Практикалық қазақ тілінен жаттығулар жинағы (морфология) Құрастырушы қазақ тілінің мұғалімі

Жетпіс сегіз бен жиырма төртті қосайық. Жетпіс сегізге әуелі жиырманы қосамыз, тоқсан сегіз болады. Содан кейін тоқсан сегізге төртті қосамыз, барлығы жүз екі болады («Арифметика» оқулығынан).

Екінші, үшінші қабаттарда тағы да сондай өзгеше әсем ойылған төсектер бар.

Солардың ішінде ең жақсылары он алтыншы, он жетінші нөмірлер екен (М.Әуезов).

Атадан алтау, анадан төртеу, жалғыздық көрер жерім жоқ. Біреуінің күні жоқ біреуінсіз, ғылым сол үшеуі-нің жөнін білмек (Абай).

Бір түн отырып ел адамдарын төрттен, бестен жиып алып, бір түрлі іс тапсырған (М.Әуезов).

Олар екі-үштен қолтықтасып, үйдің ішін шыр көбелек айналып жүр (Б.Майлин)

Алты совхозға келетін тракторлардың ғана саны үш жүздей (газеттен)

Сол жолды біз жеті сағаттай жүріппіз (С.Мұқанов)

Сәтемір жетілерде атасынан жетім қалған (Ы.Алтынсарин)

Судың үштен бірі қалғанда, көлжұтардың ұрты ғана суға толады. (Қазақ ертегілері)

2-жаттығу. Мақал-мәтелдерден сан есімдерді тауып, оларға сұрақ қойыңдар.

Бір күн бұрын ексең, бір апта бұрын орасың. Ертеңгі екеуден бүгінгі біреу артық. Жетелі келіннің жеті-жетіден құрбысы бар. Алпыстағы атаңды жыққанша, алтыдағы атаңды жық. Он екі айда он үш той. Жұт жеті ағайынды, жиенімен сегіз. Бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ жаулық, үшінші байлық – он саулық. Досыңды үш күн сынама, үш жыл сына.

1.Жел артымыздан еді, ауылдан он-он бес шақырым шық-тық. 2. Бір атаның баласы жүз елу-екі жүз үйлер бар. 3. Әр томарға төрт-бес үйден қонып, бөлек-бөлек отырғандары. 4. Сол төрт ұлдың ортасында бұландап өскен Шұға дейтін қызы болды. 5. Ол кезде менің жиырмаға жаңа келген кезім. 6. Шұғаның әке-шешесінің бір артық жері, он алтыға келгенше Шұғаны күйеуге бермеді («Шұғаның белгісі» Б.Майлин)

1.Нұрым маған екі қарындаш бермек: біреуі – ұзын, екіншісі – қысқа. 2. Біздің көшеде екі үй тұр: біреуі – үлкен, екіншісі – кіші. 3. Біреу маған кітап берер. Ол өте қызық кітап екен. 4. Сізге біреу телефон соғып тұр. 5. Кө-шемен екі бала келе жатыр: біреуі – Арман, екіншісі – Ерлан. 6. Біреу кереуетте жатыр. Ол кім екен? 7. Сәуле біреумен Кавказға барады. 8. Болат мына дәріні біреуден алсын. 9. Мұрат сенің дәптеріңді біреуге берсін. 10. Мына-лар кім? – Біреуі – Жанар, екіншісі – Шынар. 11. Неше балаң бар? –біреу.

Двадцать пятая аудитория на третьем этаже. Двести сорок восьмой дом там. В словаре шестьдесят пять тысяч слов. Возьми десять картинок. На полке стоит пятнадцать книг. Где четвертый подъезд? Подай две пиалы. В городе полтора миллиона людей. В классе тридцать два ученика. Нас пятеро. Скажи этим двоим. Они трое собираются поехать на Памир. Одна из них – Асель, а вторая – Асем.

Есімдік – зат есім, сын есім және сан есімнің орнына жүретін сөз табы. Сондықтан ол орынбасар сөз табы деп те аталады.

Сұрау – жауап алу мақсаты мен сұрау мағынасында қойылған сұрақтар. (Қазақ тіліндегі барлық сұраулы сөздер жатады). Мысалы: кім, не, неше, қайда, неге т.б.

1.Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай)

2. Мен саған ораламын ақ сезіммен,

Қайта оралам өзіңе пәк сезіммен.

Өзің жайлы жақсы бір ән шырқасам,

Сөйлестім бейне өзіңмен деп сезінем.

(Г.Сейілжанова)

3. Күнім осы балапанын қанатының астына тыққан

кәрі тауықтай отырғаным – мынау (М.Әуезов)

4. Абай неге жақсы? Мұның күйеуінен неге артық? Не-

ге бар ел соны білгіш, данышпан ғып алды?

(М.Әуезов)

5. Қыз десе әркім кетер қызуланып,

Көңілден әлдеқайдан от кеп жанып.

(С.Торайғыров)

6. Ажал тілінің жалаңдаған тілінен басқа ештеме кө-

рінбейді («Мың бір түн»).

7. Атшабар, көкпар, серке тарту, теңге алу, балуан

кү-рестіру – баршасы да осы күні болып жатыр.

(М.Әуезов)

1. 
   Әркімнің қолы өз аузына жақын.
   
2. 
   Дәрігерге дүйім жұрттың бәрі де дос.
   
3. 
   Өзің су ішкен құдыққа, ит өлігін ырғытпа.
   
4. 
   Біреу тоқтықтан соқыр, біреу жоқтықтан соқыр.
   
5. 
   Сен жырламасаң екен, мен тыңдамасам екен.
   
6. 
   Дені сауға бәрі сау.
   
7. 
   Ешкім екі рет жас болмас.
   
8. 
   Біреуді төсек жазады, біреу жатқаннан азады.
   
9. 
   Жалған нәрсенің бәрі жасық.
   
10. 
    Әркім өзі шыққан төбешігін биік болсын дейді.
    

Келген кім? Ол не? Неше кітап әкелді? Нешінші орын? Қалай екен? Қанша тұрады? Қандай екен? Қайда барасың? Қайдан келдің? Қалай оқисың? Қашаннан бері? Қайдағы ойын? Қашанғы уәде?

Өз басы ренжітейін деп те ойлаған емес. Жөнін мынаның өзінен сұраңыз. Әр ауыл өзді-өзі күзеттеріне қонып жатыр. Қуандық өз байлауын айтты. Бұлар өзіміздің балалар ғой. Өзіміз бес күнге жететін азық алып, ауыр киімдерімізді күзетшілікке тастап кетеміз. Өздерің ұзақ жолдан қажып келе жатқанда, босқа шаршап қайтесіңдер. Бұл – Абайлар-дың өз аулының қызы, Ызғұттының үлкен қызы болатын.

Біреу келе жатыр ма, саған бірдеме айтты ма, әркім өз ісіне жауапты, әлдекім бе?, әлдене ме?, кім де кім, қайсыбір адам, қайсыбіреулер олса да, бірнеше рет, әлденеше рет, әрқалай екен, әлдеқалай болар, әлдеқашан болған оқиға.

1.Сіздерден оны алсын да, маған берсін.2. Сендердің мұғалімің бізге ұнап отыр.3. Сіздерге біздерден үлкен сәлем.4. Олардан шықсын да, саған барсын.5. мен сенің жұмысыңды оларға ертең тапсырайын. 6. Менен сұрап отырсың, ал оған бермей отырсың. 7. Ода қызық кітап жоқ. 8. Сендерге біздің ақылымыз керек пе? 9. Сіздің аяқ киімі-ңіз менің аяғыма келмей тұр. 10. Одан сендер бізге дәмді тағам әкеліңдер. 11. Сен оны жек көрме. 12. Олар Сіздерді бізден сұрап жатыр. 13. Ол сендерді бізде көріп жүр, ал мен оларды сендерде көріп жүрмін. 14. Біздің қызымыз Сіздерде жоқ па? 15. Біз олардың атынан Сізге көп рақмет айтып отырмыз. 16. Мен оның үйінен, ал оны біздің үйіміз-ден кездестіріңіз.

1.... ата-анаңыздың үйінде тұрып жатырсыз ба? 2. Мұрат ....

қызық әңгімені айтып отыр. 3. ... институттан үйге немен келіп жүрсіңдер? 4. ... автобусты көптен күтіп тұрсың ба? 5. Жаңа тақырыпты мұғалімнен емес, ... сұра. 6. ... тобы-мызда ... жұмыс істемей отыр.7. ... адамдар жұмыс істеуге жалқау. 8. ... адам жұмыс істеу керек. 9. ... ... біліп отырсың. 10. ... барма, ... кел. 11. ... ... көріп отырсың ба? 12. ... тыңда-ма, ...нен ... сұрама. 13. ... жұмысыңды ... істе. 14. ... айт. 15. ... келсін. 16. ...нің атың кім? 17. ... қайда жүрсіздер? 18. ... айтпа. 19. ... істесін. 20. ... барсын. 21. ... тыныш отырсын. 22. ... үйді ...ге көрсетпесін. 23. ... тыңдаңдар, ... тыңдамаң-дар. 24. ... ... үйіне қонаққа барайық.

8- жаттығу. Қазақ тіліне жазбаша аударыңдар.

1.Это мой дом, а тот – его дом. 2. Сделайте это сами. 3. У меня ничего нет. 4. Все люди гуляют на улице. 5. Кто это? 6. Пусть сейчас никто ничего не читает. 7. Это твое место? Пусть туда никто не садится. 8. Как Вы говорите по-казахски? Я Вам говорю! 9. Это упражнение выполняйте сами. 10. Никто тебя сейчас не заставляет. 11. Ты знай это сам. 12. Возьми эту книгу, она очень интересная. 13. Кто-то сюда идет. 14. Давай я у тебя кое-что спрошу. 15. Вся стра-на изучает казахский язык. 16. Давайте все что-нибудь сделаем. 17. Свой дом есть свой дом. 18. Некоторые люди сейчас работают. 19. Сказать тебе что-то? 20. Сами идите в гости, у меня нет времени. 21. Начни сам. 22. Никого дома нет. 23. Никто не отвечает. 24. Все здесь. 25. Пусть кто-нибудь принесет мороженое.

Мен, ол, біз, өз, біреу, бұл.

Сен (им), мен (тебе) берейін. (Мне) балмұздақ әпер. (Ему) сүт апар. (Ей) көрсетпейін. (Им) шай берсін. (Нам) киноға билет әперсін. (Вам) қонаққа барайық. (Тебе) көмектессін. (Мне) кел. (Моему) досына айт.

Өзі тазаға бәрі таза. Әркім өз қазын аққуым дейді. Ешкім екі рет жас болмас, өзгелерді қорлағаның – өз басыңды ойламауың. Біреуді төсек жазады, біреу жатқаннан азады. Өзін-өзі басқарған ер бақытты, өзін-өзі билеген ел бақыт-ты. Адам бір-біріне қонақ. Кім еңбек етсе – сол тоқ. Қыз күнінде бәрі жақсы, жаман әйел қайдан шығады? Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық.

1. –ла,-ле,-да,-де,-та,-те: аяқта, арала, ноқтала, көгенде, үшеуле, жымыңда, аухаула т.б.

2. –лан,-лен,-дан,-ден,-тан,-тен: ой-лан, әдет-тен, рух-тан, үй-лен, күдік-тен т.б.

3. –лас,-лес,дас,-дес,-тас,-тес: көмек-тес, бір-лес, сыр-лас, ақыл-дас т.б.

4. –лат,-лет,-дат,-дет,: ән-дет, тез-дет, дауыл-дат, түнде-лет т.б.

5. –а,-е: ата, дем-е, сын-а т.б.

6. –ай,-ей,-й: күш-ей, мұң-ай, зор-ай т.б.

7. –қар,-кер,-ғар,-гер: бас-қар, ес-кер, аң-ғар т.б.

8. –ар,-ер,-р: жаңа-р, жақс-ар, ұз-ар т.б.

9. –ал,-ел,-ыл,-іл,-л: жоғ-ал, оң-ал, сұй-ыл, тең-ел т.б.

10. –ық,-ік: бір-ік, дән-ік, тын-ық т.б.

11. –сы,-сі,-ымсы,-імсі: батыр-сы, көлгір-сі, білген-сі

12. –сын,-сін: жат-сын, көп-сін т.б.

13. –сыра,-сіре: әл-сіре, қан-сыра, ой-сыра т.б.

14. –ра,-ре,-ыра,-іре: бұрқ-ыра, күрк-іре, т.б.

15. –ырай,-ірей: кіші-рей, тас-ырай т.б.

Ескерту: отыр, тұр, жатыр, жүр деген қалып етістіктері жалаң нақ осы шақ жасағанда, негізгі етістік болады. Мысалы: мен тұрмын. Сен жүрсің.т.б. ал күрделі нақ осы шақ жасағанда, көмекші етістік болады. Мысалы: Мен ай-тып тұрмын. Сен ойнап жүрсің. т.б.

Есімше – бірде есім сөздердің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі. Есімше есімдерше түрленіп (септеліп, тәуелденіп, көптеліп) есім қызметін атқарады.

Есімше жіктеліп етістік қызметін атқарады. Жұрнақтары: -ған,-ген,-қан,-кен: алған, келген; -ар,-ер,-р: бар-ар,жүр-ер; -атын,-етін,-йтін,-йтын: жаз-атын, өр-етін; -мақ,-мек,-пақ,-пек,-бақ,-бек: бар-мақ.

Көсемше – бірде үстеудің, бірде етістіктің қызметін атқа-ратын етістіктің түрі. Іс-әрекеттің жай-күйін білдіріп, үстеудің қызметін атқарады. Жіктеліп немесе көмекші етістікпен тіркесіп, қимылды білдіріп, етістік қызметін атқарады. Жұрнақтары: -а,-е,-й: бар-а-ды, кел-е-ді; -ып,-іп,-п: шығ-ып,кел-іп; -ғалы,-гелі,-қалы,-келі: ал-ғалы, бер-гелі.

Қосымша: Есімше мен көсемшенің жұрнақтары арқылы етістіктің шақ категориясы жасалады.
Етіс

Етіс – іс-қимылдың орындалуында орындаушының қатысы қандай екенін білдіреді. Оның 4 түрі бар:

1. Өздік етіс (орындаушы өзі) қимылды орындаушы өзі істейді. Түбір етістікте –ын,-ін,-н жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы: жу-ын-ды, ки-ін-ді т.б.

2. Өзгелік етіс (орындаушы өзге біреу) қимылды өзге біреуге орындатқызады. Етістікке –дыр,-дір,-тыр,-тір,-ыр,-ір; -ғыз,-гіз,-қыз,-кіз; -т; -сет жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы: жаз-дыр, ас-ыр, жаса-т т.б.

3. Ырықсыз етіс (орындаушы белгісіз) қимылдың орындаушысы айтылмай, іс-әрекет өздігінен жасалғандай көрінеді. Етістікке –ыл,-іл,-л; -ын,-ін,-н жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: аудар-ыл-ды, киім іл-ін-ді т.б.

септеледі, мысалы: білудің, біумен, білуге т.б.

1.Ол мұғалімдердің білім дәрежесін үнемі көтеріп отыру-ына, өзін-өзі дұрыс ұстай білуіне үлкен талап қояды.

2. – Адамды тәрбиелеу үшін алдымен өзіңді тәртіпке сал, жүріс-тұрысың, сөйлеген сөзің балаға үлгі болсын, мәде-ниетіңді арттыр, біліміңді көтер, сонда ғана жаңа дүниенің жаңа адамын тәрбиелей аласың, - деді. 3. Күннен-күнге күші нығайып, бір нәрсені істегісі, білгісі, сынағасы келе береді. (М.Шолохов) 4. Алдағы көктемде жаңа машинамен жаңа жерге жаңа тұқым сепсек, жарқырап бір көрінсек деймін (Ғ.Мұстафин).

2-жаттығу. Дара, күрделі етістіктерді тауып астын сызыңдар.

Үсен Асанды ертіп, молаға қарай жүрді. Молаға жақындап келгенде, қаңқылдаған қаздың даусы шықты. Үсен жақын жерде көл бар екенін сезді. Өйткені қаз сусыз жерді мекен етпейді. Екеуі қырға шықты. Қырдың төменгі жағы үлкен көл екен. Көлдің айналасы да, іші де құжына-ған мал. Бір топ жылқы көл ішіне түсіп, белінен құраққа кіріп тұр. Сортаңды жағада түйелер жатыр. Бұларды көріп, балалар қырдан түсті. Жүгіріп малға келді. Сөйтсе, өз аулының малдары екен. Малшылар Асан мен Үсенді көрді. Олар да қуанып, біреуі әке-шешелерінен сүйінші сұрауға шауып кетті. Өзгелері балаларды атқа мінгізіп, ауылға алып жүрді.

Бар, көрме, жүрме, айт, кір, сызба, түспе, келме, шықпа, күт, жазба, оқыма, ойна, жүгірме.

Арманбек күрт өзгерді. Оны мұнан екі-үш ай бұрын көргендер танымай да қалды. Сыныпта басын көтеріп жүретін Арманбектің енді дыбысы да шықпайды. Ерсі қылық, сорақы мінез ұмыт болған. Тікенек тіл, қыршаңқы сөз естілмейді. Көрінгенге сүйкенбейді, тиіспейді. Оның өміріндегі мынадай шұғыл, тез өзгеріске бірге оқитын балалар да, сабақ беретін ұстаздар да ерекше таңырқап, іштері жылып, сүйсіне қарайды.

Дос сыртыңнан мақтар, дұшпан көзіңе мақтар.

Мінген атын жаратқан, жұртты ауызына қаратқан.

Қаныш халқының жетістігіне шалқи қуанатын.

Жарлыдан безген байымас.

Ердің атын я аты шығарар, я әйелі шығарар.

Жаманның тұзға барғаны – қызға барғаны.

6-жаттығу. Салт және сабақты етістіктерді анықта.

1.Адам туа білмейді, жүре біледі. 2. Оқы да біл, ойна да күл. 3. Еңбек ерді танытады, ер елді танытады. 4. Досы көпті жау алмайды, ақылы көпті дау алмайды. 5. Малды бақсаң, қой бақ, май кетпейді шарадан.6. Темір сырын отта танытады, адам сырын жоқта танытады.7. Батырдың көзі өмірге түседі, қорқақтың көзі өлімге түседі. 8. Жауға жаныңды берсең де, сырыңды берме.

Өркениетті елдер әдебиеті секілді қазақ халқының ауыз әдебиеті есте жоқ ескі замандардан басталып, өмір белестерінен өткен сайын қалыптасып, даму үстінде жетіліп отырған өнер атаулының бірінші басқышы да, ең биік шыңы да тілі мен сөз өнері «Өнер алды – қызыл тіл» деп бекерге айтпаса керек. Даналық пен ойшылдықтан туындаған сөз өнерінің құдіретін айтып жеткізу қиынның қиыны. Қаптаған жаудың бетін бір ауыз сөзбен қайтарады. Нардың пұлын ердің құнын бір ауыз сөзбен шешеді. Бір ауыз сөз мұхиттарды жалғайды.

Нәрсенің сыртына қызықпа, асылы ішінде болар.

Көңіліңді, бойыңды мөлдір бұлақтай таза ұста.

Біреуге жақсылық етсең, ол жақсылығыңды міндет етпе.

Адамның қолынан келмейтін ешнәрсе жоқ.

Адам жасампаз болмас, ұлы да бола алмайды.

Адам дүниеге тек қана келіп, әншейін ғана аттана бермейді

Ол артында ой қалдырады, ойдан мұра қалдырады.

Ескі аңыздарда достықтың жан тебірентерлік үлгілері айтылады.

Райхан көз қиығын Нұржанға аударып еді, ол қысылған да, шамданған да жоқ. Күзгі жауынға іліктірмейді. Райхан екеуіне кезек қарап, ой таразысынан өткізіп отыр. Нұржанның дәл осы бір сөзі дәлелді, тауып айтылған сияқты... Хатшымен дауыс көтеріп, айқайласуға бола ма? Айтылған үрейлі сөзді Нұржан өзі сезуі керек.

Менде жұмысыңыз бар ма?

Астанадан көшпелі рентген кабинетін алдырсаңыз.

Біздің колхозда өкпе ауруы бар, соңы тегіс түсіріп, біліп алсақ деймін. Ол ешкімге ерсі көрінбеді.

Осы есебіңді іске асыра алсаң, менен бұрын сен

бітірерсің.

Тәжен тіптен мығым, дестелеп оқуға ешбір күмән

келтірмейтін сияқты.

Кенен деген сен бе едің? Түнде көрші үйден даусыңды естіп едім. Енді өзіңді көрдім. Мен Канада жайында сіздерге мол мәлімет бермек емеспін. Мен алған әсерім жөнінде әңгімелемекпін. Жылда егін дегенді кім салып көрген? Биыл үй басы егін салайық деп отырмыз. Мен алыста жанған отқа әлі қарап отырмын. Осы оттың жануы да қызық. Құлағыма саңқылдап күлген балалар даусы келеді. Кімдер екен? Кеттім сол отқа. Кімдер болса да, бара көрермін.

Ауыл сыртынан гүрілдеген дыбыс естілді. Далаға жүгіріп шықсам, шарбақтарды жағалап, трактор келе жатыр. Оның маңайындағы халықты көрсең, кәрі-жасы демей, сапыры-лысып жүр. Мен де жүгіріп жеттім. Қарасам, үш ұлым да трактор айдаған әкесінің қасында келеді. Түрлеріне қарасаң, жүздерінен нұр төгіледі. Олар ертемен көпірге кеткен болатын. Бақсам, шұнақтар тракторды тоқалы кеткен екен.

Ауылға келіп, бастық болғым келді. Кейде терең ойдан айығу үшін, серуендеп кеткім келеді. Мына келген Тұрсын болмаса игі еді. Мына даланың өткенін көріп өкінсем, өскенін көріп жетілгім келеді. Әке, Жұмекең туралы ақиқатты өз аузыңнан естігім келеді. Адамның бауыр басқан мекені қиын екен. Ешқайда барғысы келмейді, бұл жайды өзің де сезіп тұрған шығарсың.

Ертең сен ерте тұр, киін, тамақ іш. Сонан соң саяжайға кел. Мен де барайын. Саяжайда екеуіміз жер қазайық, айналасын тазалайық. Жаңадан алма, тағы басқа жеміс ағаштарын отырғызайық. Қураған ағаштарды кесіп тас-тайық. Сен үйге ертерек қайт. Мен сонда қонайын. Маған үйден біреу тамақ әкелсін.

1.Давайте сходим в кино. 2.Пусть он расскажет о себе. 3.Давай пообедаем в столовой. 4.Пусть ученики сидят в классае и ждут учителя. 5.Прослушайте тексти составьте к нему вопросы. 6.Давай погуляем на улице.

Үлгі: тыңдау – тыңдаймын

Билеу, ұнату, байлау, қалау, есептеу, зерттеу, ойлау, есту, тоқтау, үйрету, орау, жазу, сайлау, жүзу, құттықтау, жеті, тосу, сүрту, сыпыру, кешігу, қатынасу, көтеру, байқау, босау, тазалау, санау, төлеу, дайындау, бағалау.

15-жаттығу. Мына сөйлемдерді мақсатты келер шаққа айналдырыңыз.

Үлгі: Мына бөлмеде досым отыр. – Мына бөлмеде досым отырмақ.

1.Біз ана үйде тұрамыз. 2.Біздің мұғаліміміз бізге қазақ тілін үйретеді. 3.Ауылда егіншілер егін егеді. 4.Дана кі-тапханада жұмыс істеп жүр. 5.Сенің отбасың Астанаға көшеді. 6.Сауда үйінен мата аламын. 7.Сіз сағат нешеде тұрасыз? 8.Самат зауытта жұмыс істейді. 9.Дәрігер ауру адамды тексеріп жатыр. 10.Кешке Әуезов театрына барамыз.

16- жаттығу. Болымсыз етістік жасаңыз, жұрнақтарды сызыңыз.

Тұрдыңыздар, оқыдық, берді, жаттыңдар, сөйлесті, көрдің, тыңдады, еңбек етті, бардыңыздар, жаздыңыз, сендің, көмектестім, аштың, осездік, жеңді, үйрендім, үйреттік, ішті, жедім, аудардыңыздар.

Хабарлау, қолдау, аралау, жеткізу, көмектесу, сыйлау, пісіру, салу, ұйықтау, санау.

Сөздер: келу, жинау, сүрттеу, шығару

Сөздер: қатысу, ашу, тарау, сақтау

Сөздер: келген, ойнаған, қалаған, қараған

келетін, ойнайтын, қалайтын, қарайтын.

21-жаттығу. Берілген етістіктерден көсемше жасаңдар.

Үлгі: даму – дамып- дами – дамығалы – дамығанша

Даму, қалану, таныту, бейнелеу, тұру, жату, болу, туу.

22-жаттығу. Жақшадағы көсемшелерді аударып жазыңдар.

Астанада алып құрылыс (идет).

Алматыда жаңа көпір (строится).

Асан мен Үсен мұражайға (собираются идти).

Жаңа көрме галереясы әлі (не открывается)

Суретші Назымның портретін (начал рисовать).

Аман сабақты (не слушал).

Біздің үйдің қасынан үлкен мейрамхана (собирается

отқрываться).

23-жаттығу. Төмендегі сөздерден туынды етістіктер жасаңыз.

-ла/-ле, -да/-де, -та/-те

Мереке, мейрам, құрмет, қадір, бас, маза, есеп, сурет, ой, баян, тіс, жаза, тегіс, орын, салқын, іс, із, жаман, жақын, шеге, тізе, аяқ, қол, әңгіме, таза, би, ақ, тың, ем, баға, бейне, үтік, жұқа, жара, үн, гүл, арман, ара.

Ақыл, бір, қате, сәлем, көмек, кез, көз, тіл, ұйым, шарт, үн, ым, серт, сот, заң.

Ат, түн, түзу, бос, тең.