Тұрақсыз дыбыстар- жүйедегі музыкалық ойдың аяқталмағандығын құлаққа анық естілдіріп тұрады. Тартылыс-

Әуенді ести отырып тұрақсыз дыбыстарға талдау жасау.

Тұрақты дыбыстар бір ойдың ( тыныштықты) аяқталғандығын меңзесе, ал тұрақсыз дыбыстар керісінше одан әрі жалғасуын сездіртіп тұрады. әрбір дыбысты жеке талдаңыз.

1. 
   Қандай дыбыстарды тұрақсыз деп атаймыз?
   
2. 
   Тартылыс деген не?
   
3. 
   Шешілу деген не?
   

№ 19. Тақырып. Мажорлық лад.

1- тоника Т;

2- төмен шешілетін кіріспе дыбыс;

3- медианта;

4-субдоминанта S;

5- доминанта Д;

6- субмедианта;

7- жоғары шешілетін кіріспе дыбыс;

Мажорда үш тұрақты сатылар ( 1,3,5)- олар тоникалық үшдыбыстылықтарға кіреді, бірақ әр қайсысының тұрақтылығы біркелкі емес. Тоника ең тұрақты болып саналады, өйткені 2,4,6,7 тұрақсыз сатылардың барлығы соған қарай тартылады.

Кез-келген бір сатыдан мажорлық гамма құру және барлық тұрақсыз сатылардың соған тартылуын көрсету.

Ең алдымен бір дыбысты таңдап алыңыз. Яғни гамма құратын. Гамма құрылып болған соң жеке-жеке әр көршілес сатылардың арасындағы қашықтықты мына формула бойынша құрамыз: тон, тон, жарты тон,тон, тон, тон, жарты тон. Құру кезінде гамма дыбыстарын жоғарылату не төмендету қажет болып жатса, ол белгілерді кілттен кейін орналастырамыз.

1. 
   Мажор деген не?
   
2. 
   Лад деп нені айтамыз?
   
3. 
   Табиғи мажорлық гамма қалай құрылады?
   
4. 
   Ладтың дыбыстары қалай аталады?
   
5. 
   Ладтың қай дыбыстары басты болып саналады?
   
6. 
   Мажордың қай дыбыстары тұрақты?
   

№ 20. Тақырып. Минорлық лад.

Ля – дыбысынан минорлық лад құрып гаммадағы тартылыстарды көрсету.

Ля- дыбысынан минорлық лад құру кезінде мына формулаға сүйенеміз: тон, жарты тон, тон, тон, жарты тон, тон, тон. Тұрақсыз дыбыстардың ішін бояп, қайда тартылып тұрғанын көрсетіп қою керек.

1. 
   Минор дегеніміз не?
   
2. 
   Табиғи минорлық ладтың гаммасы қалай құрылады?
   
3. 
   Минорлық гамманың дыбыстары қалай аталады?
   
4. 
   Минорлық гамманың сатылары қалай аталады?
   

№ 21. Тақырып. Тональдік. Мажорлық тональдіктер (диездік және

Егер С-dur тональдігінің доминантасын тоника деп алатын болсақ, онда G- dur тональдігі пайда болады және бұған фа- диез белгісі қажет болады. Осы жолмен жүре берсе мажорлық тональдіктің жеті диезге дейін тұратын топтары пайда болады. Олар бір- бірінен Т5 аралығы бойынша жоғары бағытта орналасқан.

Бемольдік тональдіктер жүйесі осыған қарама – қарсы әдіспен орналасады.

Квинталық шеңбер дегеніміз бір ладтың барлық тональдіктері таза квинта бойынша ретпен орналасады.

C – dur

B- dur D-dur

Es- dur A-dur

As- dur E- dur

Des-dur Ces- dur

Cis- dur H-dur

Ges- dur

Fis- dur
Тапсырма:

Мажорлық тональдіктердің кілттік белгілерін жаттау.

Әдістемелік нұсқаулар:

Жаттауға оңайлау болу үшін кейбір заңдылықтарды ескеру қажет:

1. 
   До мажорда белгі жоқ, до-диезде жетеу, до-бемольда да жетеу.
   
2. 
   Фа мажор мен соль мажор – до мажорға S, Д, болып келеді, мұнда бір-бір белгіден бар.
   

