ПОӘК 042-18. 18. 1-56/01-2015 №1 басылым 11. 09. 2015 80 беттің 2 беті

Ертедегі ойшылдар білімді надандықты жоятын, халықтарды жақындастыратын күш деп білді. Ұлы ойшыл Әл-Фараби: «Білімді болу деген сӛз – белгісіз нәрсені ашу, игеру қабілетіне ие болу деген сөз», - деп айтқан. Философия дүниетанымның бір формасы болып табылады. Қоғамдық өмірдің дамуына байланысты дүниеге көзқарастың мынадай түрлері қалыптасады. Олар: мифологиялық, діни, философиялық дүниетанымдар.

Мифология грек сөзінен аударғанда mifos-аңыз, әңгіме, ертегі, ал logos-ілім, білім деген мағына білдіреді. Философияның алғы бастауы мифология болып табылады. Мифологиялық көзқарастар алғашқы қауымдық құрылыста пайда болды. Мифологияны адамзат баласының рухани мәдениетінің ежелгі формасы деуге болады. Әр халықтың өзіндік мифологиясы бар. Мифологиялық сана, сондай-ақ, табиғат пен қоғам бірлігін қарастырды. Адам мен дүние арақатынасын, оның қайшылығын шешуге тырысты. Алайда, мифология қойған дүниетанымдық мәселелерге жауап іздеу барысында дін мен философия екі түрлі жолды таңдады.

Дін – дүниетанымның бітімі. Діни дүниетаным табиғаттан тыс, құдіретті күшке адамның мүлтіксіз бас июін, бағынуын уағыздайды. Адам санасында табиғи құбылыстардың бұрмаланған бейнесін туғызады, оны табиғатты өзгерту мүмкіңдігінен шеттетуге бейімдейді. Діни дүниетанымның негізі – бізден тысқары тұрған түрлі күштерге сену. Сенім – діни сананың өмір сүру тәсілі. Діни түсінік жеке адамның сезімінен, ойынан шықпайды. Ол – қоғамның тарихи дамуының жемісі. Оның әлеуметтік, танымдық тамыры терең, қоғамда атқаратын функциясы бар.

Дін – күрделі рухани құрылым, қоғамдық – тарихи құбылыс, қоғамдық сана бітімі. Ол рухани мәдениеттің белгілі бір құбылысы, әлеуметтік түбірі бар идеологияның бітімі. Сондықтан да дінді бір жақты бағалауға. түсіндіруге болмайды. Дін сыртқы дүниені, табиғатты түсіндіруде бір жақты болғанымен, адамдар арасында адамгершілік қатынастарды қалыптастыруда, әдеп- ғұрып, салт-сананы сақтауда, адамды тәрбиелеуде орасан үлкен рӛл атқарып келеді. Дін қазіргі кезде ауқымды, жаһандық мәселелерді шешуде. Әрбір адамның дінге сенуге, ӛз дінін сақтауға құқы бар. Дін адамды адамгершілікке, тазалыққа, сүйіспеншілікке, адалдыққа үйретеді. Дін – жан-жақты, күрделі құбылыс. Ол – қоғам дамуының ерекше заңдылықтарынан шыққан. Қазіргі кезеңде қоғамымызда дінді келелі мәселелерді шешуге де қолданып жүр. Дін мен философияның жақындығы – екеуі де дүниетанымның қоғамдық -тарихи бітімдері, дүние құрылымын түсіндіреді, адамның санасына, іс-әрекетіне түрліше әсер етеді. Соңдай-ақ, олардың арасында терең айырмашылық та бар. Біріншіден, философия – ғылым. Ол рационалды – теориялық дүниетаным. Ал, дін сенімге сүйенеді. Екіншіден, философиялық ойлау еркіндікті, жан – жақтылықты қажет етеді. Ал, дін құдайға, шіркеуге негізделеді. Үшіншіден, философия білімсіз өмір сүре алмайды. Ол тарих, қоғам, мәдениет туралы білімдерді қажет етеді.

