциалдың белсенділік бірлігіне рХ түрленуі жүзеге асады. Бұл аспаптың көмегімен келесі элементтердің: Ag, Br, Ca, Cd, Cl, Cu, F, I, K, Ra, Hg, Na, Pb, S; химиялық қосылыстардың: NH₄, NO₃, CN, CIO₄, CO₃, CrO₄ концентрациясын, сонымен қатар ортаның рН қышқылдың көрсеткішін анықтауға болады.

ПУ-1 әмбебап полярографы ерітіндінің сапалық және сандық анализін жүргізуге, сонымен қатар электрохимиялық зерттеулерде қолданылады. Сонымен қатар полярограф метал, оның қоспалары жартылай өткізгіш, химиялық реактивтердегі бөгде қоспалары анықтауға: судың, ауаның, тағамдық өнімдердің және медициналық препараттардың тазалығын бақылауға; биохимиялық зерттеулер жүргізгенде қолданылады.

Аспап үздіксіз тест-тіркеу жүргізуге мүмкіндік береді. Полярограмды жазу екі координатты тіркеу аспабында іске асады.

Полярограф құрылымы үш блоктан тұрады: полярографтың өзінен (өлшегіш блок), полярографиялық датчик ДП-2 және екікоординатты тіркегіш құралдан.

Сұйықты хроматограф 4 негізгі мақсаттық бөліктен тұрады: қозғалмалы фаза ағынының көзінен (насос), үлгіні енгізуге арналған құралдан (инжектор), бөлгіш блоктан (колонка) және детектрлегіш блоктан.

Қозғалмалы фаза ретінде органикалық және органикалық емес еріткіштер, әртүрлі тұздардың судағы ерітінділері қолданылады. Қозғалмалы фаза келесі шарттарды қанағаттандыру керек: зерттелетін компоненттерді жақсы ерітуі, тұтқырлығы төмен болуы керек, өзге қоспаның болмауы, қол жетерлік болуы керек, колонканың сипаттамасын өзгертпей, қолданылған детоктермен сәйкестене алатын.

иондаушы әдіспен сараптау жүргізетін құрылғылар:
«АНРИ – Сосна 01-02» дозиметрі

Аспап радиациялық жағдайда дозиметриялық бақылауға, киімнің радиактивтік ластануды анықтауға, тамақ өнімдерінің ластануын анықтауға арналған.

Аспап сәулелену мөлшерінің қуатын, радионуклидтермен ластанған жазықтықтағы β-бөлшектердің ағынының тығыздығын анықтауға мүмкіндік береді.

Аспапты еңбекті қорғауда, ауыл шаруашылығында, күнделікті өмірде қолданады.

СРП-88 дозиметрі экспозиционды дозаны және рентген, β-сәулеленудің қуатын анықтауға арналған.

Өнеркәсіп орындарында және зертханаларда радиациялық жағдайды дозиметрлік бақылау үшін қолданылады.

Дозиметр сонымен қатар, сезімталдық қуатын деңгейін көрсететін миллиамперметрмен жабдықталған.

«Изм» ауыстырғышы β-дозаларды өлшеуге, ал «2-10» деңгейлері рентгенді сәулеленуді өлшеуге қолданылады.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:

1.   Сараптау әдістері қандай түрлерге бөлінеді?

2. Физикалық әдістермен сараптама жүргізетін аспаптарды ата?

3.  Химиялық әдістермен сараптама жүргізетін аспаптарды ата?

4.  Физико-химиялық әдістермен сараптама жүргізетін аспаптарды ата?

Оқулықтар мен қосымша әдебиеттер:

1, 2, 5.

Д- 6. Микроклимат, желдету жүйелері, тазарту қондырғыла-рындағы шаң – газ режимдерінің көрсеткіштерін бақылауға арналған аспаптар
Қарастырылатын сұрақтар.

1. Микроклимат көрсеткіштерін бақылауға арналған аспаптар

2. Желдету жүйелері көрсеткіштерін бақылауға арналған аспаптар

3. Тазарту қондырғыларындағы шаң – газ режимдерінің көрсеткіштерін бақылауға арналған аспаптар

Халықаралық тәжірибелік шкала бойынша Температура t әрпімен белгіленіп, өлшеу бірлігі градус Цельсий қабылданған. Шкаланың негізгі диапазоны: судың басы үштік нүктесінде, ол 0,01 ^°С-қа тең, соңы 100 ^°С- судың қайнау нүктесі аралығында.