1. 
   Тональдік деген не?
   
2. 
   Қандай белгілерді кілттік деп атаймыз?
   
3. 
   Кілттік белгілер не үшін қажет?
   
4. 
   Квинталық шеңбер деген не?
   
5. 
   Кілттегі диездердің орналасу тәртібі?
   
6. 
   Кілттегі бемольдардың орналасу тәртібі?
   

№ 22 Тақырып. Мажорлық тональдіктердің энгармониялық теңдігі. Мажордың түрлері: табиғи, гармониялық, мелодиялық.

Си мажор (бес диез) = До бемоль мажор ( жеті бемоль)

Фа- диез мажор (алты диез) = Соль бемоль мажор (алты бемоль)

До- диез мажор ( жеті диез) = Ре бемоль мажор (бес бемоль)

Ноталық шығармалардан мажордың табиғи, гармониялық, мелодиялық түрлерін көрсету.

Кез- кеген шығарманың тональдігін табу үшін, ең бірінші кілттік белгілеріне көз жүгіртіп, содан кейін ең басқы дыбыстарымен ең аяғындағы дыбыстарына назар аудару керек.

1. 
   Энгармониялық теңдіктегі тональдіктер деген не?
   
2. 
   Қандай мажорды гармониялық деп атаймыз?
   
3. 
   гармониялық мажордың ерекше белгісі?
   
4. 
   Мелодиялық мажор қалай құрылады?
   

№ 23 Тақырып. Минорлық тональдіктер ( диездік және бемольдық). Параллель тональдіктер. Минорлық тональдіктердің Квинталық шеңбері.

Әр мажорлық тональдіктердің дыбыс қатарына дәл келетін, оған параллель минорлық тональдіктер болады. Олар мажордан к 3 аралығында төмен орналасады.

Табиғи түрінде дыбыстар құрамы мен кілттік белгілері біркелкі келетін мажор мен минор- параллель тональдіктер болып саналады.

Минорлық тональдіктер кіші әріппен белгіленеді. Минорлық ладтың 15 тональдігі бар. Оларды квинталық шеңбермен орналастырсақ:

a

d e

c lis

b as

el

dis

Мажордан параллель минорды, минордан параллель мажорды тауып үйрену.

Кез-келген мажордың параллель минорын табу үшін к3- ға төмен түссек, минордың параллель мажорын табу үшін керісінше к3- ға жоғары шығамыз.

1. 
   Параллель тональдіктер деген не?
   
2. 
   Мажорға параллель минорлық тональдік қандай арақашықтықта жатады?
   
3. 
   Минорлық тональдіктердің квинталық шеңбері деген не?
   

№24 Тақырып. Минордың түрлері: табиғи, гармониялық, мелодиялық. Аттас тонельдіктер. Мажор мен минордың кейбір ұқсастықтары мен өзгешеліктері.

Ортақ тоникасы бар мажор мен минор аттас деп аталады: До мажор- во минор.

Терциялық тондары дәл келетін мажор мен минор ортақ терциялық тональдіктер болып саналады.

Тапсырма:

Ноталық мысалдардан аттас және ортақ терциялық тональдіктерді тауып көрсету.

Аттас тонльдіктердің салыстырмаларын Бетховеннің шығармаларынан қарастырыңыз, ортақ терциялық – романтик компазиторлар: Шуман, Лист, Вагнер, Верди, Шопен, Брамс т.б. шығармаларынан кездестіруге болады.

1. 
   Гармониялық минор несімен еркшеленеді?
   
2. 
   мелодиялық минор несімен ерекшеленеді?
   
3. 
   Қандай тональдіктерді аттас деп атаймыз?
   
4. 
   Қандай тональдіктерді ортақ терциялық деп атаймыз?
   

№ 25 Тақырып. Табиғи мажор мен минорлардағы арақашықтықтар.

Ладтағы арақашықтықтар жеке дыбыстар сияқты тұрақты және тұрақсыз болуы мүмкін. Ладтағы екі дыбысы да тұрақты, яғни тоникалық үшдыбыстылықтың құрамына кіретін арақашықтықтар – тұрақты болып саналады.