Философия дүниетанымның басқа формаларынан тек пәнімен ғана емес, сондай-ақ, ойлау тәсілімен, мәселені талдауда жоғары 14 интеллектуальды деңгейімен айрықшаланады. Адамтану үнемі даму үстінде тұратын философияның негізгі оқытатын пәні. Философия атқаратын қызметі – дүниетанымдық, гуманистік, гносеологиялық, әдістемелік, болжамдық, тәрбиелік.

Бірте-бірте қоғам турал ғылымитүсініктер жинақтау қажеттігі туындады. Бірақ ғылым процесіндегі басты тұлға, ғылымның басты субьектісі де, объектісі де – адамның өзі. Адамның қатысуынсыз ғылымның қалыптасуы мүмкін емес, сонымен бірге, адам өзін түсінуге, өз мүмкіндіктерін анықтауға, табиғат пен қоғамның ғана емес, өз болашағын болжауға көне заманнан бастап осы күнге дейін талпынып келеді және бұл процесс адам жерт бетінде қанша өмір сүрсе, сонша жалғаса бермек. Ғылымның функциялары. Ғылым күрделі әлеуметтік функциялар атқарады. Бұл функциялар ғылымның өзінің дамуымен бірге үнемі өзгеріп, толықтырылып және ғылымның дамуына өзіндік осерін тигізіп отырады. Қазіргі ғылымның үш әлеуметтік функциясын атап көрсетуге болады:

1)  мәдени-көзқарастық; 2)   өндіргіш күштерфункциясы; 3)   әлеуметтік күштер функциясы.  Ғылымның  генезисі  және  негізгі  даму   кезеңдері.
Ғылымның генезисі, қоғамдағы қызметі және дамуының қозғаушы күштері мәселесі бойынша интерналистік, экстерналистік және позитивистік концепциялар бар.

Интернализм ғылымның пайда болуы мен дамуына философиялық ой тікелей әсер етті деп есептейді және қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси құрылымы мен сол қоғамның ғылымының арасында ешқандай байланыс болуы мүмкін емес деген пікірді ұстанып, ғылымның ішкі факторларын абсолютке айналдырады. Экстернализм бұл концепцияға қарсы. Оның өкілдерінің пікірі бойынша, ғылымға сыртқы факторлардың әсері мықты. Позитивизм; ғылым нақты, тәжірибеден өткен, дәлеледенген фактілерге сүйене отырып дами алады, абстрактылық ойлау мен метафизикалық түсініктер ғылым үшін пайдасыз. Біздің ойымызша, ғылымның пайда болуына, эволюциясына, қоғамда атқаратын қызметіне жоғарыда аталған факторлардың бәрі де белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді және ол әр дәуірде әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір-біріне қарсы қойып, немесе бір-бірінен бөліп алып, белгілі бір факторларды абсолютке айналдыру дұрыс емес.

Зерттеуші ғалымдар ғылымның даму кезеңдері туралы әр түрлі пікірлер айтады. Олардың бір тобы ғылым көне заманда қалыптасты десе, енді бір ғалымдар ғылым қоғамның ерекше саласы ретінде Жаңа Дәуірде пайда болды деп тұжырымдайды. Біздің пікірімізше, ғылымның даму кезеңдері туралы мейлінше дұрыс пікірді ұсынған қазіргі заманғы Ресей ғалымы В.В.Ильин. Ол ғылымның дамуын классикалық, классикалық емес және неоклассикалық емес деп жіктейді. Бұл жіктеуді ғылымның классикалыққа Дейінгі кезеңімен толықтырған дүрыс секілді деп ойлаймыз. Ақпараттық қоғам — өндіріс пен ғылыми-техникалық және басқа ақпаратты қолдануды қоғам дамуының басты факторы ретінде қарастыратын әлеуметтік және футурологиялық тұжырымдама; өндірістің жоғары деңгейімен және ақпарат пен ақпаратттық қызметтер мүддесімен сипатталатын қоғам. Әлемнін мәдениетті елдер қатарында болған компьютерлік революция адам жан дүниесінің, қоғам идеологиясының, білім мазмұнын анықтау мен жаңа ақпаратты білім технологияларынқұрастыру жолдарының өзгеруіне әкеліп соқтырады.