Температуралық термодинамикалық шкала және халықаралық тәжіри-белік шкалалар аралығындағы байланыс мына теңдеумен сипатталады: Т=t^°С+273. Температураны арнаулы құрылғылар-термометрлермен анықтайды. Жұмыс істеу принциптері бойынша температураны өлшеу құралдары өлшеу шектерімен келесідей бөлінеді:

-ұлғаю термометрлері -73-773 К(-200÷ +500 ^°С)

-манометрлі термометрлер -213-873 К(-60÷ +600 ^°С)

-кедергі термотүрлендіргіштер-73-923 К(-200÷+650 ^°С)

-термоэлектрлі түрлендіргіштер -223-1873 К(-50÷+1600 ^ºС)
Қоршаған орта (ауа) ылғалдығы өндіріске, технологиялық процестерге әсер ететін негізгі факторлардың біріне саналады. Ауада су буының болуы мынадай парамертлердің бірімен сипатталады: абсолютты ылғалды-лықпен, дымқылдықпен, шық нүктесінің температурасымен, салыстыр-малы ылғалдықпен.

Абсолютты ылғалдылық - деп, ауаның (газдың) көлем бірлігіне болатын су буының массасын айтады.

Дымқылдық - көлем бірлігіндегі су буы массасының құрғақ газ массасына қатынасы.

Шық нүктесінің темпетурасы - деп, ауа қанығып, онда тұман пайда болып, ал қатты беттерде су конденсацияланатын температураны айтады.

Саластырмалы ылғалдылық – абсолют ылғалдықтың берілген темпера-турада газды қанықтыратын бу массасына қатынасы.

Ылғалдылық өлшейтін аспап екі үлкен топқа бөлінеді:

1. 
   қоршаған ортаның ылғалдылығы,
   
2. 
   шығарылатын өнімнің ылғалдылығы.
   

Электролиздің ток шамасы ауадағы ылғал мөлшеріне пропорционал.

Сурет 12.

Ауа ылғалдығын әрекет сорбент қабатымен жабылған (полиамид қабыршығы) пъезоэлементтің тербелісінің резонанстық жиілігін өлшеуге негізделген. Адсорбциялы-жиілікті гигрометрлердің көмегімен өлшейді. Психрометрлік гигрометрлер. Психрометрлік гигрометрлердің жұмыс істеу принципі ылғалдықпен мынадай тәуелділікте болатын температура-лардың психрометрлік айырымын (өлшенетін ортадағы құрғақ және сұйық термометрлердің температура айырымын) өлшеуге негізделген:

= (р_ы - кt) / p_k,

Сурет. 13

Температура айырмын өлшеу әдісіне қарай психрометрлік гигро-метрлердің құрылысы да әр алуан, олардың ең қарапайымы (сур. 13а) – температураны сұйық шыны термометрмен өлшейтін гигрометр. Термо-метрлердің бірінде (ылғалды) шаригі болуы керек, ылғалды тез сіңіретін матамен орап, бір ұшын дистилляцияланған суы бар ыдысқа батырады. Салыстырмалы ылғалдықты аспапқа қосымша берілген анықтама кестеден анықтайды (сур. 13б).Ылғалдық өнім сапасының негізгі көрсеткіштерінің бірі, өйткені оларды сақтау ұзақтығы көп жағдайда осы параметрге тәуелді.Заттардың құрамындағы ылғалды тіке не жанама тәсілмен анықтайды. Тіке тәсілде ылғалды үлгінің кептірерден бұрынғы және одан кейінгі массаларының айырымы бойынша анықтайды. Ол үшін таразыны пайдаланады. Заттардың құрамындағы ылғалды анықтау уақыты кептіру шапшаңдығына байланысты. Ылғалды буландыруды тездету үшін электр қыздырғыш аппаратурамен жабдықталған арнайы кептіргіш камералар пайдаланылады. Үлгідегі ылғалды буландыру және кептіру ұзақтығы түрлі кептіргіштерде 5 сағ.-тан 24 сағ.-қа дейін жетеді. Тіке тәсілдер барынша дәл, сондықтан оларды зертханаларда ылғалдылықты жанама тәсілмен анықтауға арналған өнеркәсіптік ылғал өлшеуіштерді бақылау және барлау үшін пайдаланылады.