Ладтағы тұрақсыз арқашықтықтар деп екеуі де, не болмаса не болмаса бір дыфбысы тұрақсыз, яғни тоникалық үшдыбыстылықтың құрамына кірмейтін арақашықтықтарды айтамыз. Ладтағы барлық тұрақсыз арақашықтықтар тұрақтыларға тартылады.

Диссонанстық арақашықтықтардың консонансқа немесе тұраақсыздың тұрақтыға орын ауыстыруын арақашықтықтардың шешілуі деп атаймыз.

Тұрақсыз дыбыстың жақын тұрақтыға орын ауыстыруының арқасында тұрақсыз консонанстар тұрақты консонанстарға шешіледі. Квинтадан квинтаға октавадан октаваға орын ауыстыруға жол берілмейді.

Дисонанстар тұрақсыз болғандықтан, олардыконсонансқа шешерден бұрын мына нәрселерді ажыратып алған жөн: секундада – төменгі, септимада- жоғарғы, кварта мен нокада кез-келген дыбыстар дисонанс болып саналады.Сондықтан дисонанстарды шешу кезінде – дисонанстық дыбыс секундаға төмен, ал екінші дыбыс орнында қалады немесе консонансқа орын ауыстырады.

Табиғи мажордағы арақашықтықтар:

Табиғи мажор гаммасының көршілес сатылары секундадан құрылады. Екеуі кіші (3-4, 7-1), қалғандары үлкен секундалар.

Табиғи мажордағы септималар да екі түрлі: үлкен және кіші. Үлкен септима 1 және 7 сатыларда, қалғандары кіші.

Терциялар: үш үлкен терциясы бар функциялар T, S, D. Қалғандары – кіші терциялар.

Секста – терцияның айналымы, яғни үш кіші секста бар.Табиғи мажордың кварталардың барлығы таза, тек төртінші сатыдағы ұлғ. 4-дан басқа.

Квинталардың барлығы таза, тек жетінші сатыдағы аз. 5-дан басқа.

Табиғи минорда да осы арақашықтықтар, тек табиғи мажордан бір ерекшелігі 1 сатыдағы терцияның үлкен кішілігінде.

Таңдалынған ладта барлық тұрақты арақашықтықтарды құру.

Тұрақты дыбыстарды түсініктірек болу үшін іші боялмаған овалдармен белгілеген жөн, яығни 1,3,5 сатылар.

1. 
   Тұрақты арақашықтық нені білдіреді?
   
2. 
   Қандай арақашықтықтарды тұрақсыз деп атаймыз?
   
3. 
   Арақашықтықтардың шешілуі деген не?
   
4. 
   Тұрақсыз консонанстар қалай шешіледі?
   
5. 
   Диссонанстар қалай шешіледі?
   

№ 26 Тақырып. Гармониялық мажор мен гармониялық минордағы

Гармониялық мажор табиғидан 6- шы сатысы төмендетілуімен, ал гармониялық минор табиғи минордан 7- ші сатысы жоғарлатылуымен өзгешеленеді.

Гармониялық ладтарда хроматикалық арақашықтықтардың айралымы екі жұбы бар:

Ұлғ.2- аз.ғ, ұлғ.5-аз.4.

Ұлғайтылған арақашықтықтардың бір дауысы кеңею бағытына қарай шешіледі. Ал азайтылған арақашықтықтардың бір дауысы керісінше тартылу бағытына қарай шешіледі.

Тапсырма:

Гармониялық мажорда кездесетін барлық арақашықтықтарды құру.

Ең алдымен гармониялық сатысын тауып алып, сол сатыменладтың басқа сатыларын октаваға дейін үндестіру керек. Сонда арақашықтықтардың ұзын қатары пайда болады. Әрбір арақашықтықты анықтап, жаңадан пайда болғандарын түртіп қою керек.

1. 
   Гармониялық мажор несімен ерекшеленеді?
   
2. 
   Гармониялық минорда қай саты өзгеріске ұшырайды?
   
3. 
   Қандай арақашықтықтарды характерлі деп айтамыз?
   
4. 
   Ұлғайтылған арақашықтықтар қалай шешіледі?
   
5. 
   Азайтылған арақашықтықтар қалай шешіледі?
   

№27.Тақырып. Тұрақты және тұрақсыз арақашықтықтар Тұрақтылық пен консонанстың айырмашылығы, консонанстың тұрақсыздығы, диссонанспен. Тұрақсыз арақашықтықтардың тартылуы бойынша шешілуі. Дисонанстық арақашықтықтардың шешілуі.

