ПОӘК 042-18 32/01-2014 №1 баспа 28. 08. 2014 ж

Шеткі регистрлердің дыбыстарын нотаға түсіру кезінде көптеген қосымша сызықтар жазу қиындығынан құтылуы үшін октаваға төмен, жоғары оқылу белгілері ойлап табылды.

Кез – келген бір танымал әнді нотаға бас кілтінде, альт кілтінде, тенор кілтінде жазып, ойнап көріңіз.

Әнді алдымен скрипка кілтінде жазып алып, содан кейін басқа кілттерге орайын келтіру керек.

1. 
   Акколада деген не?
   
2. 
   Қандай акколадалар болады?
   
3. 
   Аколада неге қажет
   
4. 
   Партитура деген не?
   
5. 
   Қандай белгі ең төменгі және ең жоғарғы дыбыстардың жазылуын жеңілдетеді
   

№ 9. Тақырып. Ырғақ және метр. өлшем. Такт. Такт сызығы. Затакт.

Акценттелген үлес- күшті немесе ауыр үлес деп аталады.

Акценттелмеген үлес- әлсіз немесе жеңіл үлес деп аталады.

Өлшем – метрдің санмен берілуі. Төменгі сан қандай ұзақтықтағы ноталар екендігін білдірсе, жоғарғы сан сол берілген ұзақтықтағы ноталардың неше үлес екендігін білдіреді. өлшем кілт пен кілттік белгілерден кейін қойылады.

Такт - бір ауыр үлестен келесі ауыр үлеске дейінгі аралық. Тактілерді бір – бірінен бөліп тұратын тік сызықты такт сызығы деп атайды.

Затакт –шығарманың тактіге толмайтын әлсіз үлестен басталуы.

Тапсырма:

Акцент, такт, өлшем, затакт, такт сызығы, ауыр, жеңіл үлестерді шығармалардан мысал ретінде тауып көрсету.

өлшемдерді көбінесе шығарманың басында кілттен кейін іздеу керек және кездескен өлшемдерді жазып алыңыз.

1. 
   Метр дген не?
   
2. 
   Акцент қалай белгіленеді?
   
3. 
   Акцент деген не?
   
4. 
   Такт деген не?
   
5. 
   Такт сызығы не үшін қажет?
   
6. 
   Өлшем деген не?
   
7. 
   Өлшемнің үстіңгі саны нені білдіреді?
   
8. 
   Өлшемнің төменгі саны нені білдіреді?
   
9. 
   Затакт деген не?
   

№ 10. Тақырып. Жәй метрлер мен өлшемдер. Жәй өлшем тактілріндегі ұзақтықтардың топтастырылуы.

Жәй тактілердегі топтастырылу ережелері:

1. 
   Тактіде қанша үлес болса, соншама топ болуы керек.
   
2. 
   егер бір тактідегі балық үлестер санына сай ірі ұзақтықтағы дыбыс берілсе , ол бір нотаға жазылады.
   
3. 
   егер нотаға қойылғн нүктенің уақыты көрші үлестің уақытына кірсе онда ол нүкте лигамен ауыстырылады.
   
4. 
   үзілістер де нотаға ұқсап топтастырылады.
   
5. 
   егер тактілердегі ырғақтық бөлінулер тым ұсақ болса, бұлар ұзақтықтары бірдей екі немесе төрт топшаларға бөлінеді.
   

1. 
   Шығармалардан жәй өлшемдерге мысал қарастырыңыз.
   
2. 
   Ноталар жазып ережелерге сай топтастырыңыз.
   

Топтастыру кезінде метрлік топтарды бір- бірінен ажырату басты міндет. Сегіздік, он алтылық, отызекілік ноталардың жалаушалары топтастырылуда бірігіп кетеді.

1. 
   Жәй метр деген не?
   
2. 
   Жәй екі үлесті метрлерге мысалдар көрсетіңіз?
   
