Бір пікірді екіншісімен ауыстыру

Зертттеудің авторы өзі белгілеген бір жағдай екіншісінің мазмұнына кепілдеме береді деп сыни емес түрде ұйғарып,тек соңғысы жайлы хабарлай алады.

Мысалы, «сыналушының өзі туралы пікірін» «нағыз сыналушы»ретінде қабылдау.

Құнды пайымдаулар қатесі.

Психологиялық гипотезаның тәжірибелік мәліметтермен қуаттануы туралы мазмұнды қорытындылар құнды байланыстар контексіне эффект маңыздылығының мүдделі бағасы әлеуметтік немесе этикалық сын тұрғысында автордың психологиялық сілтемелерінің «дәлелдемесі» мәселесімен байланысатындай етіп енгізіледі.

Мысалы, тұрмыстық этикалық түсініктерге сәйкес нәрсе дәлелдеусіз қабылданады.

Қорытындылар редукционизмі.

Құбылыстар жиынының бір принципке әкеліну арқылы түсіндіру немесе психологиялық түсіндірулерді психологиялық елестермен алмастыру.

Қорытындылар мәселенің мәнін бейнелеуге және қысқа болуға тиіс. Қорытындылар қойылған мақсат пен міндеттермен келісілген болуы қажет.

Жүргізілген зерттеудің сыншысы қалыпты қабылдай алатын қорытындының тиімді саны 3-4 –тен 7-9 –ға дейін болуға тиіс.

Г. Фехнердің психофизика негізін қалауы. Вундтың психология пәні мен ондағы эксперименттің ролі жайлы түсінігі жан дүниесі заңдары. Вундттың «халық психологиясы» гуманитарлық психология бағдарламасы. И.М. Сеченов психолог ретінде. Сеченовтың психологияны дамыту бағдарламасы. Алғашқы психологиялық лабораториялар.

Орталық жүйке жүйесі мен сезім мүшелері физиологиясының жетістіктері. Орталық жүйке жүйесі мен сезім мүшелері физиологиясының жетістіктері. Г. Фехнердің психофизика негізін қалауы. В. Вундттің психологияның ғылым ретінде дамуына қосқан үлесі. И.М. Сеченов психолог ретінде. ХІХ ғасырдың екінші жартысында психологияның дербес ғылым ретінде бөлініп шығуы үшін объективті жағдайлар жасалады.

ХІХ ғасырдың көрнекті физиологтарының бірі Иоганес Мюллер (1801-1858) болды. Ол жаңа физиологияның негізін салушы болды. Оның оқушыларының ішінде Г. Гельмгольц, Э.Дюбуа-Реймон, К. Людвиг және басқалары болды. «Адам физиологиясы бойынша басшылық» атты еңбегі үлкен мәнділікке ие болды. Бұл еңбекте жалпы физиология сұрақтарымен қатар жүйке жүйесінің физиологиясы мәнді орынды алады. Бұл кітапта рефлекторлық акт және жұлын минығ рефлекторлы табиғаты жайлы білім тереңдей түсті.

Механикалық материализм шеңберінде дамыған физиологияда ХІХ ғасырда тірі организмнің специафикалық іс-әрекетін түсіндіруде үлкен күрделіліктер жинақталды:

• 
  сезім мүшелерінің;
  
• 
  жүйке жүйесі;
  
• 
  бұлшық ет талшықтарының жұмыстары.
  

ХІХ ғасырдың соңында Э. Геринг түс көрудің фотохимиялық теориясын ұсынды. Көзде үш фото рецептор бар. Әрқайсысында түсті түйсінетін заттардың жұптары бар: ақ-қара; қызыл-жасыл, сары-көк. Әрбір жұптың ішінде бір-біріне қарама-қарсы бағытталған химиялық процестер ассимиляция, диссимиляция жүзеге асады: заттардың диссимиляциясы ақ, қызыл, сары, ал ассимилияция қара, жасыл, көкті түйсіндіреді.

Сезім мүшелерінің физиологиясының дамуына Лейпциг университетінің анотомия және физиология профессоры Э.Х. Вебер үлкен үлес қосты. Ол сипап сезумен жұмыс істеді. Вебер тері түйсігінің үш түрін көрсетті:

- Қысым, сипап сезу, температура және локализацияны өлшеу үшін эстезиометр немесе Вебер циркулі деп аталатын арнайы құрал жасап, оның көмегімен сипап сезуге эксперименталды зерттеулер жүргізді.