Жанама тәсілдер шамасы үлгідегі ылғалға тәуелді параметрлерді өлшеуге негізделген. Төменде диэлектрлік аса жоғары жиілікті (АЖЖ) және оптикалық тәсілдерге негізделген аспаптарды қарастырайық.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар:

1.   Температуралық термодинамикалық шкала және халықаралық тәжірибелік шкалалар аралығындағы байланыс қай теңдеумен сипатталады?

2. Ауадағы су буының құрамын қалай сипаттайды немесе анықтайды?

3.  Қоршаған ортаның ылғалдылығын өлшейтін аспаптың жіктелуі.

4.  Аспаптардың жұмыс істеу принципі.

5.  Ылғалдылық өлшеу әдісі.

Оқулықтар мен қосымша әдебиеттер:

1, 2,7.

Қысым өлшейтін аспаптар.

Қарастырылатын сұрақтар.

1. 
   Қысымның негізгі анықтамалары.
   

Қысымның абсолюттік, артық және вакуумметрлік түрлері бар. Абсолюттік қысым - деп сұйықтың, газдың не пардың қысымдарын айтады. Абсолюттік қысым мына формуламен анықталады:

Р_абс=р_арт+р_атм, (1.1)

Мұндағы р_арт-артық қысым, Па; р_атм-атмосфералық қысым, Па.

р_арт = р_абс-р_атм. (1.2)

Р_вак=р_атм-р_абс (1.3)

Қысымды өлшейтін аспаптар әрекет принципі мен өлшейтін қысымының түріне қарай жіктеледі. Әрекет принципін бойынша қысым өлшеуге мыныдай аспаптардың түрлері қарастырылады: сұйықтық, бұл өлшенетін қысым мен сұйық бағанының гидростатикалық қысымын теңгеру принципіне негізделеді; деформациялық (серпімді сезгіш элементтері), мұнда қысымды серпімді сезгіш элемент деформацияның шамасы бойынша немесе сезгіш элемент тудыратын күш бойынша өлшейді.

Ал өлшейтін қысым түріне қарай аспаптар мыныдай түрге жіктеледі: барометрлер – атмосфералық қысымды өлшеу үшін; манометрлер – артық қысымды өлшеу үшін; вакуумметрлер – сиретілуді өлшеу үшін; мановакуумметрлер – артық және вакуумметрлік қысымды өлшеу үшін; арын өлшеуіш (напоромер) – шамалы артық қысымды өлшеу үшін; тартым (тягомер) өлшеуіш – шамалы сиретілуді өлшеу үшін; дифференциалды манометрлер немесе дифманометрлер – қысым құламасын өлшеу үшін.

Сұйықтық аспаптар сынап, су не спирт толтырылған, өлшенетін параметрлерін санайтын шкаласы (2) бар иілген U тәріздес шыны түтік (1) түрінде болады (сурет 4). Түтіктің бір ұшы (4) зерттелетін ортамен, ал екінші ұшы (3) атмосфералық қосылған. Аспаптың әрекет принципі өлшенетін қысымды сұйық бағанасының гидростатикалық қысымымен теңестіруге негізделген.

Сурет 4.

р_арт = р_абс - р_атм=hg(p-p_c), (1.4)

мұндағы h – жұмыстық сұйықтың деңгей өзгерісі, м; g – еркін түсу үдеуі, м/с²; р– жұмыстық сұйықтың тығыздығы, кг/м³; р_с – жұмыстық жоғарғы жағындағы ортаның тығыздығы, кг/м³.

Сұйықтың жоғарғы жағындағы ортаның тығыздығы жұмыстық сұйық тығыздығынан барынша кем болған кезде, яғни р_с<

p_арт = h g p. (1.5)

Сұйықтық аспаптардың дәлдігі барынша жоғары әрі құрылысы қарапайым. Қысым құламасын өлшеуге арналған дифференциал манометр қоңыраулы, сақиналы, қалтқылы дифференциал манометрдің принциптік схемасын қарастырайық (сурет 5)

Сурет 5.

Ол U тәріздестүтікпен жалғасқан, жұмыстық сұйықпен (сынап не трансформатор майы) толтырылған екі ыдыстан тұрады. Көрсеткіш стрелкамен жалғасқан диаетрі кіші ыдыс – минустық (ауысымды), ал ішінде қалтқысы бар үлкен диаметрлі ыдыс – плюстік деп аталады. р₁-р₂ қысым айырымының әсерінен қос ыдыстың ішіндегі жұмыстық сұйықтың деңгейлері өзгереді. Минустық ыдыстағы сұйықтың деңгейі h₁ биіктікке, ал ыдыстағы h₂ биіктікке төмендейді. Бұл жағдайда сұйық деңгейінің айырымы мына теңдікпен анықталады:

h = h₁ + h₂. (1.6)

Егер

h₁S₁=h₂S₂ (1.6,а)

шарты орындалса, онда ыдыстардағы сұйықтың көлемі бірдей болады, мұндағы S₁, S₂ – ауысымды (минустық) және плюстік ыдыстардың сәйкес қималарының ауданы, м³.