Қазіргі таңда бүкіл әлемде болып жатқан кең ауқымды қайта құрулар ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (бұдан әрі — АКТ) қарқынды дамуына байланысты. Қазақстанның «индустриалды» қоғамнан «ақпараттық қоғамға» өтуі ақпараттық теңсіздікті жеңуі, Қазақстандағы азаматтық қоғам мен демократиялық дәстүрдің дамуына, ақпараттық теңсіздікті еңсеруге байланысты. Бұл міндеттерді шешу тұрақты экономикалық өсуді, қоғамдық жағдайдың көтерілуін, демократияны нығайту саласында әлеуметтік келісімді ынталандыру, ашық және жауапты басқаруды, адам құқығы және бүкіл әлемде Қазақстанның саяси және экономикалық тұрақтылығын нығайтуда және Қазақстанның азаматтарының тең дәрежеде ғаламдық ақпараттық қоғамдастыққа енуін қамтамасыз ететін мақсаттарға жету негіз болып табылады. Республикада жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ғаламдық желідегі Интернеттің ақпараттық сегментін, оның рөлін және қазақстандық қоғамда алатын орны туралы түсінікті қайта қарауды талап етеді.

Әңгімелесу, сұхбат барысында сараптамалық баға берілуі мүмкін.

Сауалнама ауызша, жазбаша, жеке, топтық бола алады, алайда кез-келген жағдайда ол екі талапқа жауап беруі тиіс — іріктеудің көрнекілігі мен біркелкілігі. Сауалнама материалдары сапалық және сандық өңдеуден өтеді.

Ғылымдағы революция сан қырлы. Олардың үш негізгі сипаттарын бөліп қарастыруға болады:

1) Жаңа эмпирикалық материалдарды теориялық түрде талдау жасау,

2) Табиғат туралы бұрын қалыптасқан түсініктерді түбірімен жою;

3) Тығырыққа тірейтін жағдайлардың пайда болуы.

Ғылыми революцияларға тән жағдай ол: ескі идеялар мен теориялар талқандап, шығарып тастау арқылы танымның теориялық негізін саналы қайта құру.

Ғылыми танымның тарихи дамуы барысында бірнеше ғылыми революциялардың түрлерін бөліп қарастыруға болады.

Жеке – білімнің тек бір аумағын қарастыратын микрореволюция;

Кешендік – білім аумағының бірнеше салаларын қарастыратын революция;

Әлемдік – ғылым негізін тұтасымен өзгертетін жалпы революция.

Ғылыми революциялардың түрлерін анықтаған кезде мынандай жағдайларды еске алу қажет:

ғылыми революциялардың аумағы;

ғылымның іргелі теориялары мен заңдарын қайта құру тереңдігі;

жаңа іргелі заңдар мен жаңа жалпы ғылыми жаратылыстық теориялар ашу;

әлемнің жаңа картинасының қалыптасуы;

ойлаудың жаңа түрін қалыптастыру;

ғылым дамуының тарихи кезеңі,

ғылыми революцияға ілесе жүретін әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар.

Ғылым дамуының барысында оның негізгі ұғымдары мен түбірлі теорияларында шұғыл өзгерістер туған кезде ғана зерттеушілерде күмәндану пайда болады. Сын пікірлер айту көбейген сайын бұрынғы дәстүрлі дамуға деген сенімсіздік күшейе береді, сөйтіп ғылым дамуында дәстүрлі даму мен жаңашылдық арасында, бір сарынды даму мен революциялық өзгеріс арасында қарама-қарсылық туады. Бұл қарама-қарсылықтың мәнін американдық ғылым философы Т.Кун ғылыми ғылыми революция кезеңінің тууымен түсіндіреді. Мұндай революциялар, оның пікірінше, «қалыпты ғылымның дәстүрлі дамуымен байланысты қосымша, даму дәстүрін бұзатын қосымша болып табылады». Т.Кун ғылым дамуының жаңа моделін ұсынады. Ол модельде Кун ең алдымен қалыпты ғылымды атап көрсетеді. Қалыпты ғылымның революциялық кезеңге өту, Кунның пікірінше, зерттелуші дүниеге деген бұрынғы түсініктің түбегейлі өзгеріске ұшырауы. Сондықтан ол революцияның өзін «ғалымдардың дүниені көруінің негізі болып табылатын ұғымдар жүйесінің ауысуы» ретінде қарастырады. Ғылыми революцияны тар мағынады түсінушілер оның дәстүрмен байланысын көрмейді де, революцияны Коперниктің, Ньютонның және Эйнштейннің концепциялары сияқты жаңа іргелі теориялық концепцияның туу деп қана түсінеді.