Қабылдау мен түйсік физиологиясына байланысты психологияға Г. Гельмгольц үлкен үлес қосты.

ХІХ ғасырдың ортасынан бастап психологияда эксперимент орын алады. Алғашқы психологиялық экспериментті неміс психофизиологтары Эрнст Вебер және Густав Фехнер 1840 жылдан 1855 жыл аралықтарында жүзеге асырды. Олардың тәжірибелерінің негізінде қабылданатын сигналдардың күші мен түйсінетін түйсіктің қарқындылығының сандық тәуелділігі анықталады.

Густаф Теодор Фехнер (1801-1887) түйсіктің тітіркендіргіштерден тәуелділігі заңдылығын өңдеп келесі идеяларды ұсынды:

1) бірдей стимулдан туындағын түйсіктер арасындағы айырмашылық тітіркендіргіштердің алғашқы көлеміне байланысты;

2) түйсік табалдырығы және айырма сезгіштік терминдерін енгізді;

3) түйсіктің қарқындылығы тітіркендіргіш қарқындылығының логарифміне пропорционалды: түйсікті қарқындылығы арифметикалық прогрессияда өсу үшін, стимул көлемінің геометриялық прогрессияда өсуі қажет.

Психофизика және психометрия теорияларының пайда болуына байланысты зерттеу әдістерін қолдану психологияның дербес ғылым болуына ықпал жасады.

Осы фактордыњ бірінші негізді шеңбері психофизика атымен бірлескен. Оның негізін салушысы болып келетін ғалымы Густав Теодор Фехнер болды (1801-1887) Ол сезім мөшелерін зерттейтін басқа ғылымның зерттеулеріне дейін аударды – Эрист Вебер физиолосқа (1795-1878).

Эрист Вебер: психофизиологияныњ пайда болды. Тітіркенудің күшін қалайша өзгеру керек субъект аз көрінетін түйсінуді ұстап қалу үшін. Сондай сұрақты Вебер өз алдына қояды. Осылайша, акцент орын ауыстырды: Вебердің алдында өткен зерттеулерді түйсінудің жүйке субстраттан тәуелділігін қызықтырды, оның өзін – түйсіну континуумі мен олардың физикалық стимулдарды шақыратын континуумдар арасындағы тәуелділік қызықтырды. Алғашқы және келесі тітіркенудің арасында нақты анықталған қатынас бар екені анықталды, онда субъект байқалды түйсінудің басқаша болып қалғанын. Есту сезімділігі үшін, мысалы, осы қатынас 1/160, салмақ түйсінуі үшін – 1/30 құрайды және тағы басқа.

Густав Теорор Фехиер: психофизика негіздері. Неміс физигі, психолог, философ, Лейпцигтік университеттегі физика профессоры Г.Т. Фехнер. Оның қызығулардың орталығында бір қатар бақылаушылармен тұрақтанған түйсінулер арасындағы өзгешіліктер фактісі, яғни асардың тітіркенудің алғашқы көлеміне қарағанда. Бір қоңыраудың екінші дауыс шығарған қоңырауға қосқанда басқаша естіледі, егер де бір қоңыраудың он қоңырауға қосқанда, Фехнер оның отандасымен Э. Вебермен жүргізілген ұқсас экспериментке зейінді аударды. Э. Вебердің «сәл байқалатын ерекшелік» түсінігі бүкіл түйсіну түрлері үшін бірдей емес. Түйсіну табалдырығы туралы көрініс пайда болды, яғни түйсінуді айырбастайтын тітіркенудің көлемі туралы. Тітіркенудің көлемінің ықтималды өсуі жағдайларында әртүрлі табалдырықтар туралы айта бастады. Түйсінудің интенсивтігі арифметикалық прогрессияда өсу үшін оны шақыратын стимулдың көлемінде геометриялық прогрессияның өсуі қажет. Осы қатынас Вебер – Фехнер заңының атын алды. Өзінің тәжірибесінен шығарылған жалпы форманы Фехнер келесідей белгіленеді: түйсінудің интенсивтілігі стимулдың (тітіркенудің) логарифміне пропорционалды. Түйсінудің табалдырықтар арасындағы машиналды ерекшеліктерді бекіту үшін Фехнер эксперименттер техникасын жақсылап тұрып өңдеді. Фехнер басқа да түйсінуді өлшеу әдістерге ие (тірлік, көру және тағы басқа).

