- Тақырып. Тарихи білімнің құрылымы

Тарихи білімнің құрылымы тарих ғылымының өзін танудан басталады. Оқу мазмұны мыналар.

• 
  ғылымның мазмұны
  
• 
  тарихи материалмен теориялық және әдістемелік түрлері мен әдістері
  
• 
  құрылымның қағидалары туралы ғылым негіздерімен жұмыс
  

Тарихты танудың өзі поцеске жатады. Ол деректерді игеруден басталады. Тарихта түсінік пен ұғым дегендер бар. Оқып үйренген деректердің негізінде оқушы санасынад тарихи ұғымдар мен нақты түсініктер қалады. Ондай әдістердің қатарында бейнелеу, суретін салу, нысанды кескіндемелік тұрғыдан қайта жаңғыртуды атауға болады.

Дәуірге тән бейне қалыптастыру әсіресе бастауыш және орта буын оқушылары үшін аса қажет. Ғылымда тарихи түсініктің 3 түрі бар. Олар: 1). өткен кезең түсініктері (материалдық, әлеуметтік-саяси, адамдардың тарихи-мәдени т.б.); 2).Тарихи уақыт туралы (тарихи оқиғалар мен құбылыстың ұзақтығы, бірізділігі); Тарихи кеңістік туралы (оқиғаның нақты әрекет ету орнына тәуелділігі). Бұл түсініктердің бірлігі оқушының тарихи танымына негіз қалайды.

Ұғым. Тарихи ұғым деректерді түсіндіру мен жүйелеуде. Ұғымдар белгілі бір сабақтастықты сақтау арқылы игеріледі. Олар: көрнекі түсінік – бастапқы ұғымға, қарапайымнан- күрделіге, т.б. осылайша қалыптасады. Тарих ұғым қалыптастыру тәсілдеріне тарихи картина мазмұныны бейнелеу, деректер мен оқиғаны талдау, сюжетті әңгімелеу, практикалық әрекетке макен жасау т.б. Ұғыммен жұмыс орта буын оқушылармен одан әрі жалғасады. Заттардың суретін көрсете отырып, оқушыларға олардың бір-бірінен айырмашылығын табуды ұсынады. Термин белгілі бір сөздің қандай мағына беретіндігін, оның бастапқы мәнін білдіреді. Терминдер әр түрлі тәсілдермен түсіндіріледі. Кейбір терминдерді заттың шыққан жерімен байланыстырады.

Тарихи терминдермен жұмыс жасаудың оқыту процесіндегі маңызы ерекше. Оқушылардың тарихи білімдерінің деңгейі өз білгенін қаншалықты нақты әрі дәл айтып бере алуынан байқалады. Тарих пәнінің мұғалымы оқушыларға тарихи білім беруде ұйымдастыратын педагогикалық шаралары мен қолданатын әдістемелік тәсілдерінде терминдермен жұмыс жасауға баса мән беруі тиіс. Оқушыларға тарихи терминдер сөздігін жасату. Бұл жұмыс оқушылардың тарихи білімдерін нығайтуға көп ықпал жасайды.

1.Тарихи фактілер мен оқиғалар айырмашылығы неде?

2.Құбылыстар мен тарихи процестердің әдістері қандай?

3.Тарихи түсініктер мен тарихи ұғымдар туралы сипаттама бер.

4.Термин және олар туралы түсініктер беріңдер.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Методика преподавания истории в школе М.1999

2.Дайри Н.Г. Современные требования к уроку истории М, 1998

3.Актуальные вопросы методики обучения истории в средней школе М. 1999

4.Қазақстан Республикасының Конституциясы А.2007

5.Гора П.В. Повышение эффективности обучения истории в средней школе М, 1999

6.Т.Хазіретәлі Мектепте тарихты оқытудың әдістемесі. А. 2000

7.Т.Тұрлығұлов Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі А, 2002

8.Ш.Дүйсенбаева Тәрбие үрдістері С, 1999

9.Б.Тәжібаева Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемесі А, 2004

10.Т.Тұрлығұлов Қазақстан тарихын оқытудағы әәдістеме түрлері А. 1998
6 тақырып: Тарихты оқытудағы әдістер
1. Оқулық маңызды білім көзі және оқу құралы