(1.6,а) –мына түрде жазуға болады

h₁(d)/4=h₂(d)/4

немесе

h₁ = h₂ d₂²/d₁², (1.7)

мұндағы d_1, d₂ - минустық және плюстік ыдыстардың сәйкес ішкі диаметрі,м.

Қысым өзгерісі биікткгі h сұйық бағанасының салмағымен теңгеріледі. Сонда қысымның тепеөтеңдік шарты:

р = р₁ - р₂ = pg(p_ж-р_о) (1.8)

тәуелділігімен анықталады, мұндағы р₁ мен р₂ – плюстік және минустық ыдысқа түсетін сәйкес қысым, Па; g – еркін түсу үдеуі, м/с²; р_ж – дифманометрдегі жұмыстық сұйықтың тығыздығы, кг/м³; р_о – жұмыстық сұйықтың жоғарғы жағындағы ортаның тығыздығы, кг/м³.

Қалтқылы дифференциал манометрдің жұмысын сипаттайтын тәуелділікті анықтау үшін мынадай түрлендірулер жасайық: (1.7)-дегі h₁-дің мәнін (1.6)-не қойғанда:

h = h₂ (1+d₂²/d₁²) (1.9)

және (1.8)-дегі h-тың мәнін (1.7)-не қойсақ:

p = p₁ - p₂ = h₂(1+d₂²/d₁²)*(р_ж-р_о)g,

мына өрнекті шығарып аламыз

h₂ = [ p/g (р_ж-р_о)][d₁²/(d₁²+d₂²)]. (1.10)

Алынған өрнекті талдаған кезде нақты бір аспап үшін (р_ж-р_о) мен (1+d₂²/d₁²) шамалары еркін түсу үдеуі (g=const) тәрізді тұрақты болатындығын көреміз, демек қалтқының h₂ биіктікке ығысуы 0000р қысымының өлшенбекші құламасын сипаттайтын болады. (1.7)-ін d₁- ге қатысты шешетін болсақ

d₁ = d₂ (1.11)

Осы (1.11) формуласы бойынша ауысымды (минустық) ыдыстың диаметрі анықталады. Минустық (ауысымды) ыдыстың диаметрі мен биіктігін өзгерте отырып, өлшеудің жоғарғы шегін кең ауқымда 0,0063 МПа – дан 0,1 МПа – ға дейін өзгертуге болады, ал бұл қалтқылы дифференциал манометрдің артықшылығы боп табылады.

Деформациялы аспаптар. Қазіргі кезде қысымды не сиретілуді өлшеу әрі автоматты реттеу үшін деформациялық аспаптар, яғни серпімді сезгіш элементтері бар аспаптар кеңіне қолданылады. Бұл аспаптардың әрекет принципі өлшенетін қысымды (р) серпімді сезгіш элементте туындайтын деформация күшімен (Ғ) теңестіруге негізделген. Сурет 6 серпімді және сезгіш элементтердің әр түрі берілген. Мәселен, будың, судың және сызылғыш ауаның қысымын өлшеуге пайдалынылатын аспаптардың құрылысы сурет 6-да көрсетілген. Бір орамды түтіктің ішіне түсетін қысым әсерінен оның қимасының қисықтығы өзгереді де, бос ұшының ығысуын тудырады. Түтікше серіппенің (1) бір ұшы қысым (р) өлшенетін құбырға қосылатындай бұрандасы бар ұстағышқа (2) мықтап бекітілген. Түтікше серіппені бұрау бұрышын анықтау тәуелділігі

=b/(b+b)₀ (1.12)

мұндағы b – түтікше серіппе қимасының жартылай осінің ұзындығы, м; b – түтікше серіппе қимасының жартылай осінің ұзындығының өзгерісі, м; ₀ – түтікше серіппені бұраудың бастапқы бұрышы, град; ₀=270⁰.