Берілген зерттеулер бағыттары психофизика деп аталды, өйткені оның мазмұны психологиялық қалыптардың физикалық әсер етулерден тәуелділігі эксперименталды зерттеумен және өнумен анықталды.

Фехнер мен шығарылған жалпы формула психологияға қатал математикалық өлшемдерді кіргізудің кестесі болды.

Психофизикалық дамуы локалды психологиялық феномендерден басталған сияқты, бірақ ол білімдердің бүкіл корпустарында орасан зор методологиялық және методикалық резонасты қожа етті. Психологияға эксперимент, сан, өлшем енгізілетін. Логарифмдер таблицасы жаңдық өмір құбылыстарына, субъектің жүріс – тұрысына сәйкестендіре ала алатын.

Психофизиологиядан психофизикаға өтуі себептілік және заңдылық принциптерімен де әйгілі болатын. Психофизиология субъективті факты ағзаның құрылуынан себепті тәуелділігін анықтаумен айналысқан. Ал психофизика, психологияда демек субъекттар туралы білімдер болмаса да қатал эмперикалық заңды ашулар болуы мүмкін деп дәлелдеді.

Франц Дондерс: реакция уақыты. Ескі психофизиологияның «анатомиялық бастауымен» физиологтардың µздерімен екінші жағынан шайқалған. Голландық физиолог Ф. Дондерс (1818-1889) психикалық процесстердің ағу жылдамдыѓғын зерттеумен эксперименталдық түрде айналысты. Г. Гельшалық ертерек импульстың жүйемен өту жылдамдығын ашты. Осы ашылу ағзаның ішіндегі процеске жанатын. Дондерс субъектімен қабылдаған объектілерді оның жауап қайтару жылдамдығын зерттеуге көңіл бөлді. Зерттеушіге одан әртүрлі тітіркендіргіштерге тез реакция көрсете білетін жаттығу берілетін. Осы тәжірибиелер психикалық процесті физикалық процесс сияқты өлшеуге болатын көрсетті.

Кешірек И.М. Сеченов бас миының тұтастығын талап ететін процесс ретінде реакция уақыттың зерттеуге қарағанда, бөліп көрсететіні: «Психологиялық іс-әрекет әрқайсы жердік құбылыс ретінде уақытта және кеңістікте болып отырады». Герман Людвиг Гельигольц: психофизиологияның негізін салушысы. Г. Гельигольц психологияның негізін құрауда, ғылым ретінде, орталық фигура болды (1821-1894). Гельигольц энергияның сақталу заңын ашты. Біз бәріміз күшінің балаларымыз, деп айтып ол, өйткені ол физика позициясынан, тірі ағза бұл – эмперияның қайта құруынан басқа ештене жоқ жүйе. Осымен органикалық денелердің жүріс-тұрысын органикалық емес денелерден айрықшаланатын өзгеше виталды күштер туралы көрініс ғылымынан шығатын.

Сезімдерді зерттеумен айналысып, Гельигольц түсініктер принципі деп энергетикалық емес, анатомиялық бастауды қабылдады. Дәл соңысына ол өзінің түсті көру концепциясына сүйенеді. Гельигольц 3 жүйке талшылықтары бар гипобезасынан шығып, оның қозу әртүрлі кескінді толқындармен негізгі түстерді түйсінуді құрайды: қызылды, жасылды және күлгінді.

Гельгольц түйсінуден айналадағы кеңістікте тұтас объектілердің анализ қабылдануынан өткен, кезде осындай тәсіл жарамды емес болып қалды. Осы оны 2 жаңа факторды енгізе итермелейді:

а) көз бұлшықеттерінің қозғалысы;

б) осы қозғалыстардың өзгеше ережелерге бағынушылық.

Өйткені, осы ережелер санадан тәуелсіз әрекет етеді. Гельигольц оларды «санасыз ойынша байымдау» деп атады. Осылайша эксперименталды жұмыс Гельигольцты жаңа себепті факторларда енгізу қажеттілігімен кездестірді. Осыдан бұрын ол оларға физикалық энергияның айналуын немесе түйсінудің ағза тетігінен тәуелділігін жатқызуы.