2.Тарих бойынша оқулық кешені

3.Тақырыптық әр сабақты жоспарлау

4.Мектеп оқулығы және оның бөлімдері

Алғашқы әдіс-тәсіл мектептегі тарих оқулығымен жұмыс істеуден басталады. Оқулық- маңызды білім көзі және оқу құралы. Мектеп оқулығының сипаттамасы оқушылардың жас ерекшелігі мен дайындық деңгейіне сәйкес ғылым негіздерін ашуға қойылатын маңызды талаптарды қамтиды. Оқулық сабақ құрылымының негізі ретінде танылады. Кейде оқу процесінде оқулықты қолданудың мүлдем керегі жоқ деген пікірлер де кездеседі. Мектеп оқулықтары мынадай қызмет атқарады:

• 
  ақпараттық (білім беру мазмұныны ашады, оқушылардың жасын ескеріп, әр сабақтағы материалдың көлемін белгілейді),
  
• 
  жүйелеушілік (мазмұнды баяндаудың бірізділігін қамтамасыз етеді және жүйелейді),
  
• 
  оқытушылық (білімді меңгертіп, бекітуді жеңілдетеді),
  
• 
  тәрбиелік (тарихты оқытудың тәрбиелік мақсаттарын іске асыруға ықпал жасайды)
  

Оқулықтың мазмұны негізгі (теориялық және деректік материал) толықтырушы (анықтамалық), түсіндіруші (үлгі, түсініктеме) болып бөлінеді. Негізгі мәтіннің өзегін маңызды идеялар мен ұғымдар, әрекет тәсілдері мен теориясы туралы ақпараттар құрайды.

Оқулықтың күрделілігі пәндік, қисындық және тілдік болып бөлінеді. Оқулықтың мәтіннен тыс құрастыруштары безендіру, сұраулар мен тапсырмалар, құжаттар мен көрсеткіш материалдарды қамтиды. Безендендіру мен сұлбалар кітап мазмұнын бейнелі және шартты көрнекіліктер арқылы ашуға пайдаланылады.

Оқулықпен алғашқы танысу оны мазмұндап, оқушылардың нені үйренетіндігі, оқулықтың хронологиялық шеңбері туралы ұғымдарды түсіндірумен басталады. Алғашқы сабақтарда оқушыларға бастауыш сыныптан белгілі түсіндіре оқу тәсілін қолданған тиімді. Оқулық бойынша тапсырма біртіндеп күрделене түседі. Оқулық оқушыларға үй тапсырмасын тексеру кезінде қажет. Мұғалымның бірінші кезектегі міндеті- оқушыларды оқулықтардың түсініксіз жерлерін, белгісіз терминдерді таба білуге үйрету. Жаңа материалды түсіндіруде оқулықтың көмегі мол. Оқулықпен жұмыста мазмұнды және нақты жауап беруге арнайы тапсырмаларды орындау көмектеседі. Ол тапсырмалар: оқу мәтінінен сұраққа жауап тауып, оны дауыстап оқу, өз сөздерімен баяндау, бірнеше сұраққа жауап беру үшін материал таңдау және т.б. болып келеді. Оқулық оқушылардың зейінін дамытуға көмектеседі. Оқушылардың қорытынды жасауға үйреткенде оқулықтың көмегіне сүйенеді. Және де әлдебір пайымдауларды дәлелдеу үшін де оқулық мазмұнымен мәтініне сүйенеді.

Жоғарғы сыныптарда оқулық мазмұны білімді тереңдетуге арналған тапсырмалар беріледі. Оқушылардың тақырыпты мұғалымның алдын-ала түсіндіруінсіз өз беттерінше оқып-үйренуі мүмкін. Мұндай мұғалым жаңа тақырыптың материалын, сұрақтар мен тапсырмаларды алдын-ала ұсынып, негізгі ережелерді қысқаша түсіндіруі мүмкін. Сабақта оқулықтағы карталармен де жұмыс жасау керек. Оқулықпен жұмыс істеуде оқушылар дағдысы мыналар.

• 
  мәтін үзіндісінің ең бастысын бөліп алу,
  
• 
  оқулық мазмұныны пайдалану,
  
• 
  әңгімелеудің жай жоспарын құрастыру
  
• 
  мәтінді мазмұндап беру,
  
• 
  дереккөздерін қолдану
  
• 
  ұғымдар мен терминдерді пайдалану, оның мазмұныны білу,
  
• 
  дереккөздерін салыстыру
  
• 
  қосымша әдебиеттер арқылы білімді толықтыру оны дамыту және тереңдету.
  