Адамзат пайда болған уақыт туралы айтпас бұрын біз адамзаттың жануарлардан айырмашылығы туралы сұрақты анықтап алуымыз керек. Ең алдымен адамзат пен жануарлардың ұқсастығы туралы. Ол біріншіден, организмдердің заттық құрамы, құрылымы және мінез-құлқымен анықталады. Адам да жануарлар секілді белоктар мен нуклеин қышқылдарынан тұрады және біздің денеміздің көптеген құрылымдары мен атқаратын қызметтері жануарлардікі сияқты.

Ауызша тарих дәстүрі қазіргі заманда тек қана тарих ғылымының емес сонымен қатар әлеуметтану,саясаттану сияқты қоғамды зерттейтін ғылымдар әдіснамасының құрамды бөлігіне айналды. Қазіргі заманда әлемнің белді университеттері мен зерттеу институттарындағы «Oral history» орталықтары осының айғағы болса керек. Осы зерттеу тәсілінің бастауларына назар аударсақ XIX ғасыр ортасындағы белгілі француз тарихшысы Сорбонна университетінің профессоры Жюль Мишле, өзінің «Француз революциясының тарихы» (1847-53), атты еңбегіне кірісер алдында мен үшін жазба құжаттар көптеген деректердің біреуі ғана деп айтқан болатын. Мен ауызша дәстүр дегенде, бөлек адамдардың пікірлерінен қалыптасатын ұлттық дәстүрді айтамын дей келе: то, что говорили и повторяли все — крестьяне, горожане, старики, женщины, даже дети; то, что можно услышать, если как-нибудь вечером заглянуть в деревенскую таверну; то, что можно почерпнуть, если, встретив на дороге праздного путника, затеять с ним разговор о дожде, о времени года, потом о высоких ценах на продукты, потом о временах Императора, а потом о Революции- деп түсініктеме беріп кеткен. Ал Ян Вансин «Ауызша дәстүр: тарихи әдіснама зерттеулері»(1965) деп аталатын өзінің классикалық еңбегінде африкалық ауызша дәстүрде есте сақталатын зердені бес категорияға бөледі: Во-первых, это формулы: заучивание формулировок, ритуалов, лозунгов и титулов. Во- вторых, географические названия и имена. Затем официальная и неформальная поэзия — историческая, религиозная или личная. Четвертую категорию составляют рассказы — исторические, дидактические, художественные или личные. И, наконец, пятую — юридические и иные комментарии.Көріп отырғанымыздай шет ел ғалымдары ауызша тарихи дәстүрдің әдіснамалық және деректік маңызын дәл анықтап жазып кеткен.