Енді осы екі себепті «торларға» үшіншісі қосылды.

Психикалық бейненің көзі сыртқы объект болды. Шығатын психикалық эффектінің себебі ағзаның тетігінде емес, одан сырт тұйықталған.

Гельигольцтың тәжірибесінде сөздің және объекттің арасында объекті қабылдауды бұзатын призмалар қойылатын. Осыдан келіп, бұлшық ет қозғалыстары механикалық қана емес, танымдық жұмысты да атқарады.

Ғылыми анализдің зонасында өзгеше себептілік формасы туралы куәлік ететін феноменалды пайда болды: физикалық емес, физиология-анатомиялық емес, психикалық. Санада бейнелер санадан тәуелсіз механизіммен тудырылады, олар психикаға және санаға бөлуге әкелу керек еді.

Эдуард Пфлюгер: сенсорлы функциялар. Психикалық факторды ағзаның жүріс тұрыс регуляторы ретінде енгізу неміс физиологы Э. Пфлюгердің (1829-1910) жұмыстарымен байланысты болған. Ол доға ретінде рефлекстің схемасын эксперименталды санаға апарды, ондағы орталық ұмтылыс жүйкелері орталықтандырғандардың байланысынан бірдей стандартын бұлшықеттік реакцияны тудырады.

Алдыңғы мидан айырылған бақамен жүргізілген Пфлюгердің тәжірибелері үлкен таластарды әкелді. Оны әртүрлі жағдайларға сидыратын, бірақ ол өрісі рефлекторлы автомат ретінде көрсеткен жоқ. Егер оны лабораторлы үстелге сидырған кезде ол еңбектеген, егер суға лақтырса – жүзген, яғни өзін өзгерген жағдайларға сәйкес ұстады.

Пфлюгер осны, басқада сенсорлы функция бар екендігімен түсіндірген, сондықтан орта жағдайларын айыруға көмектеседі және сырттан келген жүріс тұрысты ауыстыру сигналын сәйкесінше алады. Кері физиологтар Пфлюгердан келетін ол «арқа мидың жаны» туралы ілімнің жақтасы деп. Бірақ кейінірек Пфлюгердің қорытындылары алдыңғы қатарлы физиологтармен қолданыпты. (әсіресе И.М. Сеченовпен). Олардың айтуынша, Пфлюгер тәжірибесімен қарапайым психика мен сананың арасындағы ерекшеліктерді дәлелдеді.

Қашан уақыт келеді, Гетенің айтуынша, бір уақытта әртүрлі бақшаларда алмалар құлайды. Енді өзіндік ұғым ретінде психология статусын анықтау үшін «уақыт келді» - бірден бір уақытқа оны өңдеу бірнеше программалар құрылды. Олар психологияның пәні, әдістерін және міндеттерін әртүрлінше анықтайтын, оның даму бағытын анықтайтын.

Вильгельн Вундт: «эксперименталды психологияның» «әкесі». Неміс психологы, физиологы, философы В. Вундт (1832-1920) Тюбингегендегі медициналық факультеті аяқтаған соң Берлинде И. Мюллерде жұмыс істеді, Гейдельбергте диссертацияны қорғады, онда Гельигольцтың ассистенті сапасында физиологиялық оқытуының орнын алды. Лейпципте философияның профессоры болып, Вундт әлеміндегі бірінші эксперименталды психологияның лабораториясын құрды, соңында институтқа ауысты.

Физиологиямен айналысып, Вундт өзіндік ғылыми ретінде психологияны өңдеу программаға келді. Өзінің бірінші кітабында «Материалы к теории чувственного восприятия» (1862), ағза сезімдер және қозғалыстар іс-әрекетіне жататын факторларға сүйеніп Вундт эксперименталды психологияны құру идеясын шығарды, оның жоспары «Лекция о душе человека и животных» деген кітапта жазылған. Жоспар екі зерттеу бағыттарын өзгеше қосады:

а) субъекттің өзінің түйсінулеріне, сезімдеріне, көріністеріне эксперименталды тексеруші бақылаудың көмегімен индивидуалды сананың анализі;

б) «Ұлт психологиясын» зертеу, яғни тіл, ауыз, нрав мәдениеттің психологиялық аспектілері.