Қайталауға және бекітуге арналған сұрақтар:

1.Мектеп оқулығына қандай талаптар қойылады?

2.Оқулықпен жұмыс жасаудың тәсілдер мен дағдылары туралы баянда.

3.Оқулықпен оқушының жұмыс жасауының әдістері мен ондағы тапсырмалар мазмұны туралы сипаттама.

4.Оқулақтағы көркем суреттер мен карта схемаларымен жұмыс жүргізудің мақсаты туралы на айтуға болады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Методика преподавания истории в школе М.1999

3.Актуальные вопросы методики обучения истории в средней школе М. 1999

4.Қазақстан Республикасының Конституциясы А.2007

5.Гора П.В. Повышение эффективности обучения истории в средней школе М, 1999

7.Т.Тұрлығұлов Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі А, 2002

8.Ш.Дүйсенбаева Тәрбие үрдістері С, 1999

9.Б.Тәжібаева Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемесі А, 2004

10.Т.Тұрлығұлов Қазақстан тарихын оқытудағы әәдістеме түрлері А. 1998
7 тақырып: Тарихи материалдың құрылымы
1.Оқу материалдарын оқып үйренудің тәсілдері

2.Тарихты оқытудағы деректер маңызы

3.Мазмұндау, әңгімелеу, бейнелеу тәсілдері

Алғашқы әдіс-тәсіл мектептегі тарих оқулығымен жұмыс істеуден басталады. Оқулық- маңызды білім көзі және оқу құралы. Мектеп оқулығының сипаттамасы оқушылардың жас ерекшелігі мен дайындық деңгейіне сәйкес ғылым негіздерін ашуға қойылатын маңызды талаптарды қамтиды. Оқулық сабақ құрылымының негізі ретінде танылады. Кейде оқу процесінде оқулықты қолданудың мүлдем керегі жоқ деген пікірлер де кездеседі. Мектеп оқулықтары мынадай қызмет атқарады:

• 
  ақпараттық (білім беру мазмұныны ашады, оқушылардың жасын ескеріп, әр сабақтағы материалдың көлемін белгілейді),
  
• 
  жүйелеушілік (мазмұнды баяндаудың бірізділігін қамтамасыз етеді және жүйелейді),
  
• 
  оқытушылық (білімді меңгертіп, бекітуді жеңілдетеді),
  
• 
  тәрбиелік (тарихты оқытудың тәрбиелік мақсаттарын іске асыруға ықпал жасайды)
  

Оқулықтың мазмұны негізгі (теориялық және деректік материал) толықтырушы (анықтамалық), түсіндіруші (үлгі, түсініктеме) болып бөлінеді. Негізгі мәтіннің өзегін маңызды идеялар мен ұғымдар, әрекет тәсілдері мен теориясы туралы ақпараттар құрайды.

Оқулықтың күрделілігі пәндік, қисындық және тілдік болып бөлінеді. Оқулықтың мәтіннен тыс құрастыруштары безендіру, сұраулар мен тапсырмалар, құжаттар мен көрсеткіш материалдарды қамтиды. Безендендіру мен сұлбалар кітап мазмұнын бейнелі және шартты көрнекіліктер арқылы ашуға пайдаланылады.

Оқулықпен алғашқы танысу оны мазмұндап, оқушылардың нені үйренетіндігі, оқулықтың хронологиялық шеңбері туралы ұғымдарды түсіндірумен басталады. Алғашқы сабақтарда оқушыларға бастауыш сыныптан белгілі түсіндіре оқу тәсілін қолданған тиімді. Оқулық бойынша тапсырма біртіндеп күрделене түседі. Оқулық оқушыларға үй тапсырмасын тексеру кезінде қажет. Мұғалымның бірінші кезектегі міндеті- оқушыларды оқулықтардың түсініксіз жерлерін, белгісіз терминдерді таба білуге үйрету. Жаңа материалды түсіндіруде оқулықтың көмегі мол. Оқулықпен жұмыста мазмұнды және нақты жауап беруге арнайы тапсырмаларды орындау көмектеседі. Ол тапсырмалар: оқу мәтінінен сұраққа жауап тауып, оны дауыстап оқу, өз сөздерімен баяндау, бірнеше сұраққа жауап беру үшін материал таңдау және т.б. болып келеді. Оқулық оқушылардың зейінін дамытуға көмектеседі. Оқушылардың қорытынды жасауға үйреткенде оқулықтың көмегіне сүйенеді. Және де әлдебір пайымдауларды дәлелдеу үшін де оқулық мазмұнымен мәтініне сүйенеді.