Түтікше серіппенің ішіндегі қысым ұлғайғанда, оның бос ұшы қозғалысқа келіп арнайы механизмдер арқылы аспаптың стрелкасы иілy бұрышына бұрады.

Сурет 6.

Өзін тексеру үшін арналған сұрақтар:

1.      Қысым дегеніміз не?

2. Қысым өлшейтін аспаптың жіктелуі.

3.      Аспаптардың әрекет принципы.

4.      Қысым өлшеу әдістері.

Оқулықтар мен қосымша әдебиеттер:

1, 2.7.
Ауаның қозғалыс жылдамдығын өлшеуге арналған аспаптар.

Анемометр (гректің анемос – жел, метрео - өлшеу) — жел жылдамдығы мен ауа мен газ ағымдарының жылдамдығын өлшеуге арналған құрал. Атмосфера құрамында ауа жылдамдығы басты параметр болып табылады. Вентиляция, кондиционерлеу, монтаж, жоба жасаған кезде осыны естен шығармау тиіс. Ауа жылдамдығын өлшейтін негізгі құрылғыға анемометр жатады. Олар техникалық құрамы жағынан да, жұмыс істеу принципі жағынан да әралуан.

Шөмішті немесе қалақты анемометрлер 9-20 м/с және 0,5-10 м/с аралығындағы ауа қозғалысын өлшеуге арналған.(5-ші Сурет) Жел қысымынан болатын қалақтың айналысын өлшеу механизмі көрсетеді.Қалақтың айналыс жылдамдығы, ауа қозғалысының өзгеру жылдамдығына тура пропорционал.М/с –пен көрсетілген жылдамдықта арнайы графикпен және секундомер арқылы анықтайды.

5- Сурет. Анемометрлер:

а)- қалақты; 1- қалақ осі; 2 – қалақ, 3- есептегіш; б) – шөмішті: 1 – крестовина;

2 – шөміш тәріздес қалақ; 3 – есептегіш.

Ал, ауа қозғалысы 0,5 м/с төмен болғанда, ауа қозғалысы жылдамдығын кататермометр арқылы анықтайды.Термометрлердің спирт немесе сынап тұратын бөліктері шар тәріздес немесе цилиндр тәріздес болып екіге бөлінеді және төменгі, жоғарғы екі бөліктерден тұрады.Цилиндр тәріздес кататермометр шкаласы 38-35 ⁰С ал, шар типтес 40-33 ⁰С шамаға бөлінген.

Жылдамдықты өлшеу үшін алдымен термометрді +60 -70 ⁰С суға салып,сынап, термометрдің жоғарғы ыдысына толғанша ұстайды.Содан соң өлшеу жүргізетін ауа жолына кататермометрді қойып,көрсеткішінің ( 38-35 ⁰С,40-33 С) төмендеу уақытына байланысты жылдамдықты анықтаймыз.

6- Сурет. Кататермометрлер.а- цилиндр тәріздес. б- шар тәріздес;

Қазіргі уақытта өндірісте электронды анемометрлердің отандық және шет елдік түрлері қолданылады.

Анемометрді таңдаған кезде құралдың өзінің және оның элементінің диапазонын, ауа жылдамдығының өзгеруін, жұмысшы температураның жылдамдығын, жарылу қауіпсіздік деңгейін және анемометрге әсер ететін қоршаған орта факторын, ылғалдылыққа және суға төзімділігін, габаритті өлшеуіштерін және тағы басқаларды білу керек.

Сонымен қатар анемометрде ауа жылдамдығын өлшеумен қатар ол температураны, ауа ағымын, абсолютті және салыстырмалы ылғалықты, жарақаттандыру, кейбір анемометрлерде компос та болады. Көп функцио-налды да жоғары контрасты сұйық кристалды анемометрлерді жарығы аз жерде қолдануға ойлап тапты.

Анемометрді өндірістік ғимараттарды вентиляциялау мен кондиционерлеу (каналдарда, қораптарда) жүйелерін, метрополитен тоннельдерінің, шахта мен рудниктардың ауасының орташа жылдамдығын өлшеуге,соныменқатар метеорологиялық жағдайларда ауаның орташа жылдамдығын, жер мен теңіздің ауа жылдамдығын өлшеу үшін және де басқа көптеген сферада қолданады. Оны шахтёрлар, әскери қызметкерлер мен құтқарушылар, инженерлер мен ғалымдар, метеожұмыс пен ауылшаруашылық қызметкерлері, монтажниктер, спортсмендер мен активті демалысты ұнататындар пайдаланады.