Осы оймен жүріп Вундт субъекттің санасын зерттеуде шоғырланды, психологияны «ырықсыз тәжірибе» туралы ғылым ретінде анықтап ол оны физиологиялық психология деп атады, өйткені субъектпен сыналып отырған қалыптар арнайы эксперименталды процедуралармен зерттелген, кәбісі физиологиямен өңделген. Осы ағзалардың өнелі іс-әректі болып субъектпен санадан өткізген психикалық образдарды табылса, онда тек олар, дене ұйымынан айырықша, психологияға жатқызылған өзгеше зерттеу объектісі ретінде қарастырылады. Осының міндеті, осы бейнелерді жақсылап тұрып талдады, олар құрылатын жай бастапқы элементтерді шығару. Вундт сонымен бірге екі басқа жаңа білім бөлімдерін қолданды. Физикалық тітіркендіргіштер мен олармен шаршылған түйсінулер арасындағы заңды қатынастарды эксперименттің негізінде және сандық әдістер көмегімен зерттеу, және басқа бағытты көрсетілген стимулға субъекттің уақыт реакциясын тәжірибелі жолмен анықтау. Осы екі бағыт психофизикаға жатады.

Психологияның міндеті, барлық басқа ғалымдардікі сияқты, Вундт бойынша келісімден тұрады:

а) талдау жолымен бастапқы элементтерді бөлу,

б) олардың арасындағы байланыс мінезін орнату,

в) осы байланыстың заңы табу.

Анальдау субъекттің ырықсыз тәжірибесін бөлу дегенді білдіреді. Бұл интроспекция жолымен жетеді, оны жай өзін-өзі бақылаумен араластыру керек емес. Интроспекция арнайы дайындықты қажет ететін ерекше процедура. Жай өзін-өзі бақылауда адамға қабылдауды қабылданған заттан психологиялық процессті жекешелендіру қиынға соғады. «Ежелгі сана» «материясына» жету үшін зерттеуші барлық сыртқыдан көңіл бөле алуы керек. Соңғысы элементарлыдан сосын бөлінбейтін «құрылымды жіп бөліктерінен» тұрады. Оларға модальдылық сияқты және интенсивтілік сияқты өзіне тән. Сана элементіне сезімдер де жатады. Эмоционалды қалыптар. Құндылықтың гипотезасы бойынша әрбір сезім үш өлшеуді ие етеді:

а) рахаттану – рахатсыздық;

б) қысымдылық – босану;

в) қозу – демалу.

Қарапайым сезімдер психикалық элеметтер сияқты сапасымен және интенсивтілікпен өзгерді, бірақ олардың белгілі бір үш аспектіде де мінезделуі мүмкін. Осы гипотеза көптеген эксперименталды жұмыстарды дүниеге әкелді.

Вундттың теоретикалық көзқарастары сынау пәні болды және ғасырдың алдына қарай көптеген психологтармен бетбұрылды. Оның ең басты қателігі. Субъекттің өзі итроспекция арқылы өзінің ішікі әлемі туралы хабарлау мүмкін. Осымен субъективті әдістің күштілігі бекітілген. Ғылымның міндеті арнайы эксперименталды құралдарды қолдану жолымен осы әдісті әртүрлендіру Вундтпен қарастырылады. Психологияның өз пәнін табу қауымы өзінде жабық сана туралы пікірге айналды. Вундт дұрыс есептеді психология өзіндік ғылыми мәнге ие болуға қажет емес, егер ол оның динамикасын анықтайтын ерекше себептік факторларды ашпаса және зерттемесе. Бірақ оның психологиялық себептілікке көзқарас психологиялық процесстердің жүйелі түрде және заң бейнелі ағым олармен детерминацияланған сананың сыртқы объекттерден тәуелділігі, бас ми іс-әрекетпен психиканың шартастығы, әлеуметтік байланыстар әлеміне индивидтің психикалық өмірінің қосылуы – бұның бәрі ғылыми анализ сферасының жойылатын.