Бүгінгі күні ғылымның біртұтастығы, әдіснамасы мен әдіс-тәсілдерінің, құралдарының бірыңғайлылығы дейтін көзқарас өзгеріске ұшырады. Бұл тарихшыға зерттеу нысанын таңдау құқығымен қоса, оның интеллектуалдық инструментарийді таңдауына мүмкіндік береді . Әр халықтың тарихы туралы мәліметтер мен деректердің сипаты ол халықтың қоғамдық даму ерекшеліктеріне де байланысты. Мысалы, қазақ халқының тарихы туралы мәлімет берерлік заттай, жазба деректермен бірге ауызша түрде жеткен деректер мол. Шоқан Уәлиханов қазақ халқының тарихы оның көркемдік ойымен тығыз байланысты және халық шежіресі болып табылатындығын былайша пайымдайды: «Бұл халықтың ертеден өзіне тән тұрмысында есте қалдырмаған бірде-бір маңызды оқиғасы, бірде-бір тамаша адамы жоқ деуге болады. Олардың бірін суырып салма ақындар жырласа, екінші біреулерінің атын кейінгі ұрпақ естеріне ұмытылмастай етіп белгілі бір сыбызғышы не қобызшы сазгерлер қалдырып кеткен» Соңғы жылдары қазақ тарихына қатысты түрлі сипаттағы заттай, әсіресе, сан алуан жазба деректердің игерілуі қарқынды дамып келеді. Алайда фольклор, ауыз әдебиеті сияқты ауызша түрде жеткен рухани мұраларымыздың қазақ халқының тарихын түзуде маңызы жоғары. Қазақтар одан өзін өзі таныды, өткенін білді, біртұтас халық, ұлт ретінде сезіне алды. Мұнда халықтың бүтін бітім-болмысы, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы, мәдениеті, тарихи даму жолы толық көрініс тапты.

Осыған орай Орталық Азия және қазақ тарихының аса көрнекті маманы, білікті ғалым В.П.Юдин монғолдардан кейінгі кезеңдегі Дешті-Қыпшақ ұлысында айырықша өркендеген «оқиғалық тарихты» ауызша жеткізу дәстүрін алдымен «далалық ауызша тарихнама», кейін көп жылғы зерттеудің нәтижесінде нақтыланған «далалық ауызша тарихизерттеу» (степная устная историология)деген ұғыммен белгілеуді ұсынды. Назар аударатын жағдай, ғалым бұл ұғымды аталмыш аласапыран кезеңнің үрдіс иірімдерінде қалыптасқан әрі дни- культтік, әрі идеологиялық,тіпті дүниетанымдық «құрал» ролін атқарған «мифке де,фольклорға http://www.enu.kz да,мысалы батырлық эпосқа да жатпайтын шығыс Дәшті-Қыпшақ көшпелілерінің тарихи білімін, ауызша тарихи зерттеу дәстүрін білдіретін ұғым ретінде қарауға тырысты. Тәуелсіздік кезеңінде осы бағытта іргелі зерттеулер жүргізген қазақ этнологиясына байланысты, кең ауқымды, өзекті мәселелерді қозғаған Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегін айтпасқа болмайды. В.П.Юдин «далалық ауызша тарихнама» деген ұғымды пайдаланған болса, ал осы негізде А.Сейдімбек те шежірелік деректерді зерттеу барысында өзінің шежіре ішіндік зерттеу бағыттарын далалық ауызша тарихнама аясына сыйдырады. Ақаң «Қазақтың ауызша тарихы» атты зерттеу еңбегінде жаңа тұжырымдарға барып «қазақ шежірешілдігін» (шежіресін), шын мәнінде, «Қазақтың ауызша тарихы» деп атауға болады деген тың қорытындыға келеді. Ұлттық тарих айту дәстүрінің негізгі қасиеті қазақтың ұлттық ділі мен рухын қалыптастырды. Мұны Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде терең пайымдаған: «...Сонымен бірге ұлттық сананың кейбір ерекшеліктері де қазақ болмысының құпиясы мен өміршең күштерін нұрландыра алады. Қазақтардың рухани әлемі негізінен ауызекі поэзия дәстүрінің ықпалымен қалыптасып отырған. Қазіргінің талай елін қайран қалдыратын осынау байтақ кеңістікті кернеген поэзиялық әлем тек қана сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Ол жаңашылдықтың жалынын лаулата да білген. Содан да болар, қазақтың поэзиялық шығармаларында мейлінше терең танымдық қасиеттер бар. Сондықтан да қазақтың дәстүрлі поэзиясы ұдайы философиямен шендесіп жатыр. Қазақ даласында поэзия тек ақын-жыраулардың ғана еншісі болып қоймаған, ол қазақ мәдениетінің барлық тамырына нәр берген. Қазақты этномәдени тұтастық ретінде танып-түсіну үшін халықтың ауызекі сөзінің құдіреті айрықша мәнді».