Жоғарғы сыныптарда оқулық мазмұны білімді тереңдетуге арналған тапсырмалар беріледі. Оқушылардың тақырыпты мұғалымның алдын-ала түсіндіруінсіз өз беттерінше оқып-үйренуі мүмкін. Мұндай мұғалым жаңа тақырыптың материалын, сұрақтар мен тапсырмаларды алдын-ала ұсынып, негізгі ережелерді қысқаша түсіндіруі мүмкін. Сабақта оқулықтағы карталармен де жұмыс жасау керек. Оқулықпен жұмыс істеуде оқушылар дағдысы мыналар.

• 
  мәтін үзіндісінің ең бастысын бөліп алу,
  
• 
  оқулық мазмұныны пайдалану,
  
• 
  әңгімелеудің жай жоспарын құрастыру
  
• 
  мәтінді мазмұндап беру,
  
• 
  дереккөздерін қолдану
  
• 
  ұғымдар мен терминдерді пайдалану, оның мазмұныны білу,
  
• 
  дереккөздерін салыстыру
  
• 
  қосымша әдебиеттер арқылы білімді толықтыру оны дамыту және тереңдету.
  

Қайталауға және бекітуге арналған сұрақтар:

1.Мектеп оқулығына қандай талаптар қойылады?

2.Оқулықпен жұмыс жасаудың тәсілдер мен дағдылары туралы баянда.

3.Оқулықпен оқушының жұмыс жасауының әдістері мен ондағы тапсырмалар мазмұны туралы сипаттама.

4.Оқулақтағы көркем суреттер мен карта схемаларымен жұмыс жүргізудің мақсаты туралы на айтуға болады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Методика преподавания истории в школе М.1999

2.Дайри Н.Г. Современные требования к уроку истории М, 1998

3.Актуальные вопросы методики обучения истории в средней школе М. 1999

4.Қазақстан Республикасының Конституциясы А.2007

5.Гора П.В. Повышение эффективности обучения истории в средней школе М, 1999

6.Т.Хазіретәлі Мектепте тарихты оқытудың әдістемесі. А. 2000

7.Т.Тұрлығұлов Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі А, 2002

8.Ш.Дүйсенбаева Тәрбие үрдістері С, 1999

9.Б.Тәжібаева Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемесі А, 2004

10.Т.Тұрлығұлов Қазақстан тарихын оқытудағы әәдістеме түрлері А. 1998
8-Тақырып. Тарихты оқытудағы өзекті мәселелер
1.Оқытудың әдіс-амалдары

2.Оқыту әдістері мен оқу қызметінің жолдары . Әдістерді топтастыру

3.Тәсіл қызметі. Кестелер. Қисынды сұлба, Жаднама

Оқыту тәсілдері: әңгімелеу, бейнелеу, тапсырма-ойындар. Басты фактілерді оқып-үйренуде бұл тәсілдер жиі қолданылады. Сабаққа дайындық барысында мұғалім оқу материалын мазмұндаудың тәсілін айқындайды. Тарихты оқытудағы әңгімелеу- тарихи оқиға туралы әңгіме немесе қысқа хабарлама. Әңгімеге қойылатын талаптардың бірі- әрбір тарихи дерекке тән ерекшеліктер туралы ұғым қалыптастыруға көсмектесетін уақыт, кеңістік және адамдардың тарихи сипаттамасының бейнеленуі.

Сюжетпен баяндалған әңгіме – драматизммен ерекшеленетін белгілі бір тарихи сюжетке құрылған эмоциялық баяндау. Сюжетті әңгіме шынайы болуы тиіс. Сюжетті әңгімелеудің келесі нысаны – шиеленістіру. Бұл жерде әңгімелеу жанжалды жағдайды шешуге тырысқан екі тұлғаның диалогы түрінде өрбиді. Диалог барысында оқушылар типтік әлеуметтік құбылыстың мәні ашылады.