Сонымен қоймай философ А. Шопенгауэрдің ізімен Вундт айтып сендірген адамзаттың тұрмыс-күйінің алғашқы абсалютті күші болып ерік табылады. Осы ерік күшке «шығармашылық синтез» заңы бойынша саналатын әлемдіктердің тұтасқа бірлесуі сендірілген. Ерікке саланың құрылымында бастапқы ең басты ролі бергенде Вундт вонотетаризмнің позициясына тұрады. Осы философиялық концепция адамның психикалық өмірінің динамикасына және ісіне себепті түсіндірмені беруін күшсіз,µйткені осы өмірде болғанның бәрі ерекше ырықты күшке әкелді.

Вундттың жүйені айыратын интроспекциализм волюнтаризммен үйлестіруде оны көптеген психологтар жағынан қатты сынау объектісін істеді және де Вундттың мектебінде эксперименталды әдістерді үйренетіндер де сынады. Осы әдістердің кең қолданулы психика туралы білімдерді байытты, психологиялық ғылымның репутациясын нығайтты. Бірақ Вундттың теоретикалық линиясы жолсыз болып шықты.

Вундтан психологияны өздік пән ретінде жүргізу алынды. Ол деп ғылымның тарихында ең ірі мектепті құрды. Осы мектепті бітірген әртүрлі елдегі жас зерттеушілер, өзінің еліне қайтып, онда жаңа обылыс білімінің принциптегі және идеяларын байытатын лабораторияларды және орталықтарды ұйымдастырды. Вундт зерттеушілер қауымдастығының консолидациясында маңызды ролді ойнайды. Оның теоретикалық позициясы бойынша дискуссиялар, эксперименталды әдістерді қолдану перспективаларды, психологияның пәннің және көптеген басқа оның мәселелерін түсіну психологияны жаңа ғылыми көріністермен байытатын концепциялардың және бағыттардың пайда болуын ынталандырды.

Психологиялық жұмыстардың орталықтары әртүрлі елдерде пайда болған арнайы лабораториялар болды. Алғашқыда артықшылық неміс университеттерге тән болды. Параллельді түрде интенсивтік зерттеулер Ресейде және АҚШ-та жүргізілетін, аз көлемде – Францияда Англияда, Италияда және скандинавттық елдерде. Нақтылы ғылыми –зерттеулік практикада бағыттар өсетін.

Г. Эббингауздың «Ес туралы» еңбегі (1885) эксперименталды психологияның дамуында жаңа эпоханы ашты.

Герман Эббингауз: мағынасыз буындар әдісі. Эббингауз эксперименталды психологиялық дамуында атақты роль тән. Ол осымен осы ғылымның пәні субъекттің сана процестері және акттары, ал әдіс – құралдары арқылы контрольденген интроспекция болғанда айналысты. Эббингауз субъективті әдістің орнына объективті әдісті қолданды, оны сандық берлгендер талдауымен қосып. Сол уақытта эксперименталды түрде тек ағза сезімдерінің іс-әрекеті ғана зерттеуге болады деп есептелген. Күрделі психологиялық процестер – ойлау және ес сияқты, оларды ешкім тәжірибелі лабораториялы әдістермен зерттеген жоқ. Эббингауздың еңбек сіңірулуі алдымен ол есті экспериментке салуға ерлік көрсетті.

Эббингауз естін заңын «таза түрде» тұрақтануын естігісі келді және сол үшін ерекше материалды ойлар шығарды.

Осы материалдың бірлігі сөздер емес, ал және мағынасыз буындар болды. Әрбір екі дауыссыздан және олардың арасындағы дауысты дыбыстан тұрады (мысалы: бов, иіс, лоч). Американдық Э. Тиченердің бағалауынша бұл Аристотельдың уақытынан бастап ең атақты ойлап шығарушылық болды. Жоғары баға мағыналы мазмұнынан тәуелсіз ес процестерге зерттеу мүмкіндігі ашылды, олармен адамның қалыпты сөйлеу реакциялары қатты байланысты.

2 300-ге жақын мағынасыз буындардың тізімін құрап 5 жыл бойы олармен эксперимент жасады.

Осы зерттеудің негізі қорытындыларын Эббингауз «Ес туралы» классикалық кітапта мазмұндады. Ес алдымен ол мағынасыз буындардың тізімін жаттауға қажетті қайталауға тәуелділігін айқындады, оқып шыққаннан ережедегідей жеті буын есте сақталады деп орнатты. Тізімді үлкейту көп қайталаулар талап етілді, алғашқы тізім буындарына қосылған санға қарағанда. Қайталау сандары есте сақтау коэффициент ретінде қабылданды.