3. 
   Қандай жәй үш үлестерді метрлі білесіз?
   
4. 
   Топтастырылу не үшін қажет?
   
5. 
   Топтастырылудың қандай ережелерін білесіз?
   

№ 11. Тақырып. Күрделі метрлер мен өлшемдер. Қосалқы күшті үлестер. Күрделі өдшем тактілеріндегі ұзақтықтардың топтастырылуы.

Алты үлестік метр: (3+3) 6/4, 6/8, 6/16;

Тоғыз үлестік метр: (3+3+3) 9/4, 9/8, 9/16;

Он екі үлестік метр: ( 3+3+3+3) 12/4, 12/8, 12/16;

Күрделі тактілерге арналған топтастыру ережесі жәй өлшемдердікіндей, бірақ қосымша екі ереже қосылады:

1. 
   Күрделіні құрайтын ж»й өлшемдердің топтастырулары бір-біріне тәуелсіз кейде болуы керек.
   
2. 
   Бір күрделі тактінің ішіндегі барлық жай өлшемдердің ұзақтығына тең ірі ұзақтықтардың қолданылуына болады.
   

Шығармалардан күрделі өлшемдерге мысал тауып олардың өандай жәй өлшемдерден құралғандарын көрсету.

Шығармалардағы өлшемдерді ең бірінші тактіден қарастыру керек, егер әрине ауыспалы өлшемдер жолшылай кездеспесе.

1. 
   Күрделі өлшемдер не үшін пайда болады?
   
2. 
   Күрделі өлшем дегеніміз не?
   
3. 
   Күрделі өлшемнің бірінші үлесі қалай аталады?
   
4. 
   күрделі өлшемнің бірінші үлесінен басқа күшті үлестерді қалай атайды?
   
5. 
   күрделі екі үлесті метр дегеніміз не?
   
6. 
   Күрделі үш үлесті метр дегеніміз не?
   
7. 
   Күрделі тактілердегі топтастырылуға арналған қандай ережелерді білесіз?
   

№ 12. Тақырып. Аралас метрлер мен өлшемдер. Аралас өлшем тактілеріндегі ұзақтықтардың топтастырылуы.

Бес үлестік метрлер (2+3 немесе 3+2): 5/4, 5/8;

Жеті үлестік метрлер (2+2+3 немесе 3+2+2 немесе 2+3+2): 7/4, 7/8;

Сегіз үлестік (3+3+2 немесе 3+2+3 нмесе 2+3+3): 8/8;

Тоғыз үлестік (2+2+2+3 с.с.): 9/8;

Он бір үлестік (2+2+2+2+3 с.с.): 11/4;

Күрделі аралас өлшем тактілеріне күрделі өлшемдеріндегі топтастырылу заңдылықтары жарамды.

Тапсырма:

Шығармалардан мысал ретінде күрделі аралас өлшемдерді тауып, олардың қандай жәй әр-түрлі өлшемдерден құралғандығын көрсету.

Шығармалардың ішінде ауыспалы өлшемдер көптеп кездесетіндіктен, өлшемнің көрсетілуін тек бастапқы тактіден іздемей, кез келген тұсынан қарастыру керек. Аралас өлшемнің құрамын түсіндіру үшін,ішіндегі топтастыруларға назар аудару керек.

1. 
   Қандай өлшемдер күрделі аралас өлшемдер деп аталады?
   
2. 
   Олар не үшін құралған?
   
3. 
   Күрделі аралас өлшем тактісіндегі бірінші үлес қалай аталады?
   
4. 
   Күрделі аралас өлшемге біріккен жәй өлшемдердің басқа күшті үлестері қалай аталады?
   
5. 
   Күрделі аралас өлшем тактілеріндегі топтастыруларға арналған қандай ережелерді білесіз?
   

№ 13. Тақырып. Ауыспалы өлшемдер. Синкопа. Вокалдық музыкадағы топтсатырылу. Темп.