Картиналық бейнелеу деп материалды ауызша баяндау тәсілін айтамыз. Бейнелі сипаттама- бейнелеудің бір түрі. Нақты кезеңдегі қоғамның типтік өкілдерінің сипаттамасын бейнелі деп атаймыз. Бейнелі сипатама оқушыларға берілетін тапсырмаға ұштастырылады.

Тарих сабағында қолданылатын тапсырма-ойындардың бір түрі – «Көрнекті тарихи тұлғаларға сипаттама беру» деп аталады. Жекеленген сапалар сипаттаудан тұрады. Ойын арқылы оқытуды көптеген зерттеушілер болашақтың дидактикалық жүйесі деп атайды. Дидактикалық ойындар өзге оқу жұмысының түрлерімен тығыз байланысты

Тарих сабағында қолданатын тапсырма ойындардың бір түрі-«Көрнекті тарихи тұлғаларға сипаттама беру» деп аталады. Ондай тәсілдерде мұғалім есімін, уақытын, оқиға орнын атамай тарихи тұлғаның өмірбаяндық мағлұматтарды түгендеуі керек Яғни «тарихи тұлғаны таны», «Кімнің сөзі?», «Бұл кім?» деген сияқты сұрақтар. Бұл ойын элементтерін қолданатын әдіс-тәсілдер болып табылады. Ондайда қатысушылардың белсенділігін көтеруге барынша ықпал жасайды. Ойын әсіресе пәнге қызығушылығын қалыптастыратын жағдайда өтеді. Ондайда мұғалым алдымен ойын тәртібімен таныстырады. Олар жинақы және тапсырманы орындау уақыты шектеулі болып келеді.

3. Түсіндіру- басты деректер мен теориялық материалды мазмұндаудың кең таралған тәсілдерінің бірі. Бұл түсінік, ұғым , баға, қорытынды, тұжырым түрінде игерілетін ақпараттың бөлігі. Ұғымды мұғалім көмегімен түсіндіреді. Осы тәсілдің көмегімен тарихи деректер мен құбылыстардың мәні мен маңызы, ішкі байланыстардың заңдылығын ашады. Деректерді талдау барысында жасалған бір тұжырым екіншісінен ерекшеленіп тұрады.

Түсіндіру әдісі өте жеңіл болады. Сондықтан да ол барлық сыныптарда қолданады. Тарихи білім дайын күйінде беріледі, оқушылар оларды түсініп есте сақтай білуі керек.

Ал жинақтаушы сипаттаманың мақсаты басқаша. Онда оқылған теориялық материалды қорытып, ұғым қалыптастырады. Белгілі құбылысты жинақтай отырып, оның басты белгілерін логикалық бірізділікпен тізбектейді. Мысалы: колхоз құрылысы туралы баяндағанда оның директивалық жоспарларын, өндіріліген өнімдері мен т.б. мәселелерін анықтауды ұмытпаған дұрыс. Яғни жинақтаушы сипаттама күрделі тарихи құбылысты түсіндірумен аяқталғанда оның маңызды белгілерін байланыстырып атап шығу керек. Сонда ғана бұл тарихи мәселеленің шешімі дұрыс болары анық.

Тарихты оқытудағы өзекті мәселе оны мазмұндауда. Ондай мәселе проблемаларды ситуацияларға байланысты баяндау мен түсіндіруде. Алдымен түсіндіру қажеттілігі, сонан соң оны ойлау және сұрақтарға жауап алу сабақ соңында болуы қажет. Тарихты оқытудағы өзекті мәселелерді мұғалімнің теориялық ізденісінен бастау алады. Ондайда пән мұғалімі сабаққа дайындық кезінде назарда ұстағаны дұрыс. Қабілетті оқушылар үшін қызықты тапсырмалар беріп, мәселенің өзектілігн оқушының өз ізденісіде табуы мен шешуіне баса назар аударған дұрыс. Мұндай тәсіл пәнге оқушының қызығушылығын арттырары сөзсіз.