Ерекше даңықты Эббингауздың «ұмытылу қисығы»алды. Тез түсіп осы қисық пология болып қалды. Материалдық көп бөлігі жаттаудан кейіін алғашқы минуттерда естен шығарып кетеді. Жақын минуттерде және одан аз – жақын күндерде аз ұмытылады. Сонымен бірге текстерді жаттау және мағынасыз буындардың тізімін жаттау салыстырылады. Эббингауз «Байраның «Дон Жуан» текстін және оған тең көлем буындар тізімін жатады. Мағыналы материал 9 есе тез жатталатын. «ұмытылу қисығы» ол 2 жағдайда да жалпы формалы болды, мағыналы материалдың қисық түсуі жай болды.

Эббингауз еске әсер ететін басқа да факторларды эксперименталды зерттеуге әкелді (мысалы жаттау уақытында тұтас және таратып үлестірген эффектілігін салыстырады).

Эббингауз ең жоғары бағасы үлкейтіп көрсетілген болуы мүмкін емес. Эббингауздың ойларынан тәуелсіз оның әдісі экспериментатордың іс-әрекетін тамырымен өзгертті. Экспериментаторды енді зерттеушінің айтулары ғана емес, оның шын әрекеттері қызықтырады. Инторспекционализмде жаңа эксперименттердің ағылымен кеңейтілген бері пайда болды.

Дағдыларды зерттеу, Эббингауз дағдыларды эксперименталды түрде зерттеу жолын ашты. Мағына бойынша ол өзі оныңњ басында тұрады, біз айтқандай онымен тандалған жаттау объектісінің сапасының ассоциациясы сенсорлы және маторлы болып табылады.

Фрэнсис Бэкон (1561-1626) – ағылшын философы, қазіргі ағылшын эмпиризмінің негізін салушы, жан табиғаты жайлы сұрақтар емес, оның құрамынан органикалық функцияларды алып тастап, оның процестерін эмпирикалық сипаттау қажет екендігін айтты.

Жан концепциясы. Жанның екі типін және оларға тән қасиеттерді бөліп көрсетті:

1. Рационалды, құдайлық жан: (немесе рух) ес, ақыл, ойлау, қиял, тілек, ерікке ие.

2. Сезімдік, рационалды емес жан түйсіну және таңдау қабілетіне ие, яғни жағымсыздық жағдайдан жағымдыға талпыну және шартты қозғалыстар жасау мүмкіндігі.

Таным теориясы. Сезім алғашқы таным элементі ретінде бөлініп шығады. Бірақ ол толығымен объективті дүние сипатын бермейді. Объективті таным рационалды әдісті сезімдік мәліметтерде қолдана алумен сипатталады.

Эмпирикалық таным, шектеулі жаңсақтық (идолдар) адамды алдауға ие.

Шектеулі идолдардың төрт типін бөліп көрсетті:

1. ру идолдары – адам табиғатымен берілген;

2. үңгір идолдары – жекелеген адамның индивидуалды шатасулары;

3. алаң идолдары - адамдардың бірігуінен және өзара байланыс күшіне байланысты пайда болатын шатасу;

4. театр идолдары – философияның әр түрлі догматтарының адамдар жанына ұялауы.

Бэкон идеяларының психологиялық мәні:

1. Психологияның зерттеу пәні жан болған кезді аяқтап, басты зерттеу пәні сана болған жаңа кезеңді дамытты.

2. Пәннің практикалық зерттеулерінің нақты тәсілдерін ұсынды: тәжірибе, эксперимент.

3. Адам туралы бірегей ғылымды ұсынды, оның бір тармағы психология, философия адамды жалпы қарастырады, азаматтық философия оның басқа адамдармен өзара әрекетін зерттейді, ғылымдық пәндер арасындағы принциптілік негізін салды.

4. Адам туралы ғылымдардың тұлғаны оқыту және жаны мен тәнінің байланысын оқыту болып бөлінуіне ықпал жасады, пәні мен міндеттерін бөліп көрсетті, психология пәнінің нақты міндеттерге сәйкес бөлінуіне әкелді
№6 XVII ғасырдағы Европалық психология