1. 
   Әр түрлі темптерге ноталық мысалдар келтіріп олардың маңыздылығын ашу.
   
2. 
   Ауыспалы өлшемдерге ноталық мысалдар қарастыру.
   

Темптер міндетті түрде шығарманың басына нотаның үстіңгі жағына жазылады, кей жағдайларда басқа бөлімдерде де кездесуі мүмкін және тек итальян тілінде ғана емес, орыс, қазақ, француз тілдерінде де кездесе береді.

Ауыспалы өлшемдер әсіресе қазақ композиторларының шығармаларында көптеп кездеседі.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Қандай өлшемдерді ауыспалы өлшемдер деп атаймыз?
   
2. 
   Полиметрия деген не?
   
3. 
   Синкопа деген не?
   
4. 
   Затакт деген не?
   
5. 
   Вокалдық музыка қалай топтастырылады?
   
6. 
   Қандай темптерді білесіз?
   
7. 
   Темп дегеніміз не?
   

№ 14. Тақырып. Арақашық (интервал). Арақашықтықтардың сатылық және сапалық биіктіктері. Жәй арақашықтықтар. Диатоникалық арқашықтықтар.

Арақашықтық деп екі дыбыстың арасын айтамыз. Арақашықтықтың төменгі дыбысы негізі, ал жоғарғы дыбысы шарықтауы болып саналады. Арақашықтықтар берілуіне қарай екіге бөлінеді: Гармониялық және мелодиялық. Гармониялық деп екі дыбыстың бір уақыттағы үндестігін айтсақ, мелодиялық деп екі дыбыстың кезектесе алынуын айтамыз.Арақашықтықтар сатылық биіктіктеріне, естілулеріне қарай әртүрлі болып келеді. Оларды Латын санағымен санаймыз: 1саты- прима, 2 саты- секунда, 3саты- терция, 4саты- кварта, 5саты- квинта, 6саты- секста, 7саты- септима, 8саты- октава.Октава дейінгі арақашықтықтар жәй арақащықтықтар деп аталады.

Дыбыс қатарының негізі сатыларынан құралған арақашықтықтар негізгі немесе диатоникалық деп аталады.: барлық таза, үлкен, кіші, ұлғайтылған 4 және азайтылған 5.

До дыбысынан барлық негізгі арақашықтықтарды құру.

Арақашықтықтарды құру кезінде ең алдымен олардың сатыларын санап алып, содан кейін сапасын анықтау керек.

1. 
   Арақашықтық дегеніміз не?
   
2. 
   Қандай арақашықтықтар болады?
   
3. 
   Арақашықтықтың төменгі дыбысы қалай аталады?
   
4. 
   Жоғарғы дыбысы қалай аталады?
   
5. 
   Қандай арақашықтықтар жәй арақашықтықтар деп аталады?
   
6. 
   Арақашықтықтар қалай белгіленеді?
   
7. 
   Арақашықтықтың сатылық биіктігі дегеніміз не?
   
8. 
   арақашықтықтың сапалық биіктігі дегеніміз не?
   
9. 
   Қандай арақашықтықтарды жәй және диатоникалық деп атаймыз?
   

№ 15. Тақырып. Ұлғайтылған және азайтылған арақашықтықтар (хроматикалық). Арақашықтықтардың энгармониялық теңдігі.

Арақашықтықтар энгармонизмідеп биіктігі бір болғанымен атааулары әртүрлі арақашықтықтарды айтамыз. Ұлғайтылған арақашықтық- сатылық биіктіктері бірдей болғанымен , сапасына қарай таза және үлкен арақашықтықтардан хроматикалық жарты тонға алшағырақ болады. Азайтылған арақашықтық- сатылық биіктіктері бірдей болғанымен, сапасына қарай таза және кіші арақашықтықтардан хроматикалық жарты тонға жақынырақ болады. Примадан басқа арақашықтықтардан барлығы азайтылған бола алады.

Айналым заңдылықтары:

1. 
   Барлық арақашықтықтар айналмалы екі топқа бөлінеді:
   

8 7 6 5

Т ---- Т. айналады.

К---- К айналады.

Үлк--- к айналады.

Ұлғ--- аз айналады.

Аз---- ұлғ. Айналады.

1. 
   Ке-келген арақашықтықтың энгармониялық теңдігін табу.
   
2. 
   Берілген кіші арақашықтықты үлкен, ұлғайтылған және азайтылған етіп жазу.
   
3. 
   Таза арақашықтықты ұлғайтылған және азайтылған етіп жазу.
   

1. 
   Кез- келген бір арақашықтықты алып астыңғы дыбысын энгармониялық өзгеріске ұшыратыңыз. Сонда сізде қосымша екі арақашықтық пайда болады, одан әрі жоғарғы дыбысын энгармониялық өзгеріске ұшыратыңыз – тағы үш арақашықтық, барлығы тоғызға тарта энгармониялық теңдіктегі арақашықтықтарға қол жеткізесіз.
   

1. 
   Арақашықтық энгармонизмі деген не?
   
2. 
   Қандай арақашықтықты ұлғайтылған деп атаймыз?
   
3. 
   Қандай арақашықтықты азайтылған деп атаймыз?
   
4. 
   Арақашықтық айналымы деген не?
   
5. 
   Айналымның қандай заңдылықтарын білесіз?
   

Барлық арақашықтықтар естілуін қарай екі топқа бөлінеді: Консонанс ( жағымды естіледі), және диссонанс ( жағымсыздау естіледі).

Естіп айыру және екі топқа берілген арақашықтықты бөлу:консонанс, диссонанс.

Шынайы консонанстарға барлық таза арақашықтықтар, шынайы емес консонанстарға терция, сексталар, диссонанстарға секунда, септима және тритон жатады.

1. 
   Консонанс, диссонанстарды есту кезінде қандай ой келеді?
   
2. 
   Қандай арақашықтықтарды косонансқа жатқызамыз?
   
3. 
   Қандай арақашықтықтарды диссонансқа жатқызамыз?
   

№ 17. Тақырып. Лад және тональдік. Жалпы ұғым. Тұрақты дыбыстар.

Шығармалардағы музыкалық дыбыстар бір жүйеге бірігіп, бір- бірімен ерекше қатынаста болады. Мұндай жүйелерде діңгек ретінде қолданылатын дыбыстар болады, оларды тұрақты дыбыстар деп атаймыз.

Жүйенің негізгі тұрақты дыбысы тоника деп аталады. Тұрақты дыбыстың тұрақтылығын байқату үшін оған қарама- қарсы қойылатын тұрақсыз дыбыстарда болады. Олар музыкалық ойдың аяқталмағандығын құлаққа анық естілдіріп тұрады.

Лад- тоникасы бар бір- бірімен туыстық негізде бір жүйеге біріккен дыбыстар жиынтығы. Ладтық жүйе барлық октаваларға бірдей тарайды.

Саты- ладтық жүйедегі дыбыс.

Тапсырма:

Музыкалық шығармаларда берілген тұрақты, тұрақсыз дыбыстарды етіп анықтау.

Көбінесе шығарманың ақырғы дыбысы тоникаға аяқталады, соның қалай естілетінін тыңдаңыз. Дыбыстарды тыңдай отырып қай жерлерінде тұрақсыз, аяқталмай тұрғандығын сезініңіз.

1. 
   Лад деген не?
   
2. 
   Қандай дыбыстарды тұрақтыға жатқызамыз?
   
3. 
   Қай дыбыс тоника деп аталады?
   
4. 
   Саты деген не?
   

№ 18. Тақырып. Тұрақсыз сатылар және олардың шешілулері.