Сонымен тарихты оқытудағы өзекті мәселе қалай қалыптасады? Ол оқу материалындағы үйлесімсіздік немесе сабаққа қарама-қарсы сипаттағы құжаттардан үзінділер енгізу және бір мәселеге қарама-қарсылықты әртүрлі көзқарастарды баяндау өзекті мәселе ахуалына негіз болады. Мәселенің мазмұндауынан туындаған міндеттерді оқушылар бұрынғы алған білімдеріне сүйеніп, өз бетінше шешуі тиіс. Ондай ахуал оқушының оқу процесіндегі жеке қабілеттерін қалыптастыру жағдайында шешіледі. Мәселе оқушылардың ақыл-ой дағдылары мен тәсілдері барысында оқу жұмысы тәсілдерінің тасасында елеусіз байқалады. Оқушының тарихи білімдерін игеруі қарапайым орындаулардан көрінеді. Ол 4-5 сыныптардан басталады. Мұғалім оларға тарихи оқығаларды кім?(не?) қайда? Неге? Қалай? Не үшін? Деген сұрақтарға жауап алудан бастап тарихи оқиғалар желісін толық өз түсінігінше баяндауға үйретеді.

Ондай тәсілдер сыныптан-сыныпқа өткен сайын күрделенеді. Сол сияқты талдау және жинақтау тәсілдеріде үздіксіз жүріп дами түседі. Тұтас ұғымды ойлау тәсілдері талдау (анализ) және жинақтау (синтез) арқылы жүреді. Және де тарихи оқиғалардың себеп –салдарын дәлелдеу бар. Ондайда дәйектерге жүгінеді. Ақиқаттығын негіздеу арқылы жүреді. Дәлелдеудің дербес пікірлер, негізгі материалдар ретінде құжаттармен статистикалық мәліметтерді пайдалану, қорытынды жасау осының бәрі уақыт өткен сайын толығады. Мұндай жағдайдағы оқушы әрекеті тапсырмаларды толық түсініп, әрине мұғалім көмегімен оның дұрыс талаптарға сай орныдалуына машықтануы қажет. Тапсырмалар бірнеше мақсатты көзделе отырып қойылады. Алғашында мұғалімнің тексеру әдістері арқылы болса, кейіннен жаңа білімді игерудегі оқушының өз бетінше жұмыс жасауынан тұрады. Міне бұл оқушының тарихты және тарихи оқиғаларды жете түсінуіне толық мүмкіндік беретін әдіс-тәсілдер болып табылады.
Қайталау мен бекітуге арналған сұрақтар:

1.Тарихи мәліметтерді баяндаудағы әңгімелесі тәсілдері деген не?

2.Тарихи деректердегі бейнелеу тәсілдері туралы на білесің?

3.Тарихты оқытудағы тапсырма-ойындардың маңызы қандай?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Методика преподавания истории в школе М.1999

2.Дайри Н.Г. Современные требования к уроку истории М, 1998

3.Актуальные вопросы методики обучения истории в средней школе М. 1999

4.Қазақстан Республикасының Конституциясы А.2007

5.Гора П.В. Повышение эффективности обучения истории в средней школе М, 1999

6.Т.Хазіретәлі Мектепте тарихты оқытудың әдістемесі. А. 2000

7.Т.Тұрлығұлов Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі А, 2002

8.Ш.Дүйсенбаева Тәрбие үрдістері С, 1999

9.Б.Тәжібаева Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемесі А, 2004

10.Т.Тұрлығұлов Қазақстан тарихын оқытудағы әәдістеме түрлері А. 1998
9- Тақырып. Тарихты оқытудағы көрнекілік
1.Оқытудың көрнекі құрал түрлері

2.Шартты-графикалық көрнекіліктер

3.Сабақтағы оқу картасы

Оқушылардың ұғымдар мен түсініктерін, оқылатын құбылысты тікелей немесе оның бейнесінің көмегімен қабылдау арқылы қалыптастыратын оқыту түрі көрнекі оқыту деп аталады. Тарих сабағында көрнекі оқытудың атқаратын ролі ерекше. Тарихи білім көзі ретінде түрлі көрнекі құралдар пайдаланылады. Көрнекі оқыту өткен кезеңмен танысу кезінде сезімге әсер етумен бірге ойлау жүйесіне де ықпал жасап, бірқатар қосымша қызметтер атқарады.

Көрнекі құралдарды сабақта қоладну жағдайында оқушылардың өткен тарихи кезең туралы арқылы алынған нақты бейнесі қалыптасатындығын есте ұстау керек. Көрнекі құралдар тарихи фактілерді нақтыландырып, оқушылардың өткен кезең туралы білімдерін жаңғыртады. Көрнекіліктер тарихи құбылыстардың мәнін ашып, негізгі тарихи ұғымдар мен заңдылықтарды қалыптастыруды қамтымасыз етеді. Көрнекіліктер сыртқы белгілеріне қарай: баспалық, экрандық, дыбыстық, ал мазмұны мен тарихи бейнесіне қарай заттық, бейнелеу, шартты-кескіндемелік деп топтастырылады. Және де тарихты оқытудағы көрнекіліктер тағы да мынадай болып топтастырылады.

• 
  табиғи алып түрдегі көрнекілік: түпнұсқа түріндегі тарихи ескерткіштер немесе тарихи орындар (Египет пирамидалары, Қызыл Алаң, Республика алаңы)
  
• 
  материалдық мәдениеттің түпнұсқа заттары: (археологиялық қазбалар, еңбек құралдары, нумизматика т.б. (Макеттер, үлгілер т. б.)
  
• 
  Бейнелі көрнекіліктер: (оқу картиналары, репродукциялар)
  
• 
  Шартты-кескіндемелік көрнекіліктер: ( қолжазбалар, тарихи картиналар, аппликация, сұлба, диаграммалар)
  
• 
  Оқытудың техникалық құралдары: ( оқу фильмдері, диафильм, диапозитив, компьютер, видеомагнитофон)
  

Көрнекіліктің ерекше түрі тақтаға салынатын суреттер. Сондықтан пән мұғалімі тақтаның мүмкіндігін сабақ үстінде барынша кеңінен пайдалану мұғалімнен шеберлік талап етеді.

Оқытудың техникалық құралдары )ОТҚ) білім берудің көрнектілігін, бейнелігін , әсерлілігін күшейтіп, оқушылардың шығармашылық қиялы мен ойлауын ынталандырады. Техникалық құралдарға оқу фильмдері, диафильм, диапозитив, компьютер, видеомагнитофон, телебағдарламалар қолдануға болады. Дегенмен қазіргі кезде мектептерде олар өте сирек кездеседі. Ондай құралдың бірі- кодоскоп. Ол экранға немесе сынып тақтасына мөлдір пленкаға салынған сурет, сызба, сұлба, диаграмма, жазба мәстінді көрсетуге арналады.

Тарихты оқытуда кинофильм, оқу фильмдері мен телебағдарламаларды қолданудың ұқсастықтары көп. Оларда оқушыларға сөз бен бейне тұтас күйінде ұсынылады. Қысқа мерзім ішінде оқушылар мол ақпарат ала алады. Ал компьютерлік бағдарламаларда тарихи оқиғаларды имитациялауға үлкен мүмкіндік болады. Сол сияқты ондай мүмкіндік арқылы тарихи процестерді үлгілеуде де пайдаланған дұрыс. Бұл күні оны пайдаланудың уақыты кеңейді.

3. Тарихи карталар георгафиялық негізде жасалады. Кішірейтілген және жинақталған үлгіде. Карталарда тарихи оқиғалар мен құбылыстар олардың байланыстары мен орналасуы шартты түрде беріледі. Карталар алғашында б.з.б. ІІІ-І мыңжылдықтарда Вавилон мен Египетте, ХУІІІ ғасырда Ресейде пайда болды.

Тарихи және географиялық карталардың айырмашылықтары бар. Георгрфиялық картадағы түстер тарихи карталарда басқа мағына береді. Тарихи карталардың ерекшелігі – оқиғалар мен процестердің қозғалысын ашады. Тарихи қозғалыстар мынадай белгілерде сөйлейді: жебе-әскери соққы, айқасқан қылыш-шайқас алаңы, алау-көтеріліс ошақтары т.б.

Тарихи карталардағы аумақтарды қамтуы: .мазмұны және масштабы бойынша ерекшеленеді. Жинақтаушы карталарды тарихи карталар толықтырады. Оқу тақырыбының оқиғалары мен құбылыстарын қамтығандықтан карталар тақырыптық деп аталады.Карталардағы фрагменттер барынша айқын және әсерлі болады.

Тарихи оқиғалар әдетте уақыт пен кеңестік шеңберінде өтеді. Оқиғалар қатысты шарттармен байланысты түсіндірілгені дұрыс.