Жеке дыбыстарға ұқсап, ладтағы арақашықтарда тұрақты, тұрақсыз болып келеді.

Ладтағы тұрақты арақашықтықтар деп- екі дыбысы да тұрақтыға жататын, тоникалық үшдыбыстылықтың дыбыстар қатарына кіретін арақашықтықтарды айтамыз.

Ладтағы тұрақсыз арақашықтықтар деп- екі дыбысы да, не болмаса біреуі тұрақсыз болып келетін, тоникалық үшдыбыстылықтың дыбыстар қатарына кірмейтін, арақашықтықтарды айтамыз.Ладтағы барлық тұрақсыз арақашықтықтар, тұрақтыларға тартылады.

Диссонанстық арақашықтықтың консонансқа, немесе тұрақсыздың тұрақтыға ауысуы- арақашықтықтың шешілуі деп аталады.

Тұрақсыз консонанстар-тұрақсыз дыбысының жақын тұрақтыға ауысуы арқылы тұрақты консонансқа шешілуі қажет.квитадан квинтаға, октавадан октаваға ауысуға жол берілмейді.

Диссонанстар тұрақсыз болғандықтан, оларды консонансқа шешерден бұрын мына нәрселерді ажыратып алған жөн: секундада – төменгі, септимада- жоғарғы, кварта мен нонада кез-келген дыбыстар диссонанс болып саналады.

Сондықтан диссонанстарды шешу кезінде- диссонанстық дыбыс секундаға төмен, ал екінші дыбыс орнында қалады немесе консонансқа орын ауыстырады.

Тапсырма:

Таңдалынған ладтағы барлық арақашықтықтарды құрып, тұрақсыздарын заңдылықтарға сәкес шешу.

Барлық прима, секунда, терция т.б. арақашықтықтарды әр сатыдан жеке- жеке құрып алған жөн. Содан кейін барып заңдылықтарға сәйкес шешу керек. Параллель унисон, квинта, октаваларға жол берілмейді.

1. 
   Тұрақты деп қандайарақашықтықтарды айтамыз?
   
2. 
   Тұрақсыз деп қандай арақашықтықтарды айтамыз?
   
3. 
   Тұрақсыз консонанстар қалай шешіледі?
   
4. 
   Диссонанстар қалай шешіледі?
   
5. 
   Ұлғайтылған арақашықтықтар қалай шешіледі?
   
6. 
   Азайтылған арақашықтықтар қалай шешіледі?
   

№ 28 Тақырып. Халықтық ладтар. Жалпы көзқарас.

Ладтардың пайда болуына дейінгі музыкалау жүйесі- сатылармен шектелмейтін еркін глиссандо түрінде болған (экмалика). Одан кейін жарты тондары жоқ дыбыс қатары- ангемитоникапайда болды. Мұнда алғашында екі дыбыс, кейінірек үш дыбыс, төрт... сөйте- сөйте таза квинталар қатары пайда болды: фа, до, соль, ре, ля.

Толық диатоника- табиғи жеті сатылық ладтардың айналасы (табиғи мажор мен минор, дорийский, фригийский, лидийский, миксолидийский). Олардың белгілері:

1. 
   Олардың барлық жеті сатылары таза квинталық тізбекпен орналасуы мүмкін.
   
2. 
   Олардың гаммаларындағы көршілес сатылардың арасы бес үлкен секунда және бір-бірінен т.5. аралығында жатқан екі кіші секундалардан құралады.
   

Екі, үш, төрт, бес дыбыстардан ангемитониканың үлгілерін құру.

Ең басты ереже: жарты тондық тартылысқа жол бермеу.

1. 
   Экмилика деген не?
   
2. 
   Ангемитоникаға тән ерекшелік?
   
3. 
   Модальдік ладтар деген не?
   
4. 
   Диатоникаға не тән?
   

№29 Тақырып. Жеті сатылы диатоникалық ладтардың

Кәсіби европа музыкасында бұл ладтар 19 ғасырдың ортасынан бастап қолданыста.( Шопен, Григ т.б.).

Кез-келген дыбыстан байырғы құру.

Егер мажорлық гамманың дыбыстарын алатын болсақ, онда солардың әр- қайсысынан халықтық ладтарды құруға болады. Пайда болған ладты мажормен немесе минормен салыстырыңыз, сол арқылы қвай сатыөзгеріске ұшырағанын анықтаймыз.

1. 
   Ионийский ладқа не тән?
   
2. 
   Миксолийдийский лад құрылады?
   
3. 
   Лидийский лад қалай құрылады?
   
4. 
   Эолийский лад несімен ерекшеленеді?
   
5. 
   Дорийский ладтың ерекшелігі?
   

№ 30 Тақырып. Пентатоника.

Біздің есімізде байырғы заманның жарты тондары жоқ ладтарын ангемитоника деп аталатындығы.

Фортепиано аспабында қара басқыштардағы дыбыстар пентатониканы құрайды. Оның белгілері:

1. 
   Кіші секундалар, тритондар және өткір тартылыстардың болиауы.
   
2. 
   К. 3.-ның үстінен, не астынан қосылған ү,2-сцы бар үш дыбыстан құралған топтар. Мұндай топтарды трихордтар деп атайды.
   
3. 
   Пентатониканың сатыларын т.5. квинталарын тізбегімен орналастыруға болады.
   

Пентатоникалық дыбыс қатары Ерте Шығыс халықтарыныңәуендерінен бастау алған. Ал қазір Қазан татарлары, гуваштар, буряттар, Монголия, Қытай, Япония, Корей т.б.халықтардың әуендерінде көп қолданысқа ие.

Фортепианоның ақ басқыштарынан пентатоника құру. Құрылған пентатоникаларды мажор- минорға бөлу.

Мажорлық және минорлық пентатоникаларды құру кезінде, тритон құрайтын дыбыстардың сатылары болмайтынын есте сақталған жөн.

1. 
   Пентатоника деген не?
   
2. 
   ОЛ қай халықтарда көбіне қолданылады?
   
3. 
   Мажорлық пентатониканықалавй құру керек?
   
4. 
   Минорлық пентатоникаларды қалай керек?
   

№ 31. Тақырып. Ауыспалы ладтар. Ауыспалы параллель лад

Әзірбайжан, түркмен, тәжік, болгар, венгр, сыған халықтарының музыкасында екі ұлғайтылған секундасы бар ладтар кездеседі. Олар түрлі –түрлі болып келеді және солардың біреуі төртінші сатысы жоғарылатылған гармониялық минормен дәлме-дәл. Бұл ладты екі есе гармониялы лад деп атайды.тағы да бір түрі- ұлғ. 2. екінші мен үшінші сатылардың арасында болып келгенде.

19 ғасырдан бастап ұлғайтылған лад кездеседі. Мұнда барлық үшдыбыстылықтары ұлғайтылған . Ұлғайтылған ладтың гаммасы бүтін тондар тізбегінен құралады, сондықтан оны бүтін тондық деп те атайды.бұл лад қолдан жасалынғандықтан , халық музыкасында кездеспейді.фантастикалық бояу беру үшін азайтылған ладты қолдануға болады. Мұның тоникасы- азайтылған септаккорд.

Джаз музыкасында естілу жағынан табиғи мажорға келетін, бірақ 3,5,7 сатылары төмендетілген ладтар қолданылады.

Әр-түрлі ладтар құру.

Дыбысты студенттер өз еріктерімен таңдап алады, сол дыбыстан лда құру кезінде әрбір ладтың өзіндік бір ерекшеліктеріне назар аударған жөн. Құрылған ладты міндетті түрде аспапта ойнап, бояуына зер салу керек.

1. 
   Қандай ладты параллельді – ауыспалы деп атаймыз?
   
2. 
   Мажор- минор және минор- мажор деген не?
   
3. 
   Локрийский ладтың ерекшелігі?
   
4. 
   Доминанталы минорлық лад несімен ерекшеленеді?
   
5. 
   Сіз қандай жасанды ладтарды білесіз?
   
6. 
   Екі ұлғайтылған секундасы бар ладтар қалай құралады?
   

№ 32. Тақырып. Аккордтар. Үшдыбыстылық. Үшдыбыстылықтың түрлері. Консонанстық және диссонанстық үшдыбыстылықтар.Оның айналымдары.