Оқушыларға кеңістік туралы түсінігін қалыптастыруда каратамен жұмыс істеудің алғашқы дағдыларын меңгерткен дұрыс болады. Ол үшін алдымен оқушылардың картографиялық ептілігі мен дағдыларын, картаның шарттарын білдіру қажет.

Картографиялық білім тарихи біліммен тығыз бірлікте болуы керек. Себебі тарихи картаны пайдалануды меңгеру аясы тар болмауы керек. Керісінше тарихи оқиғалар мен құбілістарды барынша терең ұғынудың құралы ретінде пайдалануды ойлаған дұрыс.

Оқушыларға жаңа тарихи картаны таныстырғанда карта құрлықтың қай бөлігін қамтитындығын және тарихтың қандай хронологиялық кезеңінен көрніс беретіндігін түсіндірген жөн. Сонымен бірге мұғлім каратадан географиялық бағдарларды, маңызды нысандарды көрсетіп, сол кезеңдегі шекараның ерекшеліктерін айқындап, тарихи география бойынша нысандардың сол кездегі және қазіргі атауларымен таныстырған дұрыс болады. Бір каратадан екінші картаға өткенде сабақтастық болуы шарт.

Оқушылардың кеңістік туралы ұғымдарын дамытуда оқу карталары мен кратиналар қатар пайдаланылады. Тарихи оқиғалардың мәнін ашуға таптырмас әдіс бұл. Маңызды деректердің географиялық бағдарын еске сақтауға үйрету үшін негізгі мектеп оқушыларына физикалық караталар пайдаланған дұрысырақ. Бұл тәсіл оқушылардың түрлі карталардан тарихи оқиғалар нысанын табуға дағдысын қалыптастырады. Шартты-географиялық көрнекілікті байыптап түсінуде географиялық атаулардың тарихи қалыптасуын білудің маңызы зор. Географиялық атауларды түсіндіруде оның мәнін түсіндірген жөн болады. Мысалы: Сибирь-сыбыр, Саратов-Сарытау, Ангара-Аңғар т.б.

Тақырыпқа сай карта болмаса оның орнына басқа картаны қолдануға болмайды. Себебі оқушылар арасында тарихи құбылыстар туралы қате түсініктер қалыптасуы мүмкін. Картамен жұмыс жүргізуде мұғалім оқушылар назарын ауызша баяндаудан кейін тақтадағы каратаға аударып тарихи оқиғалар жерін көрсетеді.

Тарихты оқытудағы ойындық тапсырмалар: тарихи картамен жұмыс жасағанда қолданылады. Мысалы: Картадан нысанды көрсету, Кеңістіктегі бағдарларды орналастыру, Не артық?, Аукцион ойындары т.б. Бұл аталған ойындық тапсырмалар әр сыныптардың оқушылар жасын ескеріле отырып орындалады. Оқушылардың тарихи оқиғалар туралы білімдерін еске сақтауға көмектесері сөзсіз. Картографиялық білімдерді нығайтуда тарихи тақырыптағы чайнворд, сөзжұмбақ, анограмма сияқты ойындар оқушылардың танымдық белсенділігін арттырады.

Қайталауға және бекітуге арналған сұрақтар

1.Көрнекі құралдар түрлерін ата, сипаттама ьер.

2.Оқу картинасын сабақта пайдаланудың әдісі туралы не білесің?

3.Диаграмманы қолданудың қандай әдістерін білесің?

4.Оқу фильмдерін тарих сабағында қолданудың әдістері туралы не білесің?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Методика преподавания истории в школе М.1999

2.Дайри Н.Г. Современные требования к уроку истории М, 1998

3.Актуальные вопросы методики обучения истории в средней школе М. 1999

4.Қазақстан Республикасының Конституциясы А.2007

5.Гора П.В. Повышение эффективности обучения истории в средней школе М, 1999

6.Т.Хазіретәлі Мектепте тарихты оқытудың әдістемесі. А. 2000

7.Т.Тұрлығұлов Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі А, 2002

8.Ш.Дүйсенбаева Тәрбие үрдістері С, 1999

9.Б.Тәжібаева Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемесі А, 2004

10.Т.Тұрлығұлов Қазақстан тарихын оқытудағы әәдістеме түрлері